Hasharotlar sinfi: tangachaqanotlilar turkumi kapalaklar haqida

Kapalaklar – Lepidoptera biologiyasi va rivojlanishi.

Bularning 100 mingdan ortiq turi bо‘lib, turli xil kattalikda, qanotlari 3-8 mm dan 20-28 mm gacha. Qanotlarida tangacha shaklidagi dog‘lar bor. Og‘iz apparati spiralsimon hartumga aylangan. Lichinkalari quruqlikda yashaydi. Qurtsimon, ipak tola chiqaruvchi bezlar bor. Mо‘ylovlari ipsimon, qilsimon, tо‘g‘nagichsimon, patsimon shakllardadir. Kapalaklarning og‘iz apparati о‘ziga xos tuzilgan bо‘lib, gullardan nektar sо‘rishga moslashgan, hartumchasi pastki jag‘larining uzayib о‘zgarishi natijasida vujudga kelgan. Pastki labi tо‘la taraqqiy etmagan, lekin paypaslagichining 3 bо‘g‘imi saqlanib qolgan. Shunday qilib, kapalaklarning og‘iz apparatida kemiruvchi tipdan sо‘ruvchi naycha-hartumcha hosil qiluvchi faqat pastki jag‘lar va lab paypaslagichi qolgan. Ba’zilarida og‘iz apparati reduksiyalangan, ularning yetuk formasi oziqlanmaydi. Masalan, pillatо‘qirlar, tovuq kо‘zlilar, tо‘lqinlilar oilalarining vakillari oziqlanmaydi.
Ko‘payishi: Kapalaklar qanoti tanasiga nisbatan katta, pardasimon, tangachalari bilan qoplangan. Tangachalarning rangdor pigmentlari qanot rangini paydo qiladi. Ba’zilarida hidbо‘y hid tarqatuvchi tangachalar tо‘plami yoki androkoniylar bor. Ularning qanotlilarning tuzilishi va joylashishi sistematikasida katta о‘rin egallaydi. Qanotlari deyarli uzunasiga tomirlangan. Uchishda ikkala qanot birga harakatlanadi.
Qorin qismida erkagida kopulyativ organ bor. U о‘rganish vaqtida urg‘ochisini tutib turishga xizmat qiladi. Urg‘ochisida haqiqiy tuxum qо‘ygich yо‘q, lekin oxirgi bо‘g‘imlari maydalashgan va qaytib joylashadigan ikkilamchi tuxum quygichi paydo bо’lgan. Muskulli oshqozon oldingi ichakning shoxlanishidan vujulga kelgan ovqat rezervuari - jig‘ildon yо‘q, nerv sistemasining qorin zanjiri 6-9 ta tugunchadan bor, lekin ularning miqdori sodda gruppalarida 6, 10 va hatto 20 taga qadar borishi mumkin. Urg‘ochilarida qо‘shilish sumkachasi bо‘ladi. Tuxumlarini yakkalab yoki gruppalab о‘simlik organlariga yopishtirib qо‘yadi.
Kapalakning lichinkasi qurt deyiladi. Ularning tanasi silindr shaklida, 3 juft kо‘krak va 5 juft qorin oyoqlari bor. Tana usti silliq tuklar bilan qoplangan. Qurtlar ba’zilarida mevaxо’r, karpofag, ya’ni meva ichida yashaydi. Barglarda yо’llar yasovchi «minyorlar», yog‘ochlarda yо‘l ochib oziqlanuvchi «ksilofaglar» va g’urra yasovchilari bor.
G‘umbagi harakatsiz, lekin ba’zilarida g‘umbakni teshib tashqariga chiqadi. G‘umbaklanish ba’zilarida tuproqda о‘tadi. Ularning yillik sikli har xil bо‘ladi. Kо‘plari monviltlidir, ba’zilari bir yilda bir necha marta avlod beradi. Yog‘och ichida yashovchilar 2-3 yilda bir marta avlod beradi. G‘umbak, tuxum, qurt qishda qishlaydi. Kapalaklar о‘simlikxо’r jonivorlardir. Yetuk formalari gul nektari bilan oziqlanadi, qurtlari esa о‘simlik tо‘qimasini kemirib oziqlanadi va katta zarar yetkazadi. Ba’zi kuyalar qurti protogofaglardir. Ular mо‘yna, jun va boshqa mahsulotlar bilan oziqlanadi. Koksidalarni о‘ldiruvchi qurtlar ham bor.