Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Қосимов Б., Юсупов Ш. , Долимов У., ва бошқалар. Миллий уйғониш 
даври ўзбек адабиёти дарслиги, Т.: Маънавият, 2004.-Б 209.
2. 
Сирожиддинов Ш., Умарова С. Ўзбек матншунослиги қирралари. – 
Tошкент: Akademnashr, 2015. 
3. Ҳабибуллаев А. Адабий манбашунослик ва матншунослик. Қисқача курс. 
– Тошкент: ТДШИ, 2000. –4.13. Ҳакимов М. Шарқ манбашунослиги луғати. – 
Тошкент: Davr press, 2013. 
4. Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. – Тошкент: Фан, 
1986. – 164
5. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон, 
1993. – 191
6. Миллий уйғониш. Т.: Университет, 1993, 110-бет. 
7. Izhorul haq 1-juz “Madaniyat” shirkati Toshkent, 1918. 
8. Izhorul haq 2-juz “Madaniyat” shirkati Toshkent, 1918. 
9. Izhorul haq 3-juz “Madaniyat” shirkati Toshkent, 1918. 
10.www.ziyouz.com. 
11. www.ziyonet.uz. 
12. www.adabiyot.uz 
13. gazeta.uz 

---

436 
L. Z. BUDAGOV LUG‘ATIDA ESKI O‘ZBEK ADABIY TILI LEKSEMALARINING 
MAVZU GURUHLARI TAHLILI 
ANALYSIS OF SUBJECT GROUPS OF LEXEMES OF THE OLD UZBEK LITERARY 
LANGUAGE IN L. Z. BUDAGOV'S DICTIONARY 
Mahliyoxon Tuxtasinova

 
Annotation. Turkish dictionaries are kept as rare relics in the libraries of our country 
and abroad. Most of them are unique and ancient copies. Dictionaries have always attracted the 
attention of Turkologists and lexicologists. Lexemes related to the Chigatoi language in the 
dictionary were studied by separating thematic groups. The words given in the dictionary are 
studied by comparing their meanings based on different dictionaries.
Key words: Chigatay language, comparison, terminological lexicon, dictionary, 
explanation, Turkic languages, buγra xan, buγra qara xan, bӧkӓvul, bӓkӓül. 
 
Turkiy lug‘atshunoslik tarixida muhim ahamiyatga ega shaxslardan biri arman millatiga 
mansub Rus turkologi Lazar Zaharovich Budagov haqidagi juda oz saqlanib qolgan biografik
ma’lumotlarni A.N.Kononov, G.F.Blagova, Hasan Eren, A.M.Memetov, O.L.Sumarkova kabi 
turkologlarning maqola va ilmiy materiallarida ko‘rish mumkin. G.F.Blagovaning 
ma’lumotlariga ko‘ra, arman millatiga mansub bo‘lgan Lazar Zaharovich Budagov Astraxan 
shahrida 1812-yil 4-aprelda tug‘ilgan[Eren, 1998:123]. 
Turkologiya sohasi rivojiga o‘zining munosib xissasini qo‘sha olgan L.Z.Budagovning 
asosiy ilmiy asarlari ro‘yxatida II jilddan iborat bo‘lgan “Сравнительный словарь турецко-
татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с 
переводом на русский язык” alohida o'rin tutadi. XIX asrning eng ulkan turkiy lug‘atlaridan 
biri bo‘lgan ushbu lug‘atni tuzish uchun boy tilga oid va ekstrolingvistik materiallar muallif 
tomonidan bir qancha manbalardan misqollab yig‘ib chiqilgan. Lug‘atga ko‘plab sharqiy xalqlar 
tilidagi faol so‘zlar kiritilgan. Shu bois ular qiyoslash jarayonida xalqlarning yozma 
yodgorliklari, turkiy tillardagi so‘zlashuv va tarjima lug‘atlari hamda adabiy merosiga oid asarlar 
matnlaridan foydalanilgan. 
Tilning lug‘at tarkibi kishilarning turli faoliyati bilan bevosita aloqador bo‘lganligi uchun 
uzluksiz o‘zgarib turadi, jamiyat, fan-texnika taraqqiyoti bilan boyib boradi. Chunki til yangi 
so‘zlar bilan boyib turmasa, jamiyatdagi o‘zgarishlar va yangilanishlarni aks ettirolmay qoladi. 
Shunday ekan, har bir tilning leksik tarkibi shunday xazinadirki, unda shu xalq tarixiga oid 
qimmatbaho ma’lumotlar saqlanadi. Xalqning kelib chiqishi, hayoti va madaniyati, moddiy-
ma’naviy boyliklari, umuminsoniy madaniyatni takomillashtirishdagi roli leksikada o‘z ifodasini 
topadi[Турсунова, 1978:3]. 
Til tufayli jamiyat uzvlarining har birida hosil bo‘lgan bilim ommalashib, uning 
ko‘pchilik tomonidan rivojlantirilishiga imkon tug‘iladi. Undan tashqari til orqali bilim ajdoddan 
avlodga og‘zaki va yozma tarzda qoldiriladi, natijada yangi avlod o‘tgan ajdodning ishini davom 
ettiradi. Bu bilan yana taraqqiyot ta’minlanadi[Рустамов, 2010:6]. Shu nuqtai nazardan aytish 
mumkinki, o‘zbek tilining lug‘at tarkibi o‘ziga xos tarixiy bosqichlarni bosib o‘tgan. Hozirgi 
tilda qo‘llanayotgan har bir so‘z paydo bo‘lish vaqti turli vazifalarni bajarishi, xilma-xil 
o‘zgarish va yangiliklarni qabul qilish xususiyatiga ko‘ra muayyan tarixga ega. Ushbu 
so‘zlarning bir qismi qadimda turmush talablariga muvofiq, yangi so‘zlar yasashga zamin 
bo‘lgan. Ma’lum qismi esa, ancha keyin yuzaga kelgan va tilda muqim o‘rin 
tutgan[Муталлибов, 1959:133]. 
Tildagi so‘zlarni mavzuviy guruhlarga ajratib o‘rganish xalq tarixini mukammalroq 
yoritishga, etimologiyadagi so‘zlar etimonini aniqlashga, tildagi so‘zlarning diaxron va sinxron 

Mahliyoxon Tuxtasinova Shavkatjon qizi – Til nazariyasi. Amaliy va kompyuter lingvistikasi. II bosqich 
doktoranti. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.