Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Qurbonov T. Tarixiy badiiy asar va davr tili masalalari.-Toshkent, 2006.
2. Isabek B. Yassaviy hikmatlari lug‘ati. -Toshkent, Akademnashr. 2022.
3. Tursunоv U., O‘rinbоyеv B., Аliyеv А. O‘zbеk аdаbiy tili tаriхi.-Tоshkеnt, 1995.
4. Muхtorov A., Sanaqulov U. O‘zbek adabiy tili tariхi.-T.: O‘qituvchi, 1995.
5. O‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti. 3-jild. Leksika.-T.: Fan, 1991.
6. O‘zbеk tili lеksikоlоgiyasi. -Tоshkеnt, 1981. . 
7. Hаqqulоv I. Аhmаd Yassаviy .Hikmаtlаr. –Tоshkеnt, 1991
8. Yassaviy A. Hikmatlar (O‘zbek adabiyoti bo‘stoni). -Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi 
Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990. 

---

378 
TILSHUNOSLIK TARIXI VA BUGUNGI KUN TARAQQIYOT BOSQICHLARI 
THE HISTORY OF LINGUISTICS AND TODAY'S STAGES OF 
DEVELOPMENT 
Akmal Tursunov
 
 
Annotation. In the history of linguistics, including the history of Turkish and Uzbek 
linguistics, there is a history of the formation and development of information and research in 
this area. Evidence in the field of word formation, along with a number of important features of 
languages, became the basis of theoretical views, the theory of word formation began to fall into 
a certain system. The language is a complex whole, and phonological, lexical, semantic, 
morphological, syntactic and methodological (functional) levels are distinguished as its 
components. In the 60s of the 20th century, word formation was recognized as an independent 
level and area of linguistics with its own concepts and categories. 
Key words: Vocabulary, literacy, Uzbek literacy, analysis of literacy, Turkish language, 
Uzbek literacy, international literacy. 
 
So‘z yasalishi har bir tilda tilning lug‘at boyligini to‘ldiruvchi va boyituvchi muhim 
jarayon hisoblanadi. Yangi so‘zlarning hosil bo‘lishi kishilarning borliq va ong munosabatida 
muhim o‘rin tutadi va yangi so‘z turmush ehtiyoji hamda zarurati bilan paydo bo‘ladi. 
Tilshunoslik tarixida, jumladan, turkiy tilshunoslik va o‘zbek tilshunosligi tarixida bu sohaga oid 
ma’lumot va izlanishlarning o‘z shakllanish va rivojlanish tarixi mavjud. Mahmud Koshg‘ariy, 
Mahmud Zamaxshariy, Abu Xayyon, Alisher Navoiy, Abdurauf Fitrat asarlarida so‘z yasalishiga 
doir muhim ma’lumotlar berilgan. Ayniqsa, Alisher Navoiyning “Muhokamatul-lug‘atayn” 
asarida so‘zlarning qo‘shimchalar bilan yasalish usuliga alohida o‘rin ajratilib, bu sohada o‘zbek 
tili imkoniyatlarining kengligi isbotlangan. 
Mahmud Koshg‘ariy arab tilshunosligining tahlil tamoyiliga tayanib, so‘z turkumini fe’l, 
ism (ot, sifat, son, ravish olmosh) va harfga ‒ yordamchi so‘z (bog‘lovchi, ko‘makchi, 
yuklama)ga ajratadi. Turkiy tillar agglutinativ qurilishli bo‘lib, morfologik shaklni hosil qilishga 
xizmat qiluvchi affiks, so‘z o‘zak/negiziga birin-ketin qo‘shilib kelishi, juda ko‘p holda esa, 
hatto qo‘shimcha va yordamchi so‘z sinonimiyasi ham (chunonchi, senga ‒ sen uchun, ishla ‒ 
ish qil) ham mavjudligi sababli Mahmud Koshg‘ariy turkiy shakl qo‘shimchani harf (yordamchi 
so‘z) deb tasnif qiladi. O‘zbek tilidagi -lar, -ga, -da, -dan kabi shakl va -la, -chi kabi so‘z 
yasovchi qo‘shimchalarni harf deb tasnif etadi va hatto «Devon»ning lug‘at qismida ularni 
alohida ajratib, lug‘aviy birlik qatorida sharhlaydi. Chunonchi, «Devon»da su ‒ askar, qo‘shin
va -si egalik qo‘shimchasi, qa ‒ «idish, qop» va -qa jo‘nalish qo‘shimchasi bir band va 
bo‘limda sharhlanadi. [ Mahmud Koshg‘ariy, 1963: 226-229].
Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilda so‘z yasash va so‘z o‘zgartirish jarayonida arab tilidan 
farqli asosiy turkiy xususiyatni ‒ o‘zak/negizning o‘zgarmasligi va qo‘shimcha o‘zakning ichiga 
kirmay, birin-ketin kelishini, ya’ni agglyutitatsiyani anglab, uni to‘g‘ri sharhlagan. Olim turkiy 
tilda bir bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zda morfologik shakl bir xilda yasalishini alohida 
ta’kidlab, turkiy til morfologiyasida eng asosiy xususiyatdan biri ‒ shakl yasovchi 
qo‘shimchaning bir xilligini alohida ta’kidlaydi va bu bilan turkiy til arab tilidan keskin 
farqlanishini uqtiradi. [Mahmud Koshg‘ariy, 1961: 39-40]. 
XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik jahon tillari misolida turli til oilalarini belgilash 
bo‘yicha katta yutuqlarga erishdi. Tillarning bir qancha muhim belgilari qatori so‘z yasalishi 
sohasidagi dalillar nazariy qarashlar uchun asos bo‘ldi, so‘z yasalishi nazariyasi muayyan 
tizimga tusha boshladi. So‘z yasalishining dastlabki tushunchalari bu davrda morfologik 
atamalar bilan nomlanar edi (o‘zak, affiks, negiz kabilar). Yasama so‘zning bu davrdagi 
maqomiga ko‘proq so‘z yasash usullari doirasida qaralib, u mustaqil tushuncha darajasiga 
ko‘tarilmagan edi. 

Dotsent, Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti, akmal tursunov [e-mail] 

---

379 
XX asr boshida mashhur olim Abdurauf Fitrat o‘zbek tili morfologiyasini bevosita tadqiq 
qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. U o‘zbek tili grammatikasini yaxlit, ya’ni morfologiya, 
so‘z yasalishi va sintaksisni o‘zaro zich bog‘langan sathlar tarzida tadqiq qildi. Fitrat o‘zbek 
tilshunosligining o‘sha davr uchun eng dolzarb bo‘lgan masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi, unga 
o‘z munosabatini bildirdi. Uning «Ishtirokiyun» gazetasida (1960-yilda «Yoshlik» jurnali)da
nashr qilingan «O‘zbek tili» nomli maqolasining o‘zi ham bunga asos bo‘la oladi. 
Zamonaviy o‘zbek fanining shakllanishi va taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan 
Abdurauf Fitratning ilmiy va ijtimoiy, jumladan, lingvistik dunyoqarashi bizdan ancha oldin ‒ 
XIX asr Evropa fani va madaniyati ta’sirini o‘ziga singdirgan Turkiyada o‘qigan yillarida (1909-
1913) shakllangan edi. 
O‘zbek tili milliy grammatikasining asoschisi Abdurauf Fitratning “Sarf” asarida otlar 
dastlab tub va yasama otlarga ajratiladi. U qo‘y, sigir, Ergash, O‘ktam so‘zlarini tub otlarga, 
yasama otlarni esa bir necha guruhga ajratadi: o‘rin oti, qurol oti, ish oti, kichiklangan ot va 
qo‘shma otlar. Olim ovloq, toshloq, o‘tloq, yotoq, botqoq kabi so‘zlarni o‘rin oti atamasi bilan
beradi va bunday otlar o‘zakka -loq,-oq qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasalishini aytadi. Qurol 
oti -gich, -g‘ich, -kich qo‘shimchalari orqali yasaladi. Bulardan tashqari, asarda -gi, -ki, -t, -ga, -
ag, -ak, -choq kabi qurol oti yasovchi qo‘shimchalar ham qayd etiladi.
Hozirgi tilshunoslikdagi fe’lning funksional shakllaridan biri ‒ harakat nomi (ish oti)ni 
yasovchi sifatida quyidagi qo‘shimchalar keltiriladi: -moq (o‘qimoq), -sh (o‘qish), -uv (keluv), -
nch (ishonch), -qin (toshqin). 
Bulardan -moq, -sh (-ish) qo‘shimchalariga hozirgi tilshunosliqda harakat nomi yasovchi 
qo‘shimchalar, deb qaraladi. -im, -uv, -ich, -kin, -gin qo‘shimchalari eski o‘zbek tilida va XX 
asr boshlaridagi o‘zbek adabiy tilida so‘z yasovchilik xususiyatiga ega bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek 
adabiy tilida bu qo‘shimchalar ayrim so‘zlar tarkibida uchraydi, ammo ularda so‘z yasovchilik 
xususiyati zaiflashgan. Tarkibida bu qo‘shimchalar uchraydigan so‘zlar tarixiy jihatdan yasama 
bo‘lsa-da, sinxron jihatdan tub so‘z deb qaraladi. 
Abdurauf Fitrat otga -gi qo‘shilib yasalgan sifatlarni “bir kishida, bir narsada, bir holning, 
bir narsaning borligini ko‘rsatadir”, - deydi. O‘zakka -siz qo‘shilganda esa “bir kishida, bir 
narsada, bir holning, bir narsaning yo‘qligini ko‘rsatadi”, deb, bilimsiz, otsiz kabi so‘zlarni misol 
qilib keltiradi. Olim xuddi shu tarzda -imtil (sarg‘imtil, oqimtil, ko‘kimtil), -g‘ish (sarg‘ish, 
qizg‘ish, ko‘kish), -ar (chopar, uchar), -ma (bosma, yozma, terma), -q (iliq), -roq (yaxshiroq, 
balandroq, bilimsizroq), -gina (yaxshigina, kattagina), -g‘on (o‘qig‘on yigit, yozilg‘on kitob) 
kabilarni yasama hisoblab, ularni sifatlar sirasiga kiritadi. 
Shuningdek, asarda sonlar ham tub va yasama deb ikki guruhga ajratiladi. Tub sonlar: 
bir, ikki, uch va b. Birinchi, ikkinchi, uchinchi; bittadan, ikkitadan, beshtadan; o‘nlab, yuzlab, 
yigirmatalab; o‘n-o‘n besh, yigirma-o‘ttiz; yuzlarcha, minglarcha kabi sonlarni yasama son deb 
izohlaydi. [A. Fitrat, 1930:12–14]. 
Demak, kun tartibida sistemaviy qurilish tabiatiga ega bo‘lgan lisoniy sathlarning tilning 
o‘z ijtimoiy vazifasi ‒ fikrni shakllantirish va ifodalash jarayonida o‘zaro hamkorligini 
sistemaviy usullarda o‘rganishga ixtisoslashgan tilshunoslikning yangi bir yo‘nalishi shakllanishi 
uchun ijtimoiy ehtiyoj mavjud. Bu ehtiyoj o‘zbek tilshunosligining bugungi holati, u qo‘lga 
kiritgan yutuqlar bilan belgilanadi. Bu yutuqlar esa, fonetika va fonologiya sohasida 
A.Abduazizov, A.Nurmonov, H.Ne’matov, D.Nabiyeva, D.Nurmonova, sistem leksikologiya 
bo‘yicha 
Sh.Rahmatullayev, 
I.Qo‘chqortoyev, 
I.Abdurahmonov, 
A.Salkalamanidze, 
E.Begmatov, B.O‘rinboyev, E.Umarov, R.Rasulov, R.Yunusov, S.G‘iyosov, B.Jo‘rayev, 
M.Narziyeva, H.Saidova, Sh.Iskandarova, R.Safarova, G.Ne’matova, B.Qilichev, sistemaviy 
grammatika bo‘yicha S.Ivanov, H.Ne’matov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Berdialiyev, 
R.Sayfullayeva, 
M.Boshmonov, 
T.Mirzaqulov, 
Sh.Shahobiddinova, 
I.Madrahimov, 
M.Abuzalova, S.Nazarova, Sh.Akramov kabilarning nomlari bilan bog‘liqdir. 
Mazkur olimlarning ishlari, asosan, alohida sathlar doirasi bilan chegaralangan bo‘lib, 
keyingi vaqtlarda sathlararo munosabatlarga daxldor ishlar ham vujudga kelmoqda Bu sohada 
A.Nurmonov va N.Mahmudov kabi tilshunoslar tadqiqotlari alohida diqqatga sazovor. 

---

380 
So‘z yasalishining ob’ekti, asosiy tushuncha va atamalari izchil xususiyat kasb eta bordi. Bu 
borada rus tilshunosligida akad. V.V.Vinogradovning “So‘z yasalishi va uning grammatikaga 
munosabati” maqolasi (1952) so‘z yasalishining mustaqil soha deb tan olinishida hal qiluvchi 
omil sifatida ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu davrda turkiy va o‘zbek tilshunosligida akad. 
N.K.Dmitriyev, V.A.Gordlevskiy, A.N.Kononov, N.A.Baskakov, P.A.Azimov, A.G‘.G‘ulomov 
kabi olimlarning yirik (fundamental) tadqiqotlari yaratildi.Turkiy va o‘zbek tilshunosligining 
keyingi taraqqiyotida E.V.Sevortyanning ozarbayjon tili, B.O.Oruzboyevaning qirg‘iz tili, 
M.Garipovning boshqird tili, F.A.G‘aniyevning tatar tili, S.Usmonov, A.Hojiyev kabi 
olimlarning o‘zbek tili so‘z yasalishi bo‘yicha yaratilgan tadqiqotlaridagi ilmiy xulosa va 
natijalar fan taraqqiyotiga muhim hissa bo‘lib qo‘shildi.
XX asrning 40-yillari tilshunosligida aynan shu sohada Faxri Kamolovning o‘z o‘rni bor. 
XX asrning 30-yillarida o‘z faoliyatini boshlagan F.Kamolov Ayub G‘ulomov va H.G‘oziyev 
bilan hamkorlikda «Grammatika va orfografiya», «O‘zbek tili darsligi» hamda boshqa asarlarini 
yaratdi. Ana shunday ishning yakuni sifatida 1957-yilda uning «Hozirgi zamon o‘zbek tili» 
kitobi yuzaga keldi. Bu kitob bevosita F.Kamolovning tahriri ostida nashr qilingan bo‘lib, oliy 
maktab uchun yaratilgan birinchi asosiy darslik vazifasini o‘tadi. Kitob “So‘z boshi”, “Kirish” 
qismidan tashqari, yana ikki katta bo‘limni o‘z ichiga oladi. Birinchi bo‘limda «Leksikologiya, 
fonetika va orfografiya, grafika va orfografiya» bo‘limlari o‘z aksini topgan bo‘lsa (48-290-
betlar), ikkinchi bo‘lim bevosita «Morfologiya» deb nomlangan (291-317-betlar). Darslikning 
«Morfologiyaga kirish», «Fe’l» qismini Ayub G‘ulomov yozgan. «Ot va sifat» qismini 
Z.Ma’rupov, «Son» qismini («Olmosh»ni ham) X.Komilova, «Sifatdosh» qismini 
R.N.Jumaniyozov, «Ravishdosh» qismini M.Asqarova, «Ravish» qismini S.Fuzailov, 
«Yuklama», «Ko‘makchi», «Bog‘lovchi» qismini S.Usmonov yozgan. 
XX asrning 70-80-yillarida so‘z yasalishi nafaqat morfologik, shu bilan birga, onomosiologik-
nominativ, semasiologik, transformatsion yo‘nalishlarda ham tadqiq etildi. O‘zbek 
tilshunosligining o‘z rivojlanish tarixi davomida erishgan yutuqlari yangi davrda muhim 
taraqqiyot bosqichiga chiqish uchun asos bo‘ldi. So‘z yasalishining o‘rganish ob’ekti, mazmun-
mundarijasi, qamrov doirasi, boshqa sohalar bilan munosabati, asosiy tushunchalari 
(terminologik tizimi), tekshirish metodologiyasi va usullari nisbatan to‘liq va tugal tizimga ega 
bo‘la boshladi.
O‘zbek tilshunosligida ham tarixiy va hozirgi so‘z yasash usullari, asos va yasovchi 
vosita, ular orasidagi turli motivatsiya bog‘lanishlari, so‘z yasash modeli, so‘z yasash 
paradigmasi kabi tushunchalar tizimida so‘z yasalishining eng asosiy – yasama so‘z tushunchasi 
muhim tushuncha degan xulosa shakllana boshladi. Haqiqatan ham, so‘z yasalishidan kutilgan 
natija yasama so‘z hisoblanadi va bu tushuncha so‘z yasalishi tizimiga doir barcha 
tushunchalarni birlashtiruvchi, umumlashtiruvchi bosh tushunchadir.
Yasama so‘z ma’lum ma’noda til fanining boshqa tushunchalari ‒ fonema, morfema, 
leksema, so‘zshakl, so‘z birikmasi va gap modellari qatorida o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘lgan 
birlik sifatida o‘rganilishi tilshunoslik fanini yangi xulosalar bilan boyitdi. Shu sababdan fan 
tarixida ayrim olimlar so‘z yasalishi sohasini fonologiya, morfemika, leksikologiya, grammatika 
kabi bo‘limlar bilan bir qatorda tura olmasligini qayd etgan bo‘lsalar-da, hozirgi davrda so‘z 
yasalishi sathi va sohasi o‘z mustaqilligi, tizimlilik belgilariga ega bo‘lgan til va tilshunoslikning 
alohida sathi va sohasi sifatida to‘liq e’tirof etildi.
Jahon tilshunosligi, Evropa (roman-german) tilshunosligi va turkiyshunoslik erishgan 
yutuqlar asosida XX asrning 40-yillaridan boshlab so‘z yasalishi masalalariga e’tibor kuchaydi. 
Ayni davrda rus olimlari L.V.Shcherba, V.V.Vinogradov, G.O.Vinokur, A.I.Smirnitskiy, 
M.O.Stepanova, V.M.Jirmunskiylarning rus, ingliz, nemis tili so‘z yasalishiga doir ishlari yuzaga 
keldi. 
Bu bosqich (1940-1990-yillar) tom ma’noda zamonaviy o‘zbek morfologik ta’limotining 
rivojlanish va keng ommalashish davri bo‘lib, u bevosita professor Ayub G‘ulomov (1914-1986) 
nomi, ilmiy dunyoqarashi va ilmiy faoliyati bilan chambarchas bog‘langan. Shuning uchun 
o‘zbek morfologiyasining bu bosqichdagi talqinini ko‘rishdan oldin bu ilmiy talqinning 

---

381 
bunyodkori va harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan olimning ilmiy dunyoqarashi manbai ‒ rus 
turkiyshunosligida zamonaviy turkiy tilning sinxronik formal tavsifi metodining shakllanilishi va 
ommalashishi bilan tanishib o‘tish lozim.
Bu metodning bosh tamoyili shakldan/lisoniy birlikdan → mazmunga intilishdir. 
Gnoseologik asosi intuitiv materializm ‒ emipirizmga asoslanib, umumiylikni bevosita 
kuzatishda berilgan hodisaning barcha ko‘rinishdagi voqelanishi uchun xos umumiy belgisi 
sifatida talqin etuvchi bu tavsif metodi (jumladan, XIX-XX asr rus tilshunosligi) yaxlitligicha ‒ 
F.F.Fortunatovdan (1848-1914) V.V.Vinogradovgacha (1894-1969) jahon tilshunosligida formal 
tilshunoslik deb yuritiladi. [Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar, 1990: 558.]. Bunday 
yondashishda tayanch, boshlang‘ich nuqta shakl bo‘lganligi sababli shaklan farqli, lekin 
mazmunan (mazmun sifatida, tabiiyki, vazifa ham tushuniladi) yaqin hodisa osonlikcha 
paradigmaga – grammatik kategoriyaga birlashtiriladi. Shu bilan birga, masalan, Kitobni 
akamga/ akam uchun oldim kabi qurilmada -ga va uchun birligi semantik-funksional yaqin 
bo‘lsa ham, sof shakliy (formal) tamoyil asosida – biri affiks, ikkinchisi yordamchi so‘z 
bo‘lganligi uchun u sinonim va bir xil paradigma birligi deb sanalmaydi. Lekin qo‘shimchaning 
fonetik xususiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rinishi (chunonchi, bobom, bobosi va kitobim, kitobi 
kabi so‘zlardagi -m va -im, -si va -i; yozdirmoq va ishlatmoq kabi so‘zlardagi -dir va -t) hamda 
grammatik ma’no va funksiya jihatidan umumiy bo‘lib, shaklan har xil bo‘lgan qo‘shimcha ham 
(chunonchi, to‘lg‘azmoq - to‘ldirmoq kabi so‘zlarda -g‘az- va -dir) variant ‒ ayni bir lisoniy 
hodisa (grammatik shakl) ‒ qo‘shimchaning ko‘rinishi deb qabul qilinar edi. 
Bu ishlarda grammatika (morfologiya) doirasida ot, sifat, fe’l, ravish turkumidagi so‘z yasalishi 
hodisasiga ko‘proq tarixiy nuqtai nazardan qaralar, o‘zak va qo‘shimchalar etimologiyasiga doir 
kuzatishlar ham berilar edi. A.G‘.G‘ulomov tomonidan 1957-yili “Hozirgi zamon o‘zbek tili” 
nomi bilan o‘zbek tilining birinchi ilmiy grammatikasi yaratildi (bu ish leksikologiya, 
morfologiya bo‘limlaridan tashkil topgan bo‘lib, “Morfologiyaga kirish” va “Fe’l” qismlari 
yozilgan).
Tilshunoslarga ilmiy tadqiq namunasini berish maqsadida A.G‘ulomov til qurilishining turli sath 
va bo‘limiga aloqador bo‘lgan kategoriyadan bittasining mufassal tavsifini berdi. SHu maqsadda 
uning “-la affiksining ma’nosi haqida” (1945), “O‘zbek tilida urg‘u” (1946), “O‘zbek tilida so‘z 
tartibi” (1946), “O‘zbek tilida so‘z yasash yo‘li haqida” (1949), “Morfologiyaga kirish” (1953) 
kabi keyingi tadqiqotlar uchun metodik namuna ‒ yo‘l va usul belgilovchi asarlari dunyoga 
keldi. Ular keng ommalashib, o‘zbek tilshunosligining taraqqiyot yo‘lini belgiladi. SHu 
yo‘nalishda 1950-1960-yillarda yuzlab dissertatsiya, risola, darslik va qo‘llanmalar yaratildi 
hamda ta’limga tatbiq etildi. [Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar, 1990: 558). 
Hatto, o‘z davri uchun mukammal va to‘liq bo‘lgan “O‘zbek tili grammatikasi” o‘zbek 
olimlarining umumlashtiruvchi ishidan ancha oldin (1948) e’lon qilingan bo‘lsa ham, unda 
akademik A.N.Kononov morfologik hodisani yoritishda, asosan, A.G‘ulomovning talqiniga 
tayandi. Bu A.G‘ulomov talqinining tugal e’tirofi nishonasi edi. 
So‘z yasalishi bo‘limida, jumladan, shunday fikrlar berilgan: “So‘z yasalishi tilshunoslikning 
alohida sohasi bo‘lib, u bir tomoni bilan grammatikaga bog‘lanadi, boshqa bir tomoni bilan 
leksikaga bog‘lanadi. 
Demak, yangi so‘zlar ko‘pincha affiksatsiya orqali hosil qilinadi, shunga ko‘ra so‘z 
yasalishi bahsi ham, odatda, morfologiyaga kiritiladi. S.Ferdausning “So‘z tarkibi” maqolasi, 
S.Usmonovning “So‘z va morfologik strukturasi” haqidagi qo‘llanmasi (1957) e’lon qilindi. 
Maqola va qo‘llanmada so‘z yasalishiga tegishli hodisalarga morfologik atama (tushuncha) 
doirasida qaralgan. O.Qosimxo‘jaevning “So‘zning morfologik tarkibi” (1963) kitobi nashr 
etildi, 1964 yilda S.Usmonov “O‘zbek tilida so‘zning morfologik xususiyatlari” mavzusida 
doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Ayni shu ishlar so‘z yasalishi hodisa va kategoriyalarini 
tekshirishning birinchi va muhim bosqichi – morfologik bosqichni tashkil etadi.
Holbuki, u morfologiyadan ko‘ra ham leksikaga yaqin turadi, chunki so‘z yasashning 
vazifasi ‒ yangi leksik birlik hosil qilish. Demak, so‘z yasalishi tilda so‘zlarni ko‘paytirish ekan, 
uning leksikologiyaga xosligi aniq. Lekin so‘z yasash yo‘llari har xil bo‘lib, bu yo‘llar 

---

382 
semantika, sintaksis, fonetika bilan ham bevosita aloqadordir. Keyingi tekshirishlar so‘z 
yasalishi tilshunoslikning mustaqil bir sohasi ekanligini ko‘rsatdi. Ilmiy grammatikada “So‘z 
yasalishi” mustaqil sath sifatida ajratildi. [O‘zbek tili grammatikasi. Morfologiya,1975: 3]. 
XX asrning 40-yillari oxiri, 50-yillarda rus tilshunosligida so‘zning morfologik tarkibi va 
so‘z yasalishi tarkibi, yasamalilikda shakl va ma’no munosabati, yasama so‘zda motivatsiya 
hodisasi, motivatsiya yo‘nalishi kabi masalalar qizg‘in muhokama qilindi. Ayniqsa, shu yillarda 
G.O.Vinokur ishlarida so‘z yasalishi ma’nosi tushunchasi paydo bo‘ladi. [Vinokur G.O., 1959: 
419-442]. 
Bu kabi qarashlar turkiyshunoslik va o‘zbek tilshunosligiga ham kirib kela boshladi. Ilmiy 
ishlarda so‘z yasalishi va uning mohiyati, so‘z yasalish usullari, tarixiy va hozirgi so‘z yasalish 
usullari, so‘z tarkibida soddalashish va morfologik qayta bo‘linish hodisalari, erkin va bog‘li 
o‘zak (asos, negiz)lar kabi masalalar o‘z ifodasini topdi. Shu davrda rus tilshunosligidagi fikr va 
qoidalarga ergashish etakchi holat (tendensiya) bo‘lganligidan o‘zbek tilshunosligida bajarilgan 
tadqiqotlarda ham ana shunday qarashlar o‘z ifodasini topib bordi. 
Shu sababdan yuqoridagi grammatikaning “So‘z boshi” qismida “So‘z yasalishi” 
bahsining tuzilishi, mundarijasi, asosiy masalalari, ob’ekti, tekshirish usullari xususida ma’lumot 
berish lozim topilgan. Asar hozirgi o‘zbek tili grammatikasi bo‘lganligidan unga grammatik so‘z 
yasalishigina kiritilgan. Shuning uchun ham so‘z yasalishi qismida so‘z turkumlarining yasalish 
hodisasi qaralmagan, balki o‘zbek tili so‘z yasalishi sistemasining umumiy xarakteristikasi, 
uning qonuniyatlari va turli tiplarning o‘zaro munosabati, yasash vositalari, so‘zning yasalish 
strukturasidagi xususiyatlar, yasalish modellari, so‘z yasalish analizi, regulyarlik va aksi, 
unumli-unumsizlik, affiksal omonimiya, affiksal sinonimiya, affiksal antonimiya, qo‘shma 
affikslarning hayot yo‘li, affikslarning qo‘shilish tartibi kabi masalalar berilgan. [A.G‘ulomov, 
1975: 8). 
XX asrning 60-yillaridan to ilmiy grammatika nashr etilguncha bo‘lgan davr tahlili shuni 
ko‘rsatadiki, o‘zbek tilshunosligida ana shu davrda so‘z yasalishi nazariyasi taraqqiyotida yangi 
bosqich ‒ struktur-semantik bosqich shakllandi, uning asosiy lisoniy qiyofasi, tuzilishi haqida 
ilmiy asoslangan g‘oya (konsepsiya)ga asos solindi. Bu o‘rinda A.G‘.G‘ulomov, S.Usmonov, 
Sh.U.Rahmatullayev, A.P.Hojiyev, F.Abdullayev kabi fanimiz zahmatkashlarining xizmatlarini 
alohida ta’kidlash joizdir. 
1975-yilgacha o‘zbek tilshunosligida so‘z yasalishi nazariyasining morfologik bosqichi 
struktur-semantik bosqichga qadar vorisiylik, tarixiy qadriyatlar va avvalgi ilmiy an’analarni 
saqlash, ko‘paytirish, rivojlantirish yo‘lidan borilganligi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qildi. 
XX asrning 60-yillarida so‘z yasalishi tilshunoslikning o‘ziga xos tushuncha va kategoriyalarga 
ega bo‘lgan mustaqil bir sathi va sohasi deb e’tirof etildi. Bu sathning asosiy birligi sifatida 
yasama so‘z tushunchasi qat’iylasha boshladi. Til tizimida o‘zaro bog‘langan, biri ikkinchisini 
taqozo etuvchi sathlar ‒ fonologiya, morfemika, leksikologiya, morfologiya va sintaksis qatorida 
so‘z yasalishining ham o‘rinlashishi tilshunoslik nazariyasining eng muhim yutuqlaridan biri 
sanaladi. Ana shu sathlardan fonologiyada fonema, leksikologiyada leksema, morfologiyada 
so‘zshakl, sintaksisda so‘z birikmasi va gap asosiy birlik bo‘lsa, so‘z yasalishining asosiy birligi 
yasama so‘z yoki yasalma sinxron jihatdan til tizimidagi muhim birlik sifatida tan olindi. 
Demak, yasama so‘z o‘zbek tilshunosligida nafaqat so‘z yasalishining markaziy, asosiy 
birligi, balki til tizimining o‘ziga xos maxsus birligi nuqtai nazaridan ham tadqiq etilishi 
fanimizning dolzarb masalalaridan biriga aylandi. 
E.S.Kubryakovaning fikricha, so‘z yasalishi nazariyasining bosh tushunchasi, shubhasiz, 
yasama so‘z bo‘lib, boshqa barcha kichik birliklar (asos, affiks) hamda yirik birliklar – so‘z 
yasash qatorlari, so‘z yasash uyasi kabi tushunchalar ana shu bosh tushunchaga tayanilgan holda 
talqin va tavsif etiladi. [Kubryakova E.S., 1976: 76–83). 
Yasama so‘zning bu xil maqom va mavqeda talqin etilishi so‘z yasalishi nazariyasining 
taraqqiyot bosqichlari bilan bevosita bog‘liqdir. Qisqa muddat ichida (XX asrning 50-yillaridan 
boshlab) so‘z yasalish nazariyasi morfologik, struktur-semantik, sintaktik-transformatsion, 
nominativ-onomasiologik, funksional-semantik kabi bosqichlarni bosib o‘tdi.

---

383 
O‘zbek tilshunosligida so‘z yasalish nazariyasi morfologik, struktur-semantik, qisman 
funksional-semantik bosqichlarga ega bo‘ldi. Navbatdagi asosiy vazifa yasama so‘zlarni 
nominativ-onomosiologik nuqtai nazardan tadqiq etish bo‘lib, bunda yasama so‘zlar tilning 
nominativ birliklari ‒ so‘z, so‘z birikmasi, gap kabi birliklar qatoridagi o‘rni va mavqei 
aniqlanadi. Chunki boshqa birliklardan yasama so‘z va unga xos jarayonlar oldindan kutilishi, 
muayyan model asosida yaratilishi hamda bu modellar til egalari ongida sinxron jihatdan 
mavjud bo‘lishi, hayot va turmush talabi bilan yangidan-yangi yasalmalarning to‘xtovsiz paydo 
bo‘lib turishi kabi xususiyatlar bilan farqlanib turadi. 
Ayni shu holat yasama so‘zni nominativlikning eng yuqori darajadagi qulay vositasi hamda 
xilma-xil ikkilamchi ma’nolar va bu ma’nolarga xos ko‘lam va jilolarni ifodalovchi o‘ziga xos 
birlikka aylantiradi. A.P.Hojiyevning qayd etishicha, “Muayyan tilning o‘zaro aloqa 
(munosabat)dagi so‘z yasalish tiplari majmui so‘z yasalish tizimi hisoblanadi. Shuning uchun 
ham so‘z yasalishi bilan bog‘liq xodisalar va ularning mohiyati har bir yasama so‘zning yoki har 
bir so‘z yasalishining o‘zi misolida emas, so‘z yasalish tipi (tiplari) misolida (shu orqali) 
yoritilishi kerak. Hozirga qadar so‘z yasalishi har bir so‘z turkumi doirasida o‘rganildi va bunda 
asosiy e’tibor shu turkumdagi so‘z yasovchining xususiyatlari, qanday so‘z yasashi, unumli-
unumsizligi va boshqa xususiyatlari tahlil etildi. Natijada, o‘zbek tilida so‘z yasalishi bo‘yicha 
juda ko‘p ishlar qilingan bo‘lsa-da, u tizim sifatida talab darajasida yoritilmadi”. [Hojiyev A., 
2007: 40).
O‘zbek tilida so‘z yasalishining dolzarb masalalarini hal etishga qaratilgan ilmiy izlanish 
dastlab A.G‘.G‘ulomovning “O‘zbek tili tarixiy so‘z yasalishi muammolari” (1955) 
mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida o‘z aksini topgan. 
Olima M.Jo‘raboyevaning ta’kidlashicha, mazkur ish A.G‘ulomovning ilmiy merosining 
salmoqdor sahifasi bo‘lib, ilmiy tadqiqotning betakror namunasidir. Uning “So‘z yasalishi” 
bahsiga daxldor jamiki ilmiy-nazariy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-amaliy nashrlarining asosi deyilsa, 
mubolag‘a bo‘lmaydi. Zero, hozirgi so‘z yasalishi muammolarining yoritilishi o‘z-o‘zidan 
tarixiy so‘z yasalishi masalalarini o‘rganishning mantiqiy davomi hamdir. Keyingi 50 yil 
davomida yaratilgan darslik va qo‘llanmalar, monografiya va dissertatsiyalar, so‘z yasalishi, so‘z 
tarkibi, so‘z va uning xususiyatlari mavzusidagi maqola va risolalarning barchasi mana shu 
manbadan bahramand bo‘lgan. “So‘z yasalishi” ning o‘zbek tilshunosligida mustaqil bo‘lim 
sifatida shakllanishi A.G‘.G‘ulomov va u yaratgan ilmiy maktab faoliyati bilan uzviy bog‘liq”. 
[G‘ulomov A. G‘., 1975: 28-41). 
“Hozirgi zamon o‘zbek tili” (1957., F.Kamol tahriri ostidagi) kitobining nashr etilishi 
o‘zbek madaniyati, o‘zbek tili ilmiy sohasidagi katta yutuqlardan biridir. Ana shu poydevor ‒ 
ilmiy grammatikada “Morfologiyaga kirish” qismi A.G‘.G‘ulomov tomonidan yozilgan edi va 
unda tilshunosligimizda birinchi marta “So‘z yasalishi” alohida bo‘lim sifatida berilgan. Ushbu 
bo‘limda so‘z yasalishi hodisasiga ikki xil nuqtai nazardan yondashilgan: 
1. Jarayon sifatida: “so‘z yasash tildagi bor bo‘lgan elementlardan, qanday usul bilan 
bo‘lmasin, yangi so‘z hosil qilishdir. So‘z yasash tilning leksikasini boyitishdagi yo‘llaridan 
biridir. Yangi so‘zlar turmushning talabi bilan tug‘ilib, ular yangi tushunchalarni ifodalaydi”. 
[G‘ulomov A. G‘., 1975: 28-41) 
2. Tilshunoslikning ayrim bir sohasi sifatida: “So‘z yasalishi” tilshunoslikning alohida 
sohasi bo‘lib, u bir tomoni bilan grammatikaga bog‘lanadi (masalan, affikslar orqali so‘z yasash 
hodisasi morfologiya bilan aloqadordir), boshqa bir tomon bilan leksikaga bog‘lanadi, masalan, 
so‘zning ma’nosidagi siljish orqali yangi so‘z hosil bo‘lishi semantik so‘z yasash hodisasi 
leksikologiya bilan aloqadadir”. [G‘ulomov A. G‘., 1975: 28-41) 
A.G‘.G‘ulomov ushbu bo‘limda so‘z yasashning semantik, leksik, fonetik, affiksatsiya va 
so‘z qo‘shish usullarini belgilab, affiksatsiya va so‘z qo‘shishni eng faol so‘z yasash usullari, 
deb ko‘rsatadi. Faol so‘z yasash usullaridan affiksatsiya birinchi o‘rinda turadi. Bu holatdan 
professor A.G‘.G‘ulomov shunday xulosa chiqaradi: “Demak, yangi so‘zlar ko‘pincha affikslar 
orqali hosil qilinadi, shunga ko‘ra so‘z yasalish bahsi ham odatda morfologiyaga kiritiladi”. 
[G‘ulomov A. G‘.,1975: 56-64). 

---

384