Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Bandari Surat – (номи машҳури бандар) Bandarning mashhur nomi; garchi Surat sini 
muhmala (nuqtasiz ﺱ) bilan bo‘lsa ham, bu so‘zni mutaaxxirin forslar tasarruf (o‘zlashtirish) 
yoki xato sabab sod (ﺹ) bilan yozadilar… [Орзу, 1992: 44]. Qayd etish lozimki, lug‘atning 
Dushanbe nashrida “Bandar” so‘zi kichik harf bilan yozilgan, ammo matn mazmuniga 
qaraydigan bo‘lsak, bu so‘z atoqli ot – Bandar shahri ekanligini bilib olamiz. Agar bu so‘z 
turdosh ot bo‘lganda, “номи бандари машҳур”, “номи яке аз бандари машҳур” (mashhur 
bandargoh nomi) shaklida berilar edi. “Lug‘ati furus”da Bandar shahar nomi ekanligi ham 
keltirilgan [ﺍﺪخھﺩ, 1998: 5020], shuni hisobga olib, Bandarni atoqli ot deb tushingan to‘g‘ridir. 
Fayliy so‘zinini izohlash jarayonida talaffuzini oydinlashtirish uchun “ba fath va sukuni 
tahtoniy” tarzida erobini zikr etilib, qofiyada keltirilgan “mayle va Layli” so‘zlarini ham 
ta’kidlab ko‘rsatadiki, bu so‘zning forscha matnini Fili(y) shaklida ham o‘qilishini oldini oladi. 
D.Badriddinov mazkur so‘zni “Filiy”, shuningdek, Ayvonkafsh sozi ham “Ayvoni kanf” 
shaklida noto’g’ri tabdil qilgan [Баҳриддинов, 1992: 18]. So‘zlarga mazkur tarzda imloviy va 
fonetik izoh berilishi So‘zangaron (ﻥﺍﺮﮕﻧﺯﻮﺳ) kabi joy nomlarining So‘zongaron shaklida 
noto‘g‘ri talqin qilinishining oldi olinishiga sabab bo‘ladi. 
Lug‘atdan ayrim joy nomlarining turlicha variantlari borligini bilishimiz mumkin, 
jumladan, Yazd [216], Yazddasht, Yazdijurd [201], Bandar, Bandari Surat [144], Jahonobod, 
Shohijahonobod [75], Madvor [192], Badvor [199]; Shahri zanon – Tiriyoroj [142], Jismir – 
Jilsmir [211]. 
Madvor –Yazddagi buloq nomidir va inshaallohi taolo, uning misoli Mahrez so‘zligida 
keladi [Орзу 1992:192]. 
Mahrez – Yazdddagi joy nomi. Ta’sirdan: 
Хушо ҳадиқаи Маҳрезу Неъматободаш,
Канори чашмаи Бадвору сарви озодаш [Орзу, 1992: 199].
Keltirilgan misoldan ma’lum bo‘ladiki, bu ikki so‘z bir buloq nomining fonetik varianti 
yoki xattot e’tiborsizligi bois Badvor shaklida yozilgan, zeroki qo‘lyozmada bu ikki so‘z 
faqatgina nuqta bilan farqlanadi. Dushanbe nashrida Hazorjarib so‘zi ham Hazorjarib [216] va 
Hazor jarib [145] shaklida transliteratsiya qilingan.
Muallif ayrim joy nomlarini “qadimiy lug‘atdan” (Boku), tarixiy kitob (Bog‘i Ohu va 
Bog‘i Zog‘on), “tarixiy kitob va til ahlidan” (Qasri shirin), “Matla’-us-sa’dayn”da (Burji 
Xokistar), “Matla’-us-sa’dayn” va “Zafarnoma”dan (Kabudjoma, Nahri Almos), “Kashf-ul-
lug‘ot”da (San’on), “E’jozi Rashidiy” – Muallif “Lug‘ati Rashidiy”ni shunday ataydi 
(Hazorzarra) kabi qaysi manbalar asosida sharhlayotganini keltirib o‘tadi. 
Kuzatishimiz natijasida, muallifning joy nomlarini izohlashida quyidagicha yo‘l tutganini 
ko‘rishimiz mumkin: 
1) 
asosan o‘zining biror jihati bilan mashhur bo‘lgan joy nomlari izolangan, bu 
deyarli barcha izohlangan toponimlarda kuzatiladi; 
2) 
matn tarkibida ko‘chma ma’no yoki shakldoshligi sabab iyhom kabi boshqa 
san’atlarni yuzaga keltiradigan joy nomlari izohlangan: masalan, Jasm (مسخ)ni jism ma’nosida 
ham tushunish mumkin, baytda iyhom san’ati qo‘llangan bo’lib, bu ta’sirchanlikni ta’minlovchi 
badiiy-estetik vazifa bajargan: 
Сарви Ҷасми ӯ ба меҳри ҷумҳур, 
Аз сарви чамон гирифта маншур. Tarjimasi: Uning (Jasm) jismi sarvi (qomati) to’la 
mehr bilan Xiromon sarvdan andoza olgandir, tarqalgandir [Орзу 1992: 73]; 
3) 
mashhur shaxslar nomi bilan bog‘liq ekanligi ta’kidlangan: Jahonobod, Nahri 
Majnun, Chohi Rustam, Aliqopiy, San’on… Bulvafo – Yazdning Taftidagi buloq nomi; zohiran 
buloq sohibining nomi mashhur bo‘lgan [Орзу 1992: 46]; 
4) 
toponimlarning etimologiyasi izohlangan: Aliqopiy, Mochin, Jamna (aslida 
Jamunodir), Navras, Taxti Hayron kabi; 

---

432 
5) 
ko‘pgina toponimlarning aynan qaysi bir tarixiy, ilmiy yoki badiiy manbada qayd 
etilganligini ta’kidlangan va ularning qaysi hududlarda joylashganligini ko‘rsatish maqsadida 
boshqa mashhurroq joy nomi bilan qiyoslangan: Sad dar sadi Kirmon – Hazorjaribi Sifohon 
kabi; 
6) 
obyektning geografik o‘rni va o‘sha joyning xususiyatini bildiruvchi tarkibiy 
qismi izohlangan: Gardangoh (tog‘ dovonini Gardana derlar) [179], Gandumon (bug‘doyi ko‘p 
bo‘ladi), Bog‘i Zog‘on, Bog‘i Ohu – Hirotdagi bog‘ nomi [31]. Aytish kerakki mazkur bog‘ Ohu 
deb nomlanuvchi tog‘da joylashgan hamda ko‘plab xalq qo‘shiqlarida tilga olinadi: Biyo berim 
kuh, Kodom kuh? Hamon kuhike Ohu nom dora (qo‘shiqdan). Bog’ot 
7) 
joy nomining tarkibiy qismi (qo‘shma joy otlarida) izohlangan: Taxti hayron va 
Taxti Dovud – taxt avrang ma’nosida, arablar sarir deydilar [Орзу, 1992: 55]; 
8) 
joy nomlarining aksari toponimning qaysi turiga kirishi (shahar, daryo, tog‘, 
mahalla, g‘or) ta’kidlangan va ba’zilari joy nomi deyish bilan kifoyalangan. 
Shu bilan birga, Alixon Orzu joy nomlarini izohlashida faqat bir tomonlama yondashuv 
bilan cheklanmaydi. Keltirilgan toponimlar tilshunoslikning har bir bo‘limi: fonetika, leksika, 
etimologiya va semasiologiya, matnshunoslik nuqtai nazaridan qamrab olganini ko‘rishimiz 
mumkin. Bu kabi asarlar vositasida toponimika va geografik nomlar xususiyatini o‘rganish 
o‘tmish tili va tarixni hamda mumtoz matnlar badiiyatini tushinishga zamin bo‘ladi.