Харобаси (мил ав. 2-минг йилликнинг иккинчи ярми). Шеробод тумани

61.
ЖАРҚЎТОН — қад. шаҳар харобаси (мил. ав. 2-минг йилликнинг иккинчи ярми). Шеробод тумани (Шеробод дарё ирмоғи Бўстонсой ўзанининг чап соҳили) да жойлашган. Сополли маданиятига мансуб қабилаларнинг жез даври ёдгорлиги. Жарқўтон аҳолиси суғорма деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланган. Ўзбекистон ФА Археология ин-тининг А. Асқаров раҳбарлигидаги экспедицияси қазиш ишлари олиб борган (1973 й. дан). Жарқўтон (майд. 100 га) мудофаа девори билан ўралган марказий қўрғон, оташпарастлар ибодатхонаси (қ. Жарқўтон оташкадаси), қабристон (майд. 20 га), бир неча даҳалардан иборат бўлган. Жарқўтонда турар жой қолдиқлари, ибодатхона, кулолчилик маҳалласи, металл эритиладиган устахоналар, 1000 дан ортиқ қабрлар очиб ўрганилди. Турар жой бинолари катта бичимли хом ғиштдан (55x29x9 см) бир ёки бир неча хонали қилиб қурилган. Хоналар саҳни ва девори сомонли лой билан сувалган. Кўчалар тор, даҳа ибодатхонасига борувчи йўлга шағал ётқизилган. Эркаклар ўнг ёнбоши, аёллар чап ёнбоши билан ғужанак ҳолда кўмилган. Жарқўтондан тошдан ясалган омоч тиши, кўплаб сопол идиш (хумча, кўзача, тоғора, коса, пиёла, тоғорача, лаган) лар жез игна, бигиз, ханжар, сопол андава, чақмоқтошдан ишланган пайконлар, жез тақинчоқлар (рангли тошлар қадалган кўплаб тўғноғич, билагузук, зирак, ойна) қимматбаҳо тошлар ва суякдан ясалган мунчоқлар, жез сурмадон, қабила муҳр тамғалари, ип мато қолдиғи ва б. топилган.
Жарқўтон ашёларига ўхшаш ёдгорликлар Сурхондарё вилоятидан ташқари Жан. Тожикистон, Туркманистон ва Шим. Афғонистон, Эрон ҳудудларида учрайди.

Жарқўтон даври шу номдаги манзилгоҳ топилмалари асосида ўрганилган. Майдони 90 га. дан иборат манзилгоҳнинг планировкаси тарқоқ Шарқ бўлиб, арк ва мудофаа деворларига эга. Бу ердан ибодатхона қазиб ўрганилган. Ибодатхона топилмаларига кўра Жарқўтонликлар олов ва сувга сиғинганлар. Адабиётларда таъкидланиб келинаётган Жарқўтон ёдгорлигининг умумий майдони 100 гектардан ошиқ деган маълумотни нисбий тушунча деб қараш керак. Ёдгорликнинг горизонтал стратиграфиясини инобатга олсак, бир вақтда 100 гектарлик майдонда шаҳар фаолият этмаган. Ёдгорликнинг қабристон жойлашган тепаликларини шаҳар ҳудудидан ажратадиган бўлсак, янада соддароқ шаҳар бўлганлиги кўринади. Булар «арк» ва унинг атрофида жойлашган саккизта катта патриархал уруғ жамоалари мажмуасидан иборат бўлган «шаҳристон»дир. Тепаликлар баландлиги жиҳатидан бир-биридан унчалик фарқ қилмайди.

Жарқўтон арки ёдгорликнинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган, умумий майдони 3 гектар, атрофи 1,20-1,50 метр қалинликдаги мудофаа девори билан ўралган, ғарбий томонида Жарқўтон “шоҳлар саройи” жойлашган. Аркнинг ички қисми кичик тепаликлар мажмуасидан иборат. Бу ерда А.А. Асқаров томонидан қазилган стратиграфик шурф натижасида Сополли маданияти ашёлари билан бирга Кучук I даврига оид сополлар мажмуаси топилган

62.
Жанбоз қалъасининг барпо этилиши Қадимий Хоразм тарихининг антик даврга, яъни “минг шаҳар” мавжуд бўлган вақтларга бориб тақалади. Бу давр иккига бўлинали: кангюй ва кушон (таркибига Хоразм кирган давлатлар номи). Жонбос қалъасининг яратилиши биринчи, яъни кангюй даврига тегишли. Қалъанинг юзага келиш санаси С.П.Толстов томонидан милоддан аввалги IV – милодий I асри деб белгиланган.

Жанбоз қалъа шимолий-шарқдан “Қадимий қурғоқчилик ерлари” қалъаси билан энг кўринарлиси ҳисобланади. У шимолий-ғарбдан жанубий-шарқ томон текис тепаликка қараб чўзилган саҳровий шимолий-ғарбда жойлашган бўлиб, Султонуиздадан жанубий-шарққа қадар чўзилган тепаликлар зарнижида бирлашади.
Қалъа ёруғлик томон йўналтирилган аниқ тўртбурчак кўринишидадир. Шу билан бирга, қалъа 200*170 метр ўлчамни ташкил қилади. Қалъанинг нисбий сақланишига келсак, кўп асрлар мобайнида қалъа деворлари қумтепа билан қопланиб, бинонинг олд қисми жозибаси сақланиб қолишида ўз ҳиссасини қўшган.
Жанбоз қалъа деворларининг баландлиги 10 метрни ташқил қилиб, бинонинг кенг кўламини намойиш қилади. Шу билан бирга, ташқи девор ортида яна бир девор бўлиб, асосий деворни такрорлагандай, гўё. Шубҳасизки, иккинчиси қалъа мудофаасини кучайтириш мақсадида кўтарилган. Ташқи девор пастка қараб кенгайган, юқори томон 1,30 метр кенгликда, ички қисми эса 1 метр. Жанбоз қалъанинг ташқи деворидаги тор бўшлиқлар ҳам қалъанинг ҳарбий мудофаасининг исботидир.
Жанбоз қалъанинг ўзига хос меъморчилиги шундаки, Шарқ учун одатий бўлмаган бурчак миноралари йўқлиги билан ўз даврининг бошқа қалъаларидан ажратиб туради. Яна бир айтарли хусусият ҳозирги кунгача сақланиб қолган дарвоза хонага кириш қисмидаги қурилишдир. Бу жиҳат дарвоза хонага кириш қисми ҳамда дарвоза билан боғловчи тор йўлакдан ҳужумчиларни ҳайдашга имкон яратди, зеро, қалъада турган ҳимоячилар душманга юқоридан туриб ўқ узиб, ҳимояланишган.
Қалъанинг ички қисми жуда оддий тузилишга эга. Шимол-ғарбдан жанубий-шарққача бўлган эшикдан шаҳарнинг асосий (ва шубҳасиз, ягона) кўчасидан катта биногача йўл тушган бўлиб, жанубий дарвоза йўналишида жойлашган. Кўчанинг ҳар икки томонида турар жойлар бўлган. Бир даҳада, таҳминан 150 хона.
Қалъанинг жанубий дарвозаси биносига келадиган бўлсак, археологларнинг фикрига кўра, бу «Олов уйи» деб аталган ёнғинларга қарши ибодатхоналар бўлган. Бино 4,5 метр баландликдаги тепаликда жойлашган. Мазкур назариянинг ёрқин исботи ўрнида археологлар томонидан ибодатхона қолдиқлари бурчакларидан топилган кул қолдиқларини айтиш мумкин.
Бир неча асрлар давомида Жанбоз қалъа аҳолиси кўчманчилар ҳужумларига бас келганлар. Бироқ, милодий I асрида мураккаб тузумдаги дарвоза ҳимояси муваффаққиятсизлигидан сўнг, янги босқинчилар дарвозанинг ғарбий қисмига катта пона билан ҳужум уюштириб, бузишади. Қалъа ичида жанг авжига олганлигини археологларнинг топилмаларидан билиш мумкин. Шубҳасиз, аҳолининг катта қисми ҳалок бўлган, тирик қолганларни эса қулликка олиб кетишган. Шундан сўнг қалъа тикланмаган, аксинча, 2000 йил мобайнида ёмғир ва шамоллар оқибатида вайрон бўлаверган. Бугун, ҳашаматли Жанбоз қалъадан фақат катта деворларигина қолган.

63.