Hasharotlar sinfi: tangachaqanotlilar turkumi kapalaklar haqida


Tuzilishi va hayot kechirishi


Download 34.45 Kb.
bet2/6
Sana16.04.2023
Hajmi34.45 Kb.
#1361121
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Tangachaqanotlilar turkumi Kapalaklar

Tuzilishi va hayot kechirishi. Kapalaklar yer yuzida kеng tarqalgan bo‘lib, qanotlari mayda rangli tangachalar bilan qoplangan. Ogiz organlari soruvchi xartumdan iborat. Qurtlarining kokrak oyoqlari bilan birga 3-5 juft soxta qorin oyoqlari ham boladi. Qorin oyoqlar bogimlari bolmasligi bilan haqiqiy kokrak oyoqlardan farq qiladi. Bosh qismida bir juft moylovlari va murakkab kozlari bor. Uzun xartumi boshining ostida spiral shaklida taxlanib turadi. Kopchilik turlari, ayniqsa tropik kapalaklar juda chiroyli boladi. Qanotlarining rangi tangachalardagi pigmеntlar bilan bogliq. Voyaga yetgan kapalaklar asosan gul nеktari bilan oziqlanadi. Gulga qongan kapalak xartumini yoyib gulning ichiga botiradi va nеktar sora boshlaydi. Ayrim kapalaklar voyaga yetganda oziqlanmaydi.
Kapalaklar sutkaning qaysi davrida faol hayot kеchirishiga kora kunduzgi va tungi kapalaklarga bolinadi. Kunduzgi kapalaklar uchishi, oziqlanishi, kopayishi sutkaning yorug davriga togri kеladi. Kеch kirishi bilan ular pana joy topib, yashirinib oladi. Tungi kapalaklar, aksincha kunduz kunlari pana joyda yashirinib, kеchqurunlari va tunda faol harakat qiladi. Kunduzgi kapalaklar gavdasi bir tеkis yogonlikda, nisbatan ingichka, moylovlari tognogichsimon; qanotlari juda kеng, qonganida tanasi ustida vеrtikal taxlanib turadi. Ular sеkin qanot qoqib uchadi. Tunlam kapalaklar qanoti qisqa va ensiz bolib, qonganida qorin qismini yopib, ikki tomonga yoyilib turadi. Tunlamlar tеz-tеz qanot qoqib uchadi.
Kapalaklar sistematikasi xilma-xildir. Kapalaklar umurtqasiz hayvonlarning bo‘g‘imoyoqlilar tipi, hasharotlar sinfi, to‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlarning tangachaqanotlilar turkumiga kiradi. Bularni 3 ta kenja turkumga bоlib оrganish qulaydir.
1.Jaglilar
2.Tuban sоruvchilar yoki teng qanotlilar
3.Oliy sоruvchilar yoki turli qanotlilar.
1-Kenja turkum: Jaglilar-Laciniata.
Bularning ogiz apparati chaynovchi tipda, paypaslagichi bor, pastki jaglari rivojlangan. Lichinkasi 8 juft qorinoyoqli, gumbaklari erkin, qimirlovchi jagli. Mayda kuyalar bu kenja turkumga vakildir. Ularning qurtlari mox va lishayniklar bilan oziqlanadi.
2-Kenja turkum: Tuban sоruvchilar yoki teng qanotlilar-Jugata.
Bularning ogiz apparati sоruvchi tipda, hartumi va paypaslagichi bor. Qurtlari 5 juft qorinoyoqli, gumbagi erkin. Bu gruppaga tukirlar oilasi kiradi. Ular Avstraliyada uchraydi.
3-Kenja turkum: Oliy sоruvchilar yoki turli qanotlilar-Frenata.
Ogiz organlari rivojlangan, sоruvchi tipda, jag paypaslagichlari yоq, faqat tuban formalarida saqlangan. Ikki juft qanotlari bor. Qanotlari bir-biriga ilgakcha yordamida birikadi. Bular 70 dan ortiq oilaga bоlinadi va 2 gruppaga ajraladi:
1.Mayda turli qanotlilar
2.Yirik turli qanotlilar.
1-gruppa: Mayda turli qanotlilar-Microfrenata.
Bular mayda kapalaklardir. Orqa qanotlaridagi 3 ta anal tomirlari taraqqiy etgan yoki ular tоqsimon tangachalardan vujudga kelgan va xoshiyalidir. Qurtlari kоpincha yashirin holatda yashaydi. Bular bir qancha oilalarga bоlinadi.
Asl kuyalar-Tineidea oilasi. Bularga uy va xоjalik joylarda uchraydigan kiyim-kechak, mebel, don va boshoqlarni zararlaydigan kuyalar kiradi. Bularning bosh qismini qoplagan tuklar tartibsiz оrnashgan, hоrpaygan. Qurtlari gilofchasini sudrab оrmalab, kо’pincha hayvon mahsulotlarida yashaydi.
Sertuk kuyalar-Hyponomeutidae oilasi. Bular uchun oldingi qanot radius tomirining shoxlanganligi natijasida radial katakchalar hosil bоlishi harakterlidir. Olma daraxtini hid bosgandek ifloslantirib uning barglarini yeydigan olma kuyasi shular jumlasidir. Karam kuyasi ham shu oilaga kiradi.
Оmiz qanotlilar-Yelechiidae oilasi. Bular mayda, kulrang aniq rasm bоlmagan kapalakdir. Orqa qanotlari uchi chоziq va tashqi cheti umizlangan. Qurtlarining qorincha oyoqlari bor, meva va buralgan barglar oraligida rivojlanadi. Ba’zi turlari barglarda gurra yasaydi. Bularga gulxayri kuyasi, chekanchi qurt, don kuyasi, lavlagi kuyasi, mina kuyasi va yana kоpgina kuyalar turi kiradi.
Tiniq qanotlilar-Aegereidae oilasi. Bularning qanotlari tiniq, yaltiroq, tanachalari faqat chetlarida joylashgan. Ari yoki asalari qanotiga оxshaydi. Qurtlari pоstloq ostida rivojlanib, zarar keltiradi.
Barg оrovchilar-Tortricidae oilasi. Bular kuyasimonlardan oldingi qanotlarining anchagina kengroq, chоziq uchburchak shaklda bоlishi va kоpincha uning kоndalangiga qirqilganga оxshashligi hamda orqa qanotlari chоziq, ovalligi va uzun xoshiyalanmaganligi bilan farq qiladi. Qanotlari tinch turganda tom yopgandek qoplanadi. Qurtlari оralgan barglar yoki meva ichida rivojlanadi. Kоplari daraxtlarda yashaydi. Olma qurti kapalagi shu oilaga kiradi. Daraxt va butalar uchun zararli bir qancha turlari ham bor. Ularning turlari 5000 dan ortiq, kоproq оrta iqlimli yerlarda uchraydi.
Poya kovlovchilar-Cossidae oilasi. Kattaligi оrtacha, orqa qanotlari oldingiga nisbatan kalta, mоylovlari patsimon. Qurtlari daraxt poyalari va shoxlari ichida yashaydi, tirik psilofaglardir. Ba’zilari daraxtlarga katta zarar yetkazadi. Tol yoki qоllansa xidli poya kovlovchilar keng tarqalgan zararkunandadir. Uning qurti yirik, qizil yoki pushtirangli, mevali va оrmon daraxtlari poyasi ichini kemirib, shikastlaydi.
Parvona kapalaklar-Pyralidae oilasi. Bu kpalaklar kechasi yoruglikka uchib kelganliklari uchun parvona kapalaklar deb nomlangan. Kapalakning tanasi ingichkaroq, oyoqlari uzunroq, oldingi qanoti qiyshiq, uchburchak, orqa qanoti kalta, oval shaklda va tomirlari qisman yoki tamomila qоshilib ketgan. Ba’zi turlari оsimliklarga zarar yetkazadi. Masalan. Hammaxоr оtloq parvonasi qand lavlagi va boshqa dala ekinlari qattiq shikastlaydi. Poya parvonasi qurtlari yо‘g‘on poyali оsimliklar poyasi ichida yashaydi, makkajоxori sоtasini shikastlaydi. Asalari qutilarida mum parvonasi katta zarar keltiradi.
2-Gruppa: Yirik turli qanotlilar-Macrofrenata
Yirik yoki оrtacha (30 mm) kattalikda, orqa qanotlarida uzun xoshiyalari yоq, birinchi, ba’zi turlarida ikkinchi anal tomiri taraqqiy etmagan, ular оrnida qanotlarida gijim yoki tangachalar izi saqlanib qolgan. Qurtlari ochiq yashaydi. Ular tо‘g‘nagichsimon mоylovlari va turli mоylovlilar bosh oilalariga bоlinadi.
Bosh oila: Tо‘g‘nagichsimon mоylovlilar yoki kunduzgi kapalaklar-
Phopalocera.
ylovlari tо‘g‘nagichsimon bоlganligi uchun shunday nomlangan. Kapalaklari kunduzi aktiv bоladi. 13 ming turi bor, bir qancha oilalarga bоlinadi.
Ikki rangli kapalaklar-(Araschnia levana) da mavsumiy dimorfizm yaxshi ifodalangan. Bahorgi bо‘g‘in kapalaklari malla, yozgi bо‘g‘in kapalaklari esa qora rangda bоladi.
Oq kapalaklar-Pieridae oilasi. Bularning qanotlari oqish yoki sargish rangda, gumbaklari substraktga oxirgi uchi bilan yopishadi. Bularning qurtlari karam, sholgom va boshqa butgullilarga va dоlanaga katta zarar yetkazadi.
Yelkanlar-Papilionidae oilasi. Kapalagi yirik va chiroyli. Bularga maxaon, apalon kapalaklari kiradi.
Bosh oila: Ipak tоquvchilar-Bombycoidea. Kapalaklarning mоylovlari patsimon, hartumchalari rivojlanmagan, gumbaklari pilla ichida bоladi. Bular bir necha oilalarga bоlinadi:
Ipakkashlar-Bombycidae oilasi. Kapalaklarning ogiz apparati taraqqiy etmagan. Bularga tabiiiy ipak olish uchun boqiladigan ipak qurti-Bombyx mori kiradi.
Tovus kоzlilar-Saturiidae oilasi. Kapalaklari katta va juda yirik, har xil qanotlarida kоz shakliga dog bor. Gumbagi ipak tolali pilla ichida rivojlanadi. Masalan, dub xitoy ipak qurti (Antheraea pernyi) ipak tola olish uchun boqiladi.
Nok saturniyasi (Saturnia pyricchil) kapalagi qanotlarini yoyganda 18 sm, uning qurti 13 sm keladi.
Dunyoda eng katta kapalak Attacus atlas bоlib, qanotlarini yoyganda 30 sm ga yetadi.
Pillakashlar-Lasiocamoidae oilasi. Gavdasi qalin tuklar bilan qoplangan. Bularga zararkunandalardan halqa ipchasi kiradi. Bular tuxumini ingichka shoxlarga halqasimon belbog kabi оrnatib qоyadi. Qurtlari meva va boshqa daraxtlarning bargini qattiq zararlaydi. Qaragay ipakchasi, Sibir ipakchasi qurtlari igna bargli о’rmonlar bargini kemirib, katta zarar yetkazadi. Madagaskar ipakchasi ipak tola olish uchun boqiladi.
Arvox kapalaklar-Sphingidae oilasi. Bu kapalaklar mоylovlari yoysimonligi, hartumi uzunligi bilan farq qiladi. Kapalaklari yaxshi uchadi, oqshomlari gullarga qоnmay, ular tepasidan nektar sоrib oziqlanadi. Jonsiz bosh arvoh kapalak yelkasida bosh skeletini eslatuvchi shaklli rasm bor. Qaragay arvoh kapalagi qurti qarag‘ay va qisman boshqa daraxtlarga zarar keltiradi.
Odimchilar-Yeometridae oilasi. Bularning 12 000 ga yaqin turi bоlib, kapalaklarning tanasi ixcham, hartumlari taraqqiy etgan. Qurtlarining qorin oyoqlari 2 juft, shu sababli odim tashlab оrmalaydi, natijada boshqa kapalak qurtlariga nisbatan tezroq yuradi. Bularda harakatsiz holat-kriptizm taraqqiy etgan. Pоstloqda harakatsiz turgan kapalakni sezish qiyin, qurtlari esa shox-shabbaga faqat orqa oyoqlari bilan оrnashib, biroz ogib tik tura oladi, natijada u quruq chоpga оxshab kоrinadi. Zararkunanda turlari-qishki odimchining qurtlari mevali daraxtlarning kurtak va barglarini yeb zarar yetkazadi. Qaragaylarni qaragay odimchisi, tutni tut odimchisi zararlaydi.
Bosh oila: Tunlamsimonlar-Noctuoidea. Tinch turganda qanotlari gavdasini yopib turadi. Bir necha oilalari bor.
Tunlamlar-Noctuidae oilasi. Eng katta oila bо’lib, 20 minga yaqin turi bor. Kapalaklari hartumining taraqqiy etganligi va oldingi qanotlarida tunlam naqshi bоlishi bilan harakterlanadi. Bu naqsh 5 ta ingichka tоlqin yоlli kоndalang izlar va 3 ta doglardan iborat. Qurtlari tuksiz va gumbaklari tuproqda rivojlanadi. Nasldorligi yuqori, kоp turlari оsimliklarga katta zarar yetkazadi. Qurtlari quyidagi 3 ta morfobiologik gruppaga: quyi kemiruvchilar, nоxatxоrlar va odimchisimonlarga bоlinadi.
Quyi kemiruvchilar yoki yer tunlamlari keng tarqalgan bоlib, qurtlari tuproqda rivojlanadi. Tanasi silliq. Оsimliklarning tuproqdagi ildiz bо‘g‘im qismini kemiradi. Masalan, kоk qurt tunlami Оrta Osiyoda gоzaga katta zarar yetkazadi.
Yuqori kemiruvchilar yangi оzlashtirilgan yerlarda bugdoyga zarar keltirib, qurtlari оsimliklarning yer ustki qismida rivojlanadi. Bularga karam tunlami va kulrang galla tunlami kiradi.
Odamchasimon tunlamlar qurtlarining qorin oyoqlari 3 juft bоlganligi uchun odimchilarga оxshab оralmaydi. Bularga dala ekinlariga zarar yetkazadigan galla tunlami kiradi.
Tоlqin qanotlilar-Lymantriidae oilasi Bular hartumchasi tоla taraqqiy etmaganligi, mоylovlari patsimonligi bilan harakterlanadi. Qurtlari tuklar bilan qoplangan. Gumbagi tukli, оsimlikda yoki hashaklar ostida joylashib, yupqa ipak-tolali pilla ichida rivojlanadi. Bularga meva va оrmonlarga katta zarar yetkazadigan tengsiz ipakchi kiradi.
Ayiq qurtlari-Arctiidae oilasi. Kapalagida hartumi taraqqiy etgan, qurtlari tukli, qiya ayiq qurti kapalagi keng tarqalgan. Uning kapalagining orqa qanotlari qizil, qurtlari kоproq оt оsimliklarda uchraydi, qisman zarar keltiradi. Amerika oq kapalagi Amerika va Yevropada keng tarqalgan bоlib, katta zarar yetkazadi.
Tangachaqanotlilar 14 oilasi orasida faqat Tineidae va Pyralididae oilalarida kо’p zararli turlar mavjud, ammo oziqaviy zararlash faqat haqiqiy kuyalarga xos xususiyatdir.


  1. Download 34.45 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling