Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

IV.2. Hayot faoliyatning xavfsizligi sohasida eng yuksak maqsad va 
qadriyatlarni shakllantirish 
Eng yuksak maqsad deb, insonlarni konkret, tarixan yetilgan masalalarni 
xal etishi uchun birlashgan universal va absolyut qadriyatli yanada umumiyroq, 
faol ongini tashkil etuvchi kuch sifatida ezgulik va zarurat haqida tasavvuridir.
Qadriyat – shaxsiy va jamoat ezguligi nuqtai nazaridan inson tomonidan musbat 
baholanuvchi ma‘lum hodisalar voqeligining yig‗indisidir. 
8
Рыбалкин Н.Н. Природа безопасности. Диссертация на соискание ученой степени доктора философских наук. М.: НИТС ФСБ 
России, 2003. – 353 с. 

---

60 
Rasm.18. Individual bosqichdagi hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish
obektlarining sifat va xossalari 
Hayot faoliyati xavfsizligi sohasida eng yuksak maqsad va qadriyatlarni 
shakllantirish usullari 
Oilaviy tarbiya
Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi tarbiya
Umumiy ta‘lim muassasalarida o‗qitish va tarbiya
Zamonaviy ommaviy kommunikatsiya vositalarining ta‘siri assovoy 
kommunikatsii
O‗zini tarbiyalash
Mustaqil bilim olish
Individual bosqichdagi hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati 
Havfsiz hayot faoliyatining 
sabablari 
Hayot faoliyatining havfsizligi 
soxasidagi eng yuksak maqsad va 
qadriyatlarni shakllantirish 
Barcha havfsizlikni ta‟minlash 
sohalarida bilim va kо„nikmalarni
 
singdirish 
Hayot faoliyati havfsizligiga ta‟sir 
etuvchi shaxsiy xossalarni 
rivojlantirish 

---

61 
Tashviqot vositalarining ta‘siri
Madaniyat muassasalariga tashrif
Rasm.19. Hayot faoliyatning xavfsizligi sohasida eng yuksak maqsad va qadriyatlarni 
shakllantirish 
Ezgulik - insonni pozitiv ehtiyojlarini qoniqtirish nuqtai nazaridan 
ijtimoiy rivojlanishga ko‗maklashuvchi predmet va hodisalarning ijobiy 
qadriyatlarini belgilovchi umumiy tushunchadir.
Hayot faoliyati xavfsizligi borasidagi eng yuksak maqsad asosini tashkil 
etuvchi 7, 8, 9, 10, 11, 14 qadriyatlarning salmog‗i pastligi ma‘lum xavotirlikka 
soladi. Bu xolatni o‗zgartirish uchun insonlarning moddiy va ruhiy ezguliklari 
nomenklaturasini o‗rnatish, hayot faoliyati xavfsizligi soxasida individual eng
yuksak maqsadlarning tashkil etuvchilarini ifodalash va shakllantirish usullarini 
aniqlash zarur.
Hozirgi paytda, ijtimoiy surishtiruv natijalarning ko‗rsatishicha, mamlakat 
aholisining ijobiy qadriyatlarini belgilovchi ko‗rsatkichlari quyidagicha:
Aholining hayotiy qadriyatlarini tartibi 
Hayotiy qadriyatlar turi 
og‗irligi 
1 Baquvvat sog‗liq 
85 
2 Moddiy ta‘minlanganlik 
77 
3 Mustahkam oila 
75 
4 Yaxshi bilim 
57 
5 Qiziqarli ish 
54 
6 Ishonchli do‗stlar 
42 
7 Shaxsiy xavfsizlik 
40 
8 Haqqoniylik, insoflilik 
39 
9 Toza vijdon 
25 
10 Odamlarga zarurligini his etish 
23 
11 O‗z xalqi, vatani bilan fahrlanish
22 
12 Madaniy rivojlanish
19 
13 Tinch osuda hayot
16 
14 Ma‘naviyat
15 
15 Hayolparastlik, sarguzashtparaslik 
7 
16 Boylik 
4 
Rasm 20. Aholining hayotiy qadriyatlarini tartibi 
Ilmiy ishlar tashxizi shuni ko‗rsatadiki, bunday individual eng yuksak 
maqsad - xavfsiz eson-omonlik bo‗lib, inson va uning oilasini individual 

---

62 
tavakkalning butkul yo‗qligi yoki mumkin darajada minimumni tashkil etishi 
orqali munosib sog‗-salomat xayot faoliyati kechirishi hisoblanadi.
Bu eng yuksak maqsadni tashkil etuvchi ezgulik bo‗lib, ular shavqatlilik 
(ahloq), salomatlik (asabiy va badan), xavfsizlik (shaxsiy, oilaviy, atrof-muhit), 
muvaffaqiyat, baxt, go‗zallikdan iborat. Ushbu kategoriyalarga nisbatan ham 
voqe‘lik predmetlari va hodisalari baholanadi. Qadriyatlar tizimini shakllantirish 
chog‗ida muvaffaqiyat, baxt, go‗zallikka erishishning zaruriy sharti bo‗lib, 
havfsizlik hisoblanadi. (rasm 21). 
Eng yuksak maqsad va qadriyatlar haqidagi tushunchaning rivojlanishini
davrlarga bo‗lish shaxsni shakllanish bosqichlari bilan bog‗liq. Asabiy- 
tarbiyachiik izlanishlarning natijasiga ko‗ra, insonning rivojlanishi butun umri 
davomida kechsa ham, bu jarayon 2 yoshdan 5–6 yoshgacha eng shiddatli 
bo‗lib, xususan shu davrda shaxsning ahloqiy qiyofasi bo‗lgan – mehribonlik, 
rostgo‗ylik, ochiqko‗ngillik, haqqoniylikning boshlang‗ich (asosiy) chizgilarini 
poydevori qo‗yiladi va ana shu chizgilar inson uchun ezgu hisoblangan predmet 
va hodisalarning ijobiy qadriyatlarini ochib berish imkonini beradi.
Rasm 21. Hayot faoliyati xavfsizligi sohasidagi eng yuksak maqsad va qadriyatlar nisbati 
Ezgulik haqidagi tushunchaning keyingi rivojlanishi 7 dan 15 yoshgacha 
yuz beradi, bunda insoniy muloqotning, har bir odam hayotining mutloq qadri, 
atrof-muhitni muxofazalash zarurati, tabiatga insoon ishtirokidagi ta‘sir 
daaijasining pasayishi his etiladi.
Yetuklik chog‘larida inson uchun bu ezgu tushunchalar asosan uning 
Asabiy va jismoniy 
sog„liq
Yaxshilik
Baxt
Muvaffaqi
yat
Havfsizlik
Gо‘zallik 
Havfsiz faravonlik 

---

63 
shaxsiy eng yuksak maqsadlari asosini tashkil etadi.
Yuqorida aytilganlardan shu narsa shubhasizki, hayot faoliyati sohasida
eng yuksak maqsad va qadriyatlar shakllantirishni asosiy usullari bo‗lib tarbiya 
va bilim olish hisoblanadi. 
Shaxsning rivojlanishni maktabgacha tarbiya davri (oilaviy tarbiya 
shakllarini qo‗llab, maktabgacha tarbiya muassasalari)ga alohida rol ajratiladi. 
Uzluksiz bilim va tarbiya jarayoni sifatida esa umumiy ta‘lim muassasalarida 
amalga oshiriladigan maktab ta‘limi sezilarli hissa qo‗shadi (rasm 22).
1. Hayot faoliyati havfsizligi sohasida eng yuksak maqsad 
va qadriyatlarning shakllantirish 
1.1. Oilaviy tarbiya 
1.2. Maktabgacha ta‘lim muassasalaridagi tarbiya 
1.3. Umumiy ta‘lim muassasalaridagi bilim va tarbiya 
1.4. Zamonaviy ommaviy kommunikatsiya vositalarini ta‘siri 
1.5. O‗z-o‗zini tarbiyalash 
1.6. O‗zini bilim olishi 
1.7. Targ‗ibot vositalarini ta‘siri 
1.8. Madaniyat muassasalariga tashrif 
Rasm 22. Hayot faoliyati havfsizligi sohasida eng yuksak maqsad va 
qadriyatlarning shakllantirishi 
Shaxsning rivojlanish davridagi (oilaviy tarbiya shakllarini qo‗llab, 
maktabgacha tarbiyaga muassasalarida) maktabgacha tarbiyaga alohida rol 
ajratiladi. Uzluksiz jarayon esa umumiy ta‘lim muassasalarida amalga 
oshiriladigan bilim va tarbiyada sezilarli hissani qo‗shadi (rasm 22).
Bundan tashqari, izlanishlar natijasi shuni ko‗rsatadiki, hozirgi vaqtda
maktabdagi ta‘lim jarayonida eng yuksak maqsad va qadriyatlarning 
shakllantirishdagi roli sezilarli pasaygan: ―maktabdan unitilayotgan yengil-yelpi 
tushunchalargina qolgan‖...
Zamonaviy odam o‗ziga zarur ―kalitli tushunchalari‖ bo‗lgan – olgan 
taassurotlarini yagona mahrajga olib keluvchi g‗oyalarni statistik yo‗l bilan, 
ya‘ni metrodagi afishalarni o‗qish, radiodan, kino yoki televizor ko‗rishdan, 

---

64 
gazeta o‗qish orqali ishlab chiqadi‖. Shu sababli hayot faoliyati xavfsizligi 
borasidagi eng yuksak maqsad va qadriyatlarning shakllantirishda keng-
ko‗lamli ta‘sir ko‗rsatishda zamonaviy ommaviy kommunikatsiya vositalari 
(OKV) va ommaviy axborot vositalari (OAV) ham sezilarli rol o‗ynaydi.
Yetuklik davrida eng yuksak maqsad va ezgulik tushunchalarni 
shakllantirish va rivojlantirish asosan o‗z-o‗zini tarbiyalash va bilim olish, 
hamda tashviqot vositalari, madaniyat muassasalari (muzey, teatr, kino va 
konsert zallarini) borib ko‗rish orqali amalga oshadi.