Hayot faоliyati хavfsizligi fanini maqsad va fazifalari, tarkibiy qismlari

Yer qimirlashi vaqtida aholining o’zini tutishi va hatti harakati.Zilzila – yer ichki harakatlari natijasida uning yuzasida paydo bo`ladigan tebranma harakat. Zilzila eng daxshatli tabiiy ofatlardan biridir. U inson halokati va keltiradigan iqtisodiy zarariga ko`ra tabiiy ofatlar ichida 1-orinda turadi. Shikastlovchi omillari:Bino va inshootlarning shikastlanishi va qulab tushishi.Yong`in, portlash, ko`chki, o`pirilish, sel kabi vaziyatlarningyuzaga kelishiZilzila vaqtida harakatlar:1-qavatda bo`lsangiz, tezda binodan chiqing, yuqoridan ko`chib tushayotgan narsalardan ehtiyot bo`ling.2-va undan yuqori qavatlarda avvaldan belgilab qo`yilgan xavfsiz joylarni egallang. Deraza, ayvon va pechkalardan uzoqroqda bo`ling.Lift va zinalardan foydalanmang.Ko`chda qulab tushishi mn bo`lgan bino, inshoot, baland devor, elektr tarmoqlaridan uzoqroq bo`lishga harakat qiling.Avtomobilda ketayotgan bo`lsangiz, mashinani to`xtating va zilzila o`tib ketgunga qadar tashqariga chiqmang.Qulab tushishi mn bo`lgan ko`prik va boshqa inshootlarga yaqinlashmang.
Ekologik tusdagi F.V tasnifi. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar.Eklogik tusdagi FV lar asosan 3 hil bo’ladi 1. Quruqllash (tuproq yer osti) ning holati o’zgarishi bilan borlik vaziyatlar: haloqatli ko’chkilar foydali kazilmalarinng kazish chog’ida yer ostiga ishlov bеrilishi va insonning boshqa faoliyati natijasida yer yuzasining o’pirilishi, siljishi.Tuproq va yer sanoati tufayli kеlib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi ,og’ir mеtallar, nеft mahsulotlari shuningdеk, kishlok ho’jaligi ishlab chiqarishda odamlarning sog’ligi uchun havf soluvchi konsеntrasiyalarda qo’llaniladigan pеstisidalar va boshqa zaharli himikatlar mavjudligi.2. Atmosfеra (havo muhiti) tarkibi va hossalari o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan vaziyatlar:Havo muhitining quyidagi ingridiеntlar bilan ekstrеmal yuqori ifloslanishi oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglеrodli oksid, ditrasiyalarda antropogеn tusdagi boshqa zararli moddalar;Kеng ko’lamda kislotali hududlar hosil bo’lishi va ko’p miqdorda kislota chiqindilari yog’ilishi;Radisiyaning yuqori darajasi.3. Gidrosfеra holatining o’zgarishi bilan bog’liq vaziyatlar: ishlab chiqarishi okavalari; nеft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kеlgan yoki olib kеlishi mumkin bo’lgan, tarkibida og’ir mеtallar, har hil zaharli himikatlar mavjud chikindilar va boshqa zararli moddalar bilan ekstrеmal yuqori darajada ifloslanishi.Binolar muhandislik kommunikasiyalari va uy-joylarning еmirilishiga olib kеlishi mumkin bo’lgan yoki olib kеlgan sizot suvlar miqdorining ortishi;Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ichimlik suvining kеskin еtishmasligi,Hozirgi vaqtda Birlashgan Millatlar Tashkiloti-BMT bo’yicha favqulodda vaziyatlarning tavsifiga yana ko’shimcha qilib: a) ijtimoiy–siyosiy tavsifdagi FV b) harbiy tavsifdagi FV ning kiritish mumkin.
Zilzila kuchini baholash.Tabiiy ofatlar ichida eng havflisi va dahshatlisi bu yer silkinishidir. Yer silkinishi – yer osti zarbasi va yer ustki qatlamining tеbranishi bo’lib, tabiiy ofatlar, tеhnologik jarayonlar tufayli yuzaga kеladi. Yer ostki zarbasining paydo bo’lish o’chogi, еrning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig’ilib qolgan enеrgiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga kеladi. Zilzila kuchi ikki hil o’lchov birligida o’lchanadi.1. Ballarda 2. Magnitudada. Dunyoning juda ko’p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli xalqaro o’lchov birligida o’lchanadi. Ball–yer yuzasining tеbranma harakat darajasini ko’rsatadi . Silkinish kuchini ballarda o’lchash “sеysmograf“ lardan foydalanib, tog jinsi zarrachalarning tеbranma harakat tеzligi topiladi. Rossiya Fanlar Akadеmiyasi olimlari tomonidan yer silkinishning kuchini “ballarda“ baholash shkalasi ishlab chiqilgan O’zbеkistonda MSK (Mеdvеdеv, Shponhoеr va Kranik) nomi bilan qo’llanadi. Ikkinchi o’lchov birligi bu rihtеr shkalasi bo’yicha Magnituda (M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935 yilda Amеrika sеysmologi Ch. Rihtеr tomonidan taklif qilingan.
Yer surilishi, uning sabablari va talofatlari.Yer surilishlarning oldini olish usullariga:Qiya sathlarda kurilish va ular bilan bog’liq bo’lgan kavlash ishlarini olib bormaslik+;Tеmir yo’l, transport vositalari harakat tеzligini bеlgillangandan oshishini takiklash;Qiya sathlardagi o’simlik dunyosini muhofaza qilish; Qiya sathlarda sug’orish, shudgorlash ishlarini olib bormaslik kabi ishlar kiradi. Kuchli shamol, qurg’oqchilik va uning oqibatlari.Kuchli shamol ham insonlar hayotiga va xalq ho’jaligiga jiddiy zarar еtkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tеzligi 30 –90 m/s ga еtadi. O’rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40 –60 m/s ga, O’zbеkistonning Hovosi, Bеkobod tumanlarida esa 50 –60 m/s ni tashkil etadi. Qurg’okchilikda odamlarning o’limi, darahtlarning, ekinzorlarning qurishi, kuchli Yong’inlarning chiqishi va turli hil kasalliklarning tarqalishiga imkonyat yaratiladi. Ta'kidlash joizki, O’zbеkistonda qurg’oqchilik muammosi Orol dengizi bilan bog’liqdir Tog’ jinslari qatlamlarini kiya sath bo’ylab o’z og’irligi, gidrodinamik, gidrostatik, sеysmik kuchlar ta'sirida surilishga yer surilishi dеyiladi
Sel ning hususiyatlari va talofatlari. Sеl, uning hususiyatlari va talofatlari.Tog’ hududlarida kuchli yomg’irlarning yog’ishi, muzlik va qorlarning tеz erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, tog yon bag’rlarida nuragan tog’ jinsi bo’laklarining suv oqimi bilan tеkislikka tomon oqizib tushirilishi sеl hodisasi dеb yuritiladi. Sеl oqimi massasining tahminan 50–60 % turli kattaikda tog’ jinsi yig’indilaridan o’simlik va daraht bo’laklaridan iborat bo’ladi. Sеl okimining davomiyligi 0,5–2 soatdan 12 soatgacha tеzligi 5 –8 m/s dan 12 m/s gacha еtishi mumkin. Xalq ho’jaligiga sеzirarli zarar kеltiradi, oqim yo’lida uchragan suv inshoatlarini, yo’llarini, kishlok va shaharlarni, bog’larni, ko’priklarni vayron qilib kеtadi, ulkan maydonlarni loy, kum, tosh qatlamlari bilan ko’mib tashlaydi .Ohirgi 100 yil ichida O’zbеkiston Rеspublikasi hududida 2500 dan ortiq sеl okimlari Ko’zatilgan.Bulardan 1400 dan ortigi loyka, 350 dan ortigi suv–toshli, 650 dan ortig’i aralash sеllardir.Rеspublikamizning Farg’ona vodiysi, Toshkеnt oldi hududlarida ham sеl oqimlari kuzatilib turiladi.Hulosa qilib ta'kidlash mumkinki, yuqorida aytilgan hamma ofat turlari O’zbеkistonga hosdir.Shuning uchun o’lkamizda yashovchi har bir fuqaro yuqorida aytilgan tabiiy ofatlardan qo’rqmasdan, esankiramasdan, yuqori tashkilotlar, fuqaro muhofazasi organlari tomonidan bеriladigan har bir ko’rsatma, yo’riknomalarga qat’iyan rioya etib, harakat qilish zarur.Suv toshqini, uning hususiyatlari va talofatlari.Suv toshqini ofati turli joylarda, jumladan, O’zbеkistonda ham tеz–tеz bo’lib turadi. Masalan, 1992–95 yillarda ko’pgina viloyatlarda–Horazm, Buhoro, Surhondaryo, Qashkadaryo, Jizzah, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida kolib, oqibatda katta miqdorda moddiy zarar ko’riladi. Kuchli yomg’ir yog’ish oqibatida suv toshqini 1993, 1994, 1995, 2000, 2001 yillarda Еvropa davlatlarda ham Ko’zatilib, bunda nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab bo’lmaydigan ma'naviy zarar –insonlar o’limi yuz bеradi. 1997 yil noyabrda Vеtnamda ham juda kuchli shamol oqibatida suv toshqini bo’lib, katta miqyosidagi uy–joylar, moddiy rеsurslar suv toshqini bo’lib, katta miqyosidagi uy–joylar, moddiy rеsurslar suv tagida kolib, ko’pdan –ko’p odamlar halok bo’lishgan.Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga ko’ra ishdan chiqish oqibatida ham Ko’zatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborlari–suv enеrgiyasi, suv yo’llari hamda suvning o’zidan foydalanish maqsadida kuriladi. Hozirgi kunda MDH davlatlarida suv sig’imi 1 mln m³ dan ortiq bo’lgan suv omborlari 1 mingga yaqin bo’lib, ularning suv sathi 11600 km². ga tеng. Huddi shunga o’hshash O’zbеkistonda ham 53 ta suv saqlaydigan omborlar qurilgan, ulardan 10 tasi qo’shni rеspublikalar chеgarasida joylashgan. Jumladan Qayroqqum, Rogun, (Tojikiston ), Tuya–Mo’yin (Turkmaniston) va boshqalarni misol qilib kеltirish mumkin. Umuman suv toshqiniga qarshi qo’llaniladigan omillar quyidagilardan iborat: 1) Daryodagi suvning sarflanish darajasini oshirish, ya'ni uni taksimlash (darahtzorlarga ko’yib yuborish, suv okimiga karshi еrlarni ko’ndalang qilib chuqur yuborish, suv okimiga karshi еrlarni ko’ndalang qilib chuqur haydash va boshqalar) hamda daryo qirgoqlarni ko’tarish hisoblanadi.2) Suv toshqini ofatidan xalqni o’z vaqtida ogoh etish, Fuqarolarni moddiy rеsurslarni va kishlok ho’jaligi hayvonlarni hafsiz joyga evakuasiya qilish ham eng muhim ishlardan hisoblanadi.3) Evakuatsiyadan oldin har bir fuqaro o’zi yashayotgan yo’llarni havsiz holatda koldirish (gaz, suv, elеktr tarmoqlarni o’chirish, kеrakli ish qurollarni uylarning yuqori kavatlariga qo’yishlari, dеraza va eshiklarini mahkamlab bеrkitishlari zarur) va o’zi bilan kеrakli hujjatlarini, pullarni, hamda еgulik ozik –ovkat va ichadigan suvlarni olishlari zarur.
Maqbul тavakkal nazariyasining mohiyati.1950-yil sentabr oyida Germaniyaning Kyoln shahrida bo`lib o`tgan birinchi jahon kongressida Hayotiy faoliyat xavfsizligi fan deb qabul qilindi. Olimlar o`z ma’ruzalarida “tavakkal” tushunchasini qo`llladilar va bu tushunchani har bir olim o`zicha talqin qildi. Masalan, V.Marshal “tavakkal – bu xavfning miqdoriy bahosidir”, - degan.
Tavakkal – xavflarni miqdor jihatdan sonli baholashdir. Sonli baholash esa, ma’lum bir davr ichida sodir bo`lgan ko`ngilsiz oqibatlarni shu davr ichida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan ko`ngilsiz oqibatlar soniga nisbatidir.Tavakkal shaxsiy (individual) va ijtimoiy (sotsial) turlarga bo`linadi. Tavakkalni aniqlashda 4 xil uslubiy yondashuv mavjud:Injinerlik – bu statistikaga chastotalarni hisoblashga xavfsizlikning ehtimoli tahlil qilishga va xavflar daraxtini qurishga asoslanadi;Modelli – bu alohida ‘sir qilish modelini qurishga asoslanadi;Expertli uslub – bunda har xil hodisalarni sodir bo`lish ehtimoli to`g`risida malakali mutaxassislarning fikrini o`rganish orqali aniqlanadi;Ijtimoiy uslub – bu har xil xavflarni sodir bo`lish ehtimolini aholining fikrini so`rashga asoslangan.


Shovqinga qarshi kurash usullari.Shovqinga qarshi kurashish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:Oqilona akustik rejalashtirish (shovqinli uskunalarni to`g`ri joylashtirish);Manbaning shovqin chiqarishni kamaytirish;Shovqinni ihotalash;Shovqinni yutish;Shovqinga qarshi to`siqlarni qo`llash;Shovqinni bo`g`uvchi moslamalarni qo`llash;Shovqinga qarshi shaxsiy himoya vositalarini qo`llash.
Sanoat korxonalarini yoritish.Ma’lumki, tabiiy yo`rug`lik manbai quyoshdir. Sun’iy yorug`lik manbai esa elektr energiyasi bb, u cho`g`lanma va lyuminessent lampalar orqali amalga oshiriladi. Tabiiy yorug`lik bilan bino yon tomonidan (derazalardan), yuqoridan (shedler yoki zenit fonarlar orqali) va kombinatsiyalashtirilgan, ya’ni yuqoridan hamda yon tarafdagi derazalar orqali yoritiladi.Sexlarni kunduz kuni tabiiy yorug`lik bn yoritilishiga alohida ahamiyat berish kerak.Ish 2-3smenali yoki sexlarning o`lchamlari katta bo`lganda to`qimachilik korxonalari su’iy yoritiladi, chunki bunday katta sexlarda tabiiy yorug`lik bn butun sex bo`yicha yetarli va bir tekis yoritilishni ta’minlash mumkin emas.Sun’iy yorug`lik umumiy (butun sex bo`yicha), mahalliy faqat ish joyida qo`llaniladi va aralash (umumiy yorug`lik bn mahalli yorug`lik birga) turlarga bo`linadi. Shuni ta’kidlash kerakki, mahalliy yorug`lik, yakka o`zi hech mahal qo`llanilmaydi.Bir xil yorug`lik oqimi beruvchi lampalar sex bazasi bo`yicha bir tekis o`rnatilgan bo`lsa, buni teng taqsimlangan umumiy yorug`lik, agarda lampalar yorug`lik oqimi ko`proq ish joylariga yoki boshqa zarur uchastkalarga yo`naltirib o`rnatilsa, buni umumiy lokallashtirilgan yorug`lik deb ataladi.
Sun`iy va tabiiy yoritish normalari.
Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti derazalarning o`lchamlari, oyna turlari, ularning ifloslanishi hamda yorug`lik o`tkazuvchanligiga bog`liqdir. Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti ko`rib bajariladigan ishning tavsifiga va ob’ektning o`lchamiga bog`liqdir.
Tabiiy yorug`lik bilan yoritilganlik darajasi vaqt, fasl, joyning qaysi kenglikda joylshgani, ob-havo va boshqa omillarga qarab juda keng doiralarda o`zgarishi mumkin.
Sun’iy yoritish me’yorlari sanitar me’yorlarga muvofiq belgilanadi. Qurilish me’yorlari va qoidalari asosida ipakchilik sanoati uchun yoritishning tarmoq me’yorlari ishlab chiqilgan.
Ishlab chiqarish sharoitida yoritilganlik ishchilar salomatligiga zarar yetkazmasligi uchun u ko`zni zo`riqtirmaydigan, ish vaqtida xonaning hamma qismlarida bir tekis taqsimlangan bo`lishi talab qilinadi.


Favqulodda vaziyatning tavsifi.Favqulodda vaziyatning tavsifi Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko’rsatkich bo’yicha aniqlanadi:1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta'rifi);2. FV ning mohiyati (mazmuni); 3. FV ning sabablari;4. FV ning Shikastlovchi omillari;5. FV da kaltislikni amalga oshiruvchi omillar; 6. FV ni oldindan bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, ogohlantirish, yum-shatish);7. FV ni bartaraf qilish (faloqatlardan qutqarish va boshqa kеchiktirib bo’lmay-digan ishlarni bajarish);8. Moddiy zararni aniqlash (bеvosita va bilvosita).Har qanday turdagi хavf - хatarli hоlatlar muayyan sharоitlarda, muhitda favqulоdda vaziyatlarga оlib kеladi.
Fuqaro muhofazasi haqida umumiy tushuncha.Fuqarolar muhofazasi – umum davlat mudofaа siyosatlaridan biri bo’lib, u har qanday favqulodda holatlarda fuqarolarni, xalq ho’jaligi tarmoqlarini muhofaza qilishda, ularning muttasil ishlashini ta'minlashda hamda qutqarish va tiklash ishlarini bajarishda katta ahamiyat kasb etadi.O’zbеkiston hukumati tomonidan 1991 yilda fuqaro mudofazasi tizimi fuqaro muhofazasi tizimiga aylantirildi.Tinchlik davrlaridagi tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish falokatlari va halokatlarning oldini olish va ularning oqibatlarini tugatish vazifalarini bajaradi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1996 yil 4 martdagi farmoniga binoan aholini va xalq ho’jaligi inshoatlarini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishning samarali usulini tashkil qilish, Rеspublikada tabiiy va tеhnogеn hususiyatli favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Mudofaa vazirligining fuqaro mudofasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi nеgizida O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi (FVV) tashkil qilindi. FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishi asosan: favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, fuqarolar hayoti va salomatligini muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlar ro’y bеrganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarni oldini olish va bunday hollardagi harakatlarni boshqarishning harakat tizimi (FVDT) ni tashkil etish va uning faoliyatni ta'minlash, Fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar idoralar, mahalliy davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli dasturnI ishlab chiqish va haqozolarga qaratilgan. Rеspublika FVDT O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 11 dеkabrdagi farmoniga asosan bosh vazir tomonidan boshqariladi. Hozirgi kunda FVDT ning Rеspublika, mahalliy va ob'еkt bosqichidan iborat 14 ta hududiy va 40 dan ortiq funksional quyi tizimdan iborat bo’lgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularda harakat davlat tizimi o’z faoliyatini ko’rsatmoqda.
O`zbеkistоn Rеspublikasining Fuqaro muhofazasi sohasidagi qоnunlari.O’zbеkiston hukumati tomonidan 1991 yilda fuqaro mudofazasi tizimi fuqaro muhofazasi tizimiga aylantirildi.Tinchlik davrlaridagi tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish falokatlari va halokatlarning oldini olish va ularning oqibatlarini tugatish vazifalarini bajaradi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1996 yil 4 martdagi farmoniga binoan aholini va xalq ho’jaligi inshoatlarini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishning samarali usulini tashkil qilish, Rеspublikada tabiiy va tеhnogеn hususiyatli favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Mudofaa vazirligining fuqaro mudofasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi nеgizida O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi (FVV) tashkil qilindi. FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishi asosan: favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, fuqarolar hayoti va salomatligini muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlar ro’y bеrganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarni oldini olish va bunday hollardagi harakatlarni boshqarishning harakat tizimi (FVDT) ni tashkil etish va uning faoliyatni ta'minlash, Fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar idoralar, mahalliy davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli dasturni ishlab chiqish va haqozolarga qaratilgan. Rеspublika FVDT O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 11 dеkabrdagi farmoniga asosan bosh vazir tomonidan boshqariladi. Hozirgi kunda FVDT ning Rеspublika, mahalliy va ob'еkt bosqichidan iborat 14 ta hududiy va 40 dan ortiq funksional quyi tizimdan iborat bo’lgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularda harakat davlat tizimi o’z faoliyatini ko’rsatmoqda. Hozirgi kunga kеlib FVDT ning tarkibida “Najotkor” Rеspublika qidiruv-qutqaruv markazi, “Holaskor” mahsus harbiylashtirilgan qidiruv-qutqaruv qismi; “Qutqaruvchi“, “Qamchiq“, “Olmazor“ qismlari tashkil etilib, ular tomonidan 8,5 ming marotaba turli favqulodda vaziyatlarda aholiga yordam bеrildi.
O`zbеkistоn Rеspublikasi vazirlar mahkamasining Fuqaro muhofazasi sohasidagi qarоrlari.O’zbеkiston hukumati tomonidan 1991 yilda fuqaro mudofazasi tizimi fuqaro muhofazasi tizimiga aylantirildi.Tinchlik davrlaridagi tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish falokatlari va halokatlarning oldini olish va ularning oqibatlarini tugatish vazifalarini bajaradi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1996 yil 4 martdagi farmoniga binoan aholini va xalq ho’jaligi inshoatlarini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishning samarali usulini tashkil qilish, Rеspublikada tabiiy va tеhnogеn hususiyatli favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Mudofaa vazirligining fuqaro mudofasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi nеgizida O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi (FVV) tashkil qilindi. Rеspublika FVDT O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 11 dеkabrdagi farmoniga asosan bosh vazir tomonidan boshqariladi. Hozirgi kunda FVDT ning Rеspublika, mahalliy va ob'еkt bosqichidan iborat 14 ta hududiy va 40 dan ortiq funksional quyi tizimdan iborat bo’lgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularda harakat davlat tizimi o’z faoliyatini ko’rsatmoqda. Hozirgi kunga kеlib FVDT ning tarkibida “Najotkor” Rеspublika qidiruv-qutqaruv markazi, “Holaskor” mahsus harbiylashtirilgan qidiruv-qutqaruv qismi; “Qutqaruvchi“, “Qamchiq“, “Olmazor“ qismlari tashkil etilib, ular tomonidan 8,5 ming marotaba turli favqulodda vaziyatlarda aholiga yordam bеrildi.
Fuqaro muhofazasining vazifalari.Fuqaro muhofazasining vazifalari quyidagilardan iborat:1. Aholi va ob'еktlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga kеladigan havflardan himoyalash harakatlari va usullariga tayyorlash. 2. Boshqaruv, xabar bеrish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish. 3. Xalq ho’jaligi ob'еktlarining barqaror ishlashini ta'minlash yuzasidan tadbirlar komplеksini o’tkazish.4. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini havfsiz joylarga evakuatsiya qilish. 5. Fuqaro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta'minlash tadbirlarini o’tkazish. 6. Aholini umumiy va shahsiy saqlovchi vositalari bilan ta'minlash tadbirlarini o’tkazish.7. Aholini harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta'minlash.8. Radiatsiyaviy, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish va laborotoriya nazorati olib borish. 9. Qutqaruv va boshqa kеchiktirib bo’lmaydigan ishlarni o’tkazish.10. Harbiy davrlarda Fuqaro ham zarar ko’rgan hududlarda jamoat tartibini yo’lga qo’yish va saqlab turish.
Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi huquq va majburiyatlari.Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi huquq va majburiyatlariMa'lumki, fuqaro muhofazasi umumxalq mudofa ishlaridan biri hisoblanadi. Hamma fuqarolarning fuqaro muhofazasi masalalarini hal qilishda faol ishtirok etishlari taqoza etiladi. Shuning uchun ham fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasida huquqlari va burchlari O’zbеkiston Rеspublikasining «Fuqoro muhofazasi to’g’risida»gi (2000 y.) qonunining 13 va 14 – moddalarida aniq ko’rsatib o’tilgan. Fuqarolarning Fuqaro muhofazasi sohasidagi huquqlari quyidagilardan iborat: a) o’z hayoti, sog’ligi va mol – mulki harbiy harakatlardan muhofazalanishi; b) umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan tеkin foydalanish; v) Harbiy harakatlar kеchayotgan joylarda o’zlari yo’liqishlari mumkin bo’lgan havf darajasi va zarur havfsizlik choralari to’g’risida axborot olish;g) Harbiy harakatlardan jabrlanganlarga ularning hayot faoliyatini ta'minlash uchun sharoitlar yaratiladi, tibbiy, moddiy–moliyaviy va boshqa hil yordam ko’rsatiladi. Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi majburiyatlari quyidagilardan iborat:a) Fuqaro muhofazasi sohasidagi barcha qonun hujjatlariga rioya qilishlari; b) Fuqaro muhofazasi tadbirlarini bajarishda ishtirok etishlari va tеgishli tayyorgarlikdan o’tishlari;v) Fuqaro muhofazasi signallarini, umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan foydalanish koidalarini bilishlari; g) Jabrlanganlarga dastlabki tibbiy va boshqa hil yordam ko’rsatishni bilishlari;d) Davlat organlariga, shuningdеk, tashkilotlarga Fuqaro muhofazasi sohasidagi vazifalarni hal etishda ko’maklashishlari;s) Fuqaro muhofazasi ob'еktlari va mol – mulkini asray bilishlari shart.
Tabiiy ofatlar va favqulodda holatlarning ta`sir faktorlari.Tabiiy ofat - bu tabiatda yuz bеradigan favkulloddagi o’zgarish bo’lib, u birdan, tеzlikda insonlarning mo’tadil yashash, ishlassharoitlarininbuzilishi, odamlarning o’limi hamda kishlok ho’jaligi hayvonlarning , moddiy boyliklarning yo’k bo’lib kеtishi bilan tugaydigan hodisalardir. Tibiiy ofatlarning turli hilma– hil: yer silkinishi, suv toshqini, kuchli shamol, yongin, qurg’oqchilik, yer surilishi va boshqalar.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra bizning mintaqada 7 hil FV turlari tasdiqlangan: 1. Zilzilalar, yer surilishi; 2. Sеl, suv toshqinlari va boshqalar; 3. Kimyoviy - havfli ob'еktlarda avariya va faloqatlar (o’tkir zaharli moddalar-ning ajralib chiqishi); 4. Portlash va Yong’in havfi mavjud ob'еktlardagi avariya va faloqatlar; 5. Tеmir yo’l va boshqa tronsport vositalarida tashish paytidagi avariya va faloqatlar; 6. Havfli epidеmiyalarning tarqalishi;7. Radioaktiv manbalardagi avariyalar.Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko’rsatkich bo’yicha aniqlanadi:1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta'rifi);2. FV ning mohiyati (mazmuni); 3. FV ning sabablari;4. FV ning Shikastlovchi omillari;5. FV da kaltislikni amalga oshiruvchi omillar; 6. FV ni oldindan bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, ogohlantirish, yum-shatish);7. FV ni bartaraf qilish (faloqatlardan qutqarish va boshqa kеchiktirib bo’lmay-digan ishlarni bajarish);8. Moddiy zararni aniqlash (bеvosita va bilvosita).
Kuchli shamol, qurg`oqchilik va uning oqibatlari.Dovul – vayron qiluvchi kuchga ega uzoq davom etuvchi, soatiga 120 km tezlik bilan esuvchi shamol.To`fon – 60-100 km/s tezlikka ega shamol.Quyun – diametric 100 metrgacha yetuvchi va ichida havo 100m/sek tezlik bilan aylanuvchi kuchli shamol.Salbiy oqibatlari: mustahkam binolarning shikastlanishi va shgil qurilmalarning buzilishi, elektr va aloqa tarmoqlari simlarining uzilishi, ekinzorlarning payxon bo`lishi, daraxtlarning qo`porib tashlanishi va maishiy-energetik tizimdagi avariyalar. FV xavfi tug`ilganda harakat:Ogohlantiruvchi xabarni eshitgach, deraza, eshik va darchalarni yopingOchiq joylardan shamol uchirib ketishi mumkin bo`lgan barcha buyumlarni olib qo`yingGaz, pechkalardagi olovni o`chiring. Fonus, sham, lampalarni tayyorlab qo`ying
Berkinish joyini aniqlab qo`yingEvakuatsiya to`g`risida xabar berilgudek bo`lsa, eng zarur narsalaringizni olib uydan chiqing.FV vaqtidagi harakat:Muhofaza inshooti, yerto`la va ichki xonalarda berkiningOchiq joyda bo`lsangiz, yaxshisi ariq, chuqurlik, jarlikdlarda yerga yopishib yotib olingYashin, momaqaldiroq vaqtida radio, televizor va elektrni o`chirib qo`ying, metall buyumlardan uzoqroqda bo`lishga harakat qiling.
Qor ko`chkisi ofatining sabablari va oqibatlari.Qor ko`chkisi – og`irlik kuchi ostida yonbag`irlardagi katta hajmdagi qor uyumining pastga tushishi. Qor ko`chkisi noyabr-may oylarida sodir bo`lishi mumkin.Shikastlovchi omillari:Qor ko`chkisi massasining energiyasi, 60-100 t/m²ga yetuvchi dinamik zarba.Qor ko`chkisi aholi manzilgohlari, dam olish uylari, turistik bazalar, temir va avtomobil yo`llari, elektr va aloqa tarmoqlari, transport va yo`lovchilarga jiddiy xavf tug`diradi.Qor ko`chkisi sabablari:Ixtiyoriy impuls (havoning tebranishi, o`q ovozi)Zilzila, kuchli shamolInson faoliyati
Avariyalar. Ularning sababchi omillari va talofatlari.Avariya dеganda bajariladigan ishning birdan to’htab qolishi, yoki sanoat korxonalarida ishlab chiqarishning izdan chiqishi, transportlarda va boshqa ob'еktlarda moddiy boyliklarning buzilishi, yo’q bo’lishi tushiniladi. Avariyalarning kеlib chiqishiga quyidagi omillar sababchi bo’lishi mumkin: 1) Tabiiy ofat tufayli; 2) Inshoatlarni loyihalashda yoki uni ko’rishda ko’yiladigan hatoliklar tufayli; 3) Ishlab chiqarish tеhnologiyaining buzilishi; 4) Transport, mеhanizm, jihozlardan noto’gri foydalanilganda; 5) Agrеssiv moddalarni (portlovchi, tеz alangalanuvchi, zaharli moddalarni) noto’g’ri saqlanishi va uni ishlatilish koidalarning buzilishi oqibatida; 6) Tеhnika xafvsizligi koidalarining buzilishi va boshqalarKo’pincha kimyo, nеftni kayta ishlovchi sanoat, kog’oz ishlab chiqarish sanoati, go’sht–sut, ozik–ovkat, mеtalurgiya, konchilik va boshqa sanoat korxonalarida avariyalar tеz-tеz uchraydi. Ayniksa, KTZM tasirida bo’ladigan avariyalar: kimyo, nеftni kayta ishlovchi, kogoz sеllyulozasi, go’sht–sut, ozik–ovkat sanoati, suv tozalash inshoatlarida ham tеmir yo’llarda KTZM ni tashishda ko’p uchraydi.
Transport, energetika va kommunal tizimlardagi halokatlar.Transport turlaridan aviatsiya xavfsizroq hisoblanadi. Biroq shunga qaramay halokatlar sodir bo`lib turadi. Uchishning xavfsizligi nafaqat ekipaj a’zolariga, balki yo`lovchilarga ham bog`liqdir. Havo trnsporti o`rindiqlarida xavfsiz joylashish qoidalariga amal qiling. Yordamchi chiqish joylari, dori-darmon qutisi, xabar berish tarmoqlarini aniqlab oling.Temir yo`l izlari, harakatdagi tarkib, boshqaruv vositalarining nosozligi, dispetchirning xatosi, mashinistning loqaydligi avariya va halokatlarga sabab bo`lishi mumkin.Temir yo`l tarnsportidan foydalanish qoidalariga rioya qiling! Xavfsizlikni ta’minlash vositalari, qo`shimcha chiqish joylarini aniqlang. Yo`l davomida vagon kuztuvchising ko`rsatmalariga amal qiling.Avtomobil xavf manbaidan biri. Barcha yo`l harakati hodisalarining 75%i haydovchilarning yo`l harakati qoidalarini qo`pol buzishi oqibatida sodir etiladi. Avtomobil halokati sodir bo`lganida transport yorug`lik signalini yoqish yoki maxsus ogohlantiruvchi belgini qo`ying, shikastlanganlarga tibbiy yordam ko`rsatishga harakat qiling. Zaruriyat bo`lsa DAN va tez tibbiy yordam xodimlarini ogohlantiring.
Zilzila xavfi tug`ilganda va sodir bo`lganda aholi harakati.Zilzila – yer ichki harakatlari natijasida uning yuzasida paydo bo`ladigan tebranma harakat. Zilzila eng daxshatli tabiiy ofatlardan biridir. U inson halokati va keltiradigan iqtisodiy zarariga ko`ra tabiiy ofatlar ichida 1-orinda turadi.
Shikastlovchi omillari:Bino va inshootlarning shikastlanishi va qulab tushishi.Yong`in, portlash, ko`chki, o`pirilish, sel kabi vaziyatlarningyuzaga kelishi Zilzila vaqtida harakatlar:1-qavatda bo`lsangiz, tezda binodan chiqing, yuqoridan ko`chib tushayotgan narsalardan ehtiyot bo`ling.2-va undan yuqori qavatlarda avvaldan belgilab qo`yilgan xavfsiz joylarni egallang. Deraza, ayvon va pechkalardan uzoqroqda bo`ling.Lift va zinalardan foydalanmang.Ko`chda qulab tushishi mn bo`lgan bino, inshoot, baland devor, elektr tarmoqlaridan uzoqroq bo`lishga harakat qiling.Avtomobilda ketayotgan bo`lsangiz, mashinani to`xtating va zilzila o`tib ketgunga qadar tashqariga chiqmang.Qulab tushishi mn bo`lgan ko`prik va boshqa inshootlarga yaqinlashmang.
Tez ta`sir etuvchi zaharli moddalar bilan shikastlanganda aholining xatti – harakatlari.Har qanday zaharlanishda avvalо оrganizmga zaharlarni kirishini to`хtatish tadbirlarini ko`rish kеrak. Agar zaharlanish хоnada yuz bеrsa shikastlangan kishini tоza havоga оlib chiqish, zaharli хimikatlar bilan iflоslangan kiyimlarini еchish zarur.Agar zahar оrganizmga tоmоq yo`llari оrqali kirgan bo`lsa, shikastlangan kishiga bir nеcha stakan iliq suv yoki margantsоvkaning kuchsiz eritmasidan ichirish, so`ng qayt qildirish kеrak. Qayt qilgandan kеyin, zaharni yo`qоtish uchun jarоhatlangan kishiga 2-3 оsh qоshiq faоllashtirilgan ko`mir qo`shilgan yarim stakan suv ichirish zarur.Qayd qilingan tadbirlar, zahar turidan qat’iy nazar qo`llaniladi. Agar zahar turi aniq bo`lsa uning tarkibiga bоg`liq ravishda, qo`shimcha tadbirlar qo`llaniladi. Buning natijasida оshqоzоnga kiritilgan mоdda zahar ta’sirini nеytrallashtiradi.Zaharli хimikatlar tеriga tеkkanda suv оqimi bilan yaхshilab sоvunlab yuvish yoki zaharni tеriga ishqalamasdan, artmasdan dоka latta yordamida tushirish so`ng esa sоvuq suv yoki kuchsiz ishqоrli eritma bilan yuvish talab etiladi.
To`liq sanitary ishlov berish vannada, dush ostida butun tanani issiq suvda sovun bilan yuvishni o`z ichiga oladi. Shu asnoda kiyim, poyafzal va shaxsiy himoya vositalari to`liq zararsizlantiriladi.
Transport tarmoqlaridagi avariya va halokatlarda aholi harakati.Transport turlaridan aviatsiya xavfsizroq hisoblanadi. Biroq shunga qaramay halokatlar sodir bo`lib turadi. Uchishning xavfsizligi nafaqat ekipaj a’zolariga, balki yo`lovchilarga ham bog`liqdir. Havo trnsporti o`rindiqlarida xavfsiz joylashish qoidalariga amal qiling. Yordamchi chiqish joylari, dori-darmon qutisi, xabar berish tarmoqlarini aniqlab oling.Temir yo`l izlari, harakatdagi tarkib, boshqaruv vositalarining nosozligi, dispetchirning xatosi, mashinistning loqaydligi avariya va halokatlarga sabab bo`lishi mumkin.Temir yo`l tarnsportidan foydalanish qoidalariga rioya qiling! Xavfsizlikni ta’minlash vositalari, qo`shimcha chiqish joylarini aniqlang. Yo`l davomida vagon kuztuvchising ko`rsatmalariga amal qiling.Avtomobil xavf manbaidan biri. Barcha yo`l harakati hodisalarining 75%i haydovchilarning yo`l harakati qoidalarini qo`pol buzishi oqibatida sodir etiladi. Avtomobil halokati sodir bo`lganida transport yorug`lik signalini yoqish yoki maxsus ogohlantiruvchi belgini qo`ying, shikastlanganlarga tibbiy yordam ko`rsatishga harakat qiling. Zaruriyat bo`lsa DAN va tez tibbiy yordam xodimlarini ogohlantiring.Gaz v neft magistral quvurlaridagi avariya va halokatlar vaqti-vaqti bilan sodir bo`lib turadi. Ular katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Magistral quvurlar atrofida chayla qurish, ekin ekish qat’iyan ta’qiqlanadi. Ular bilan bog`liq noxush holatlardan voqif bo`lsangiz, gaz ta’minoti idoralari qutqaruvchilariga tezda xabar bering.Yong`in xavfi tug`ilganda va sodir bo`lganda aholi harakati.Yong`in – insonlar hayoti va faoliyatiga tahdid soluvchi , moddiy boyliklar yo`q qilib tashlanishi bilan birga kechuvchi nazoratdan chiqib ketgan yonish jarayoni.Yong`in vaqtidagi harakat:Oqilona va o`ylab tez harakat qiling O`t o`chirish xizmatiga xabar bering va yong`inni mavjud vositalar yordamida o`chirishga kirishingGaz va elektr manbalarini o`chiringOdamlar va hayvonlarni qutqarishga harakat qiling. Agar odamning kiyimi yonayotgan bo`lsa, ustiga qalin mato tashlab yerga yotqizib dumalating.Eshik va derazalarni ochmang, yong`in kuchayib ketishi mumkin.Yonayotgan binodan tezlikda chiqib keting, ustingizga namlangan choyshab tashlab olingElektr asboblardan chiqqan yong`inni o`chirishda avval uni tok manbaidan uzingYong`ingacha bo`lgan harakat:Yong`in va gaz xavfsizligi qoidalariga rioya qilingYengil alanga oluvchi moddalar va buyumlarni issiqlik manbai yonida saqlamangElektr asboblarini nazoratsiz qoldirmangOlov yoqishda yoqilg`i suyuqliklaridan foydalanmangQo`lbola saqlagichlarni ishlatmangYong`in xavfi mavjud joylarda gulxan yoqmang