Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Багаутдинова.М.И. Этнографическая лексика Башкирского языка. Уфа., 2002. С. 
16-17. 
2. Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и 
Узбекистана. М.: «Наука», 1976. С.66. 
3. Омонтурдиев А. Рахмонов Б. Сурхондарё диалектал-этнографик мақолларининг 
қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 2019. –Б. 21-31-39.

---

315 
4. Турсунов С., Пардаев Т.ва б. Ўзбекистон тарихи ва маданияти: Сурхондарё 
этнографияси. – Т.: 2006. – Б. 183. 
5. Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни.Т.: Шарқ 2001, 117-120 –
бетлар. 
ANOR RAMZI VA UNING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI 
ANOR SYMBOL AND ITS LINGUISTIC AND CULTURAL CHARACTERISTICS 
Solihaposhsho Xudayarova 

 
Annotation. In the Uzbek language, similes with a phytonym component are directly 
related to the names of plants and fruits, their symbolic meanings, and limgvocultrology. This 
article talks about the pomegranate symbol and its linguistic and cultural features. The symbolic 
meanings of the pomegranate lexeme were analyzed through examples.
Key words: phytonym, similes with phytonym components, linguistic and cultural features, 
linguistic culture, pomegranate, symbol. 
Insonning ma’naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy – ma’rifiy rivojida ona 
tilining o‘rni beqiyosdir. Til milliy ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatning eng xolis va xira 
tortmas ko‘zgusidir. Hadisi shariflarda “kishining zeb-u ziynati, go‘zalligi uning tilidadir” 
deyiladi. Qadim - qadim zamonlardan beri har bir millat, har bir qavm o‘z tiliga buyuk hurmat 
bilan qaraydi va uning rivoji, yanada sayqallanmog‘i uchun ter to‘kadi. 
Dunyo tilshunosligidan ma’lumki, har qanday til o‘zi mansub bo‘lgan xalqning 
madaniyati, yashash tarzi, urf-odati, an’analari, boshqa tillar bilan aloqalari, inson va uni o‘rab 
turgan olamga bo‘lgan munosabati asosida shakllanadi. Inson yaralibdiki, olamni o‘rganadi, 
kuzatadi va mana shunday kuzatuvlar turli o‘xshatishlar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Tabiat 
va inson o‘rtasidagi munosabatlar sabab tilshunosligimizda fitonim, zoonim, bionim 
komponentli o‘xshatishlar paydo bo‘ldi.
O‘xshatishlar – har bir xalqning lingvomadaniy boyligi bo‘lib, ular millly dunyoqarash, 
dunyodagi predmet, hodisa va harakatlarni milliy tasavvurlarga ko‘ra tanlash, qiyoslashdir 
[Usmonova, 2019:102]. 
Inson tafakkurini o‘xshatishlar orqali ifodalash eng qadimgi yozma yodgorliklarga borib 
taqaladi. Bu haqda turkiy xalqlarning ilk yozma manbaasi bo‘lmish “Devoni lug‘otit turk”da 
aytilishicha, turkiylarda biror ayol farzandli bo‘lsa, jinsini tulki yoki bo‘ri hayvonlarini nomini 
aytish bilan ma’lum qilishgan. Bu orqali qiz bola tulkiga, o‘g‘il bola esa bo‘riga qiyoslanganini 
bilishimiz mumkin.
“Fitonim” termini tilshunoslikka XX asrning 70-yillarida kirib kelgan bo‘lib, 
bionimlarning bir turi sifatida tadqiq etilgan, Fitonimlar o‘simliklarning nav va xillarini 
ifodalovchi nomlar hisoblanadi. Badiiy adabiyotda fitonimlar obraz yaratish, fikrni poetik 
ko‘rinishda ifodalash uchun xizmat qiladi. 
Fanda fitonimik va fitomorfik metafora atamalari mavjud bo‘lib, ular qamrov obyektiga 
ko‘ra farqlanadi. Fitonimik metafora deganda faqat o‘simlik nomlari asosida ma’no ko‘chish 
tushuniladi va bu badiiy adabiyotdagi ramz tushunchasi bilan uzviy bo‘liq hisoblanadi: “sarv” – 
tik qomat, “chinor” – uzoq umr, “gul” – yor umuman ma’shuqa timsoli. Fitomorfik metaforada 
esa o‘simlik va uning xususiyatlari, ma’lum bir qismlari asosida ma’no ko‘chadi: “danak” – 
nevara, “ildiz” – ajdodlar, “meva” – farzand ma’nosini ifodalaydi [Bahramova. 2015:4]. 
Tilshunos olim, professor N. Maxmudov tilning tasviriy vositalari to‘g‘risida shunday 
deydi: “Xalqning tiynati va tabiatini, ruhiyati va mentalitetini tildan ayri xolda tasavvur qilib 
ham, tadqiq etib ham bo‘lmaydi. Tildagi birliklarda ayniqsa, obrazli so‘z, ibora-ifodalarda 
xalqning mental o‘ziga xosligi muayyan tarzda in’ikosini topadi. Zotan, bunday obrazli ifodalar 
xalqning teran dunyoqarashi, obrazli nigohi, idroki va tafakkuri mahsuli o‘laroq dunyoga 
kelgan”. 
 
Magistr, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, ……[e-mail]

---

316 
O‘zbek xalqi azaldan yer bilan tillashib, hayvonot-u nabodot olamiga mehr berib keladi. 
Tabiat, o‘simlik olami – gullardan tortib mevali-yu, mevasiz daraxtlar xalq hayotining nafaqat 
moddiy ta’minotiga, balki ma’naviy kamolotiga, til boyligiga ham xizmat qilib kelmoqda. Xalq 
og‘zaki ijodiga nazar tashlar ekanmiz, xalqimizda turli o‘simliklar, mevali daraxtlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan o‘xshatishlar, urf-odatlar, turli xalq qo‘shiqlari, o‘yinlari yaratilganligiga guvoh 
bo‘lamiz. Xalq ijodida anjir, anor, olma, shaftoli, jiyda, tut kabi mevali daraxtlar, chinor, terak, 
tol va boshqa mevasiz daraxtlar ma’lum bir ramziy ma’no ifodalagan.
Anjir – oilaviy hayot, taqdir, nikoh bilan bog‘liq talqinlarga ega. 
Anor – ayol timsoli. Ayol go‘zalligi, jozibasi, serfarzandligi ramzi.
Olma – farzand, muhabbat sevgi ramzi hisoblanadi.
Olma otish – xalqimizda yor tanlashni anglatsa, olma guli – aldamchi muhabbat, o‘tkinchi
hoy-u havas ramziy mazmunini ifodalaydi [ Turdimov, 2020: 126]. 
Dunyo tilshunoslarining diqqat markazida bo‘lgan masalalardan biri, til va madaniyat 
munosabati, tilning milliy mentalitet va millliy an’nalar bilan bog‘liqligidir.
Lingvokulturologiya – tilni madaniyat bilan mushtaraklikda tadqiq qiluvchi tilshunoslik 
yo‘nalishi bo‘lib, lingvistika va madaniyatshunoslik fanlarining tutashuv nuqtasida vujudga 
kelgan fan yo`nalishi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra tilda mavjud bo‘lgan har qanday so‘z 
lingvomadaniy xususiyatga ega.
Turkiy xalqlarda fitonimlardan tasvir obyekti sifatida foydalanish qadimgi davrlarga borib 
taqaladi. Mumtoz adabiyot namunalarida ularning ko‘p va xo‘p turlari uchrashi tadqiqotlardan 
bizga ma’lum. Shoir, yozuvchi, rassom-u kashtado‘zlar o‘z ijodiy niyatlarini turli o‘simlik va 
giyohlar, daraxtlar-u mevalar timsolida, ramziylik asosida ifodalashgan. Ijod namunalaridagi 
qiyoslashlar ma’lum bir ma’no tashishga xizmat qilgan. 
Tilshunoslikda, odatda, qiyoslashning maqsadidan kelib chiqib, uning ikki turi farqlanadi. 
Agar ikki predmet yoki tushuncha ular o‘rtasidagi farqni ko‘rsatish maqsadida qiyoslangan 
bo‘lsa, sof qiyosiy konstruksiya shakllanadi (masalan, yer toshdan qattiq), qiyoslash o‘xshatish 
maqsadini ko‘zda tutganda esa o‘xshatish konstruksiyasi shakllanadi (masalan, yer toshday 
qattiq)[ Mahmudov, 1984: 68]. 
Aytish joizki, sof qiyosga qaraganda o‘xshatishlar nutqda sezilarli darajada katta badiiy-
uslubiy va lingvopoetik imkoniyatlarga ega bo‘lgan konstruksiyalardir. Shuning uchun ham 
o‘xshatishlar dunyo filologiya ilmida eng qadimgi davrlardan boshlab nutq ta’sirchanligini 
ta’minlaydigan alohida vosita sifatida tadqiqotchilarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. 
O‘zbek tilida ham, boshqa barcha tillarda bo‘lgani kabi, o‘xshatishlar to‘rt unsurdan tarkib 
topadi va biz ularni o‘xshatish sub’ekti, o‘xshatish etaloni, o‘xshatish asosi va o‘xshatishning 
shakliy ko‘rsatkichi, deb nomlaymiz. Avvalo, ta’kidlash lozimki, o‘xshatishlar o‘ziga xos obrazli 
tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Shuning uchun xam ular nutqda hamisha 
badiiy-estetik qimmatga molik bo‘ladi, nutqning emotsional-ekspressivligi, ifodaliligi, 
ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi [Mahmudov, Xudoyberganova, 2013:5]. 
Bilzmizki, o‘zbek tilida o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichi sifatida -day qo‘shimchasi juda 
keng qo‘llaniladi, uning -dek fonetik varianti esa nisbatan kam ishlatiladi. Shuningdek, 
o‘xshatishlarda kabi, singari, yanglig‘, misol (misoli), misli, go‘yo, -ga o‘xshab kabi analitik 
shakllar ham ishtirok etishi mumkin. Xuddi, go‘yo, misoli kabi o‘xshatish vositalari o‘xshatish 
oldidan kelib, o‘xshatish mazmunini yanada kuchaytirishga xizmat qiladi.
Fitonim komponentli o‘xshatishlar sifatida: anorday, anor donasiday, alafdek, misli barg 
(bargday), gilosday, gulday, danakday, yong‘oqday, bir qop yong‘oqday, lavlagiday, loladay 
kabilarni keltirishimiz mumkin.
Bular orasidan anor ramzi va uning lingvomadaniy xususiyatlariga alohida to‘xtalib 
o‘tamiz. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, anor o‘zining ramziy ma’nosiga ega bo‘lib, millatimizda 
anor guli, uning mevasi, donalariga nisbatan alohida hissiy emotsionallik mavjud. Xalqimiz 
orasida anor qadimdan sevgi, muhabbat, oila, farzandlar ramzi bo‘lgan, shunga sabab 
chimildiqqa ilinadigan so‘zanalarimizga, kelin kuyovning milliy liboslariga, do‘ppilarimizga 
anor tasviri tushirilgan. Buning tag zaminida esa yangi qurilayotgan oila serfarzand bo‘lsin 

---

317 
degan niyat yashirin. Bilamizki, to‘y marosimlarida yigit va qiz aytishuvlari bo‘lgan, aytishuv 
yakunida esa yigitlar o‘zlari tanlagan qizlar oldiga belbog‘larini tashlashgan. Agarda qiz yigitga 
rozilik bildirsa, shu belbog‘ga olma, anor kabi mevalarni tugib bergan. Olma va anor qizning 
roziligi va oila ramzi sifatida talqin qilingan. Kashtado‘zlikda ham anor guli va mevasini 
tasvirlash an’ana tusiga aylangan, bunda ham ramziylik bo‘lib, kashtalarda tasvirlangan anor 
ezgulik, to‘qchilik, farovonlik ramzi sifatida talqin etilgan. Farzand kutayotgan ayollar 
xushxabarni yaqinlariga anor mevasini taqdim qilish orqali ma’lum qilishgan. Bu esa o‘zbekona 
ibo, uyalish va milliylikdan dalolat beradi. 
Anor fitonimini badiiy tasvir vositasi sifatida qo‘llash Alisher Navoiy va Uvaysiy ijodiga 
borib taqaladi. Navoiy anorning tashqi va ichki tuzilishi, uning shifobaxshligiga e’tibor qaratsa, 
Uvaysiy esa oddiy meva timsolida zamonaning ijtimoiy muhiti, muammolarini tasvirlaydi.
Tilshunoslarimiz N. Mahmudov, D. Xudoyberganova tomonidan tuzilgan “O‘zbek tili 
o‘xshatishlarining izohli lug‘ati”da anor va u bilan bog‘liq o‘xshatishlar misollar orqali tahlilga 
tortilgan.