hayot faoliyati xavfsizligi mehnat muhofazasi haqida asosiy tushuncha

4.2. Ishlab chiqarishda xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari
Fizikaviy omillarga mashina va mexanizmlarning harakatlanayotgan, aylanayotgan yoki siljiyotgan qismlarini, mexanizm bilan ko’tarilayotgan yukni, qattiq shovqin va titrashlarni, havoning harorati va namligining yuqori yoki pastligini, ish joyining ortiqcha yoki kam yoritilganligini va boshqalrni kiritish mumkin.
Kimyoviy omillarga pestasidlar, neft mahsulotlari, mineral o’g’itlar, asetilen ishlab chiqarishda foydalaniladigan boshqa gazlarning ta’siri kiradi.
Biologik omillarga mikroorganizmlar - hayvonlar, yuqumli kasallik viruslari, bakteriyalar va ularning ajratgan mahsulotlari, shuningdek zaharli o’simliklar kiradi.
Psixo-fiziologik omilga - jismoniy zo’riqishlarni (jismoniy kuch sarflab bajariladigan ishlar) va asabiy-psixik zo’riqishlarni - mehnatning bir xilligidan zerikarliligi, aqliy zo’riqish va boshqalarni kiritish mumkin.
Zararli moddalarning organizmga ta’sir qilish darajasiga qarab 4 ta xavfli sinfga bo’linadi:
1) O’ta xavfli moddalar;
2) Yuqori xavfli moddalar;
3) O’rtacha xavfli moddalar;
4) Kam xavfli moddalar.
Es1atma: Moddaning xalok qiladigan o’rtacha miqdori - bu oshhozonga bir marta kiritilganda tajriba hayvonlarining (kalamush, sichqonlariing) 50% ini o’ldiradigan konsentrasiyasi, 2-4 soat ingalyatsiya ta’sir qilganda tajriba o’tkazilayotgan hayvonlarning 50% i o'lgan.
Atmosferadagi zararli va xavfli omillar ruxsat berilgan darajada me’yorlashtiriladi. Me’yorlashtirish negizida odam va hayvonlarga jarohat etkazmaslik, sog’lig’iga zarar keltirmaslik, zararli moddalarni havoga, suvga, tuproq tarkibiga ta’sir qilishini istisno qilish prinsipi yotadi. Ko’rsatilgan prinsiplaming amalga oshirilganligi hamma omillar uchun taalluqlidir. Biroq me’yorlashtiriladigan parametrlarning qiymatlari moddaning turiga bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, mikroiqlim param etrlarining me’yorlashtirish prinsipi negizida (harorat, namlik, havo tezligi, nur intensivligi va boshqalar)ning ruxsat etilgan ko’rsatkichlari yotadi.
Agar ish joyida bir vaqtning o’zida havo tarkibida bir tomonlama ta’sir qiladigan har xil zararli moddalar bo’lsa, unda har qaysisining haqiqiy konsentrasiyalar nisbatining yig’indisi (K₁, K₂, …. K_n) moddalarning ruxsat berilgan me’yorlari (MRK₁, MRK₂, ... MRK_n) qiymati 1 dan oshmasligi kerak.
, (4.1)
bu yerda: K₁, K₂, …. K_n - har bir moddaning haqiqiy konsentrasiyasi, MRK₁, MRK₂, ... MRK_n - moddalarning ruxsat berilgan me'yorlari.
Ishlab chiqarishda yuz beradigan jarohatlanishlar. Jarohatlanish (grekcha trauma-yara) deb odam organizmiga ishlab chiqarish omillarining xavfli ta’siri natijasida, ya’ni baxtsiz hodisa tufayli organizm to’qimalarining jarohatlanishi va ishlash faoliyatini buzilishiga aytiladi. Ular beixtiyor (lat yeyish, kesib olish, sinish, chiqish va boshq.), kimyoviy (kislota va ishqorlar ta’sirida kuyish), termik (odam organizmiga yuqori yoki past harorat ta’sir etib, kuyish yoki sovuq urishi), elektrdan kuyish, tokurish va boshq.
Jarohatlanish natijasida odam ish qobiliyatini vaqtinchalik yoki doimiy yo’qotishi mumkin. Bunda ishchi umumiy ish qobiliyatini yoki kasbiy ish qobiliyatini yoxud ikkalasini ham yo’qotishi mumkin.
Ishlab chiqarishdagi kasallanishlar. Kasbiy va umumiy kasallanishlar noqulay ish sharoitlaridan kelib chiqishi mumkin. Kasbiy kasalliklar zararli ishlab chiqarish omillari ta’siridan kelib chiqadi (kasbiy zararlar). Ular vaqtinchalik, uzoq vaqtgacha yoki umuman ish qobiliyatini yo’qotishga (nogironlikka) olib kelishi mumkin.
K.asb kasalliklarining ayrim hollari kasbiy zaharlanish deb hisoblanadi (o’tkir yoki surunkali). Kasb kasalliklarning etiologiyasi (kelib chiqish) bo’yicha fizikaviy omillar, chang, kimyoviy moddalar va biologik omillarning odam organizmiga ta’sir etishidir. Fizikaviy omillar natijasida sodir bo’ladigan kasbiy kasalliklarga titrash kasalligi kiradi va u odam organizmiga titrashni ta’sir qilishidan kelib chiqadi. Odam organizmiga og’ir jismoniy mehnat, odam tanasining ish vaqtida egilib turishi doim ota’sir ko’rsatadi. Sovuqning ta’siri natijasida radikulitlar paydo bo’ladi. O dam organizm iga changning ta’sir qilishi natijasida sodir bo’ladigan kasb kasalliklariga surunkali kasbiy o’pka fibrozi, pnevm okonioz va changlardan uzoq vaqt nafas olish natijasida kelib chiqadigan kasalliklar kiradi.
Kim yoviy moddalam ing ta’siri natijasida kelib chiqadigan kasbiy kasalliklarga surunkali va o’tkir zaharlanish, o’tkir va surunkali teri kasalliklari (dermatitlar va ekzemalar), konyuktivitlar va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish xodimlarining organizmiga ko’pincha turli xil kimyoviy moddalar pestisidlar, kamroq hollarda mineral o’g’itlar, uglerod oksidi va boshqa kimyoviy moddalar ta’sir qiladi.
Biologik omillar ta’siri natijasida sodir bo’ladigan kasbiy kasalliklariga, yuqumli va parazitar kasalliklar, kasal hayvonlardan odamga o’tadigan (brusellyoz, sap, sibir yazvasi, ornitoz, toksoplazmoz va boshqalar) va allergik kasalliklar kiradi. Ishlab chiqarishda allergik kasalliklardan polinozlar, bronxial astma va boshqqalar uchraydi. Noqulay ish sharoitlari havo haroratining keskin o’zgarishi, yelvizaklar, namlik, neft mahsulotlari bilan bog’liq bo’lgan chang, kuchli jismoniy zo’riqish, ovqatlanish tartibining buzilishi va bemorlar bilan aloqada bo’lish vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotishga olib kelishi mumkin. Shuningdek, dalada ishlaydiganlar ichida keng tarqalgan kasalliklardan shamollash (21%), suyakmuskul kasalligi (8,2%) va yurak-tomir tizimi (7,8%), ovqat hazm qilish a’zolari (6,8%) va boshqalar. Umumiy kasallik bilan og’rish kasbiy kasalliklarga nisbatan ancha ko’p. Ish vaqtida kasallanish tufayli yo’qotiladigan ish vaqti, jarohatlanishlar sababli yo’qotiladiganlariga qaraganda 30 barobar ko’pdir.
Ishlab chiqarishdagi jarohatlanish va kasallanishlarning sabablari
Ishlab chiqarishdagi jarohatlanish va kasallanishlarning barcha sabablarini shartli ravishda quyidagilarga birlashtirish mumkin: texnik, tashkiliy, sanitariya-gigienik, psixofiziologik, iqtisodiy va xodimning aybi bilan yuz beradigan kasalliklar.
Texnik sabablar: uskuna va moslamalaming, to’sih qurilmalarning, tormoz tizimining ishlam asligi yoki nosozligi, gidravlik tizimining zich emasligi tufayli kelib chiqadi.
Tashkiliy sabablar: ish joylarining uskuna, moslama va yordamchi asboblar bilan yetarli ta’minlanmaganligi, yuk ko’tarish vositalari, bog’lab qo’yuvchi moslamalaming yo’qligi, yo’l-yo’riqning o’z vaqtida berilmaganligi va mehnat muhofazasi bo’yicha o’qitish ishlarining sust olib borilganligi, mehnat xavfsizligi bo’yicha ko’rsatmalarning yo’qligi, ishchilarning o’z vaqtida maxsus kiyimlar bilan ta’minlanmaganligi, dam olish va mehnat qilish tartibining buzilishi tufayli kelib chiqadi.
Sanitariya-gigiena sabablariga: ish joyidagi noqulay mikroiqlim (harorat, havoning namligi va harakat tezligi parametrlarining ish sharoitlariga muvofiq kelmasligi), yoritilganlik darajasining QM va Q talablariga javob bermasligi, ish joylarining betartibligi va iflosligi, maishiy xonalarning (echinish, yuvinish cho’milish xonalari, hojatxona va boshq.) yo’qligi natijasida kelib chiqadi.
Ruhiy holat sabablarga: ishning ham isha bir xilligi, qattiq jismoniy mehnat tufayli zo’riqishi, kishi organizmiga ish joyining ruhiy anatomik fiziologik jihatdan mos kelm asligi, charchashi, jamoatchilik orasidagi nosog’lom muhit tufayli kelib chiqadi.
Iqtisodiy sabablar: mehnat muhofazasi masalalariga sovuqqonlik bilan qarash, shuningdek, oylik maoshlarni o’z vaqtida bermaslik va ishchilaming yuqori ish unumiga erishishga intilmasligi, ish sharoitlarini yaxshilash tadbirlariga yetarli mablag’ ajratilm asligi tufayli kelib chiqadi.
Ishchining aybi bilan sodir bo’ladigan baxtsiz hodisalar qatoriga: ishchining intizomsizligi, ishga betob yoki mast holda kelishi kiradi.
Ishlab chiqarishdagi jarohatlarni taxlil qilishdan maqsad, xavfli yoki zararli ishlab chiqarish omillarini va baxtsiz hodisalarning vujudga kelishini aniqlash hamda ularni oldini olishga doir chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ishlab chiqarishda jarohatlanishni o’rganish va taxlil qilishda statistik, topografik, monografik, ergonomik, iqtisodiy va boshqa usullar qo’llaniladi. Bu usuilarning har biri mehnat sharoitini yaxshilashga va xavfsizlikni ta’minlashga doir tor doiradagi masalalarni ko’rib chiqish va hal qilishga yo’naltirilgan.