Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

IV.3. Shaxsning hayot faoliyati xavfsizligini ta‟minlashga ta‟sir 
etuvchi sifatlarini rivojlanishi 
Manbalarga asosan shaxsning sifatlari temperament, xarakter, iroda, 
emotsional soha va qobiliyatga bo‗linadi. Bu barcha bo‗linishlar shaxs sifatlarini 
muxtor beg‗arazlik nuqtai nazaridan ham, ularga u yoki bu ta‘siri usullari, 
ularning rivojlanishini baholash bo‗yicha ham yetarlicha shartlidir. Biroq, 
adresli ta‘sir parametrlarni, xususan shaxsning rivojlanishi davriyligini hisobga 
olgan xolda asoslash uchun bunday qarash muvofiq hisoblanadi.
Temperament deb, insonning ruhiy faoliyatini dinamik xususiyatlari 
(tezlik darajasi, ritm, asabiy jarayon va xolatlarni intensivligi, o‗zini tutish 
xolatlari, faoliyatning individual uslubi) tushuniladi. Temperament faoliyat 
miqdorini va shaxs ahloqini shartlab qo‗ymaydi, shaxs qadriyatini, uning 
sabablarini, zaruratlarini, maqsadlarini, dunyoqarashlarini baholamaydi. Lekin u 
hayot faoliyati xavfsizligini ta‘minlash jarayonida yuqoridagi tavsiflarni 
o‗zlashtirishga hayrixoxlik qiladi.
Rasm 23. Insonning ruhiy faoliyati 
Temperament klassifikatsiyasini juda ko‗p turlari bo‗lib, eng ko‗p 

---

65 
ishlatiladiganlari insonlarni shartli ravishda serjahl, xushchaqchaq, loqayd va
xafaqonlik turlari hisoblanadi. Insonda toza turdagi temperament juda kam 
uchraydi, lekin odatda ulardan biri ustunlik qiladi. Ustunlik qiluvchi
temperamentni bilish inson xavfsizligini ta‘minlash sohasidagi u yoki bu
faoliyatga kasbiy layoqatini baholashning yanada asoslashga imkon beradi.
Har bir temperament xavfsizlikni ta‘minlash borasida muvaffaqiyat 
qozonish nuqtai nazaridan o‗zining kuchli va kuchsiz tomoniga ega. U turg‗un 
tabiiy asosga ega bo‗lsa ham, tarbiya, hayotiy sharoitlarning uzoq ta‘sir etishi 
natijasida muhitning ma‘lum miqdordagi ta‘siriga uchraydi. Bu xolat 
temperamentning imkoniyatlarini (asosan yorqin ifodalangan xossalari bo‗lgan 
beixtiyor serjahllik, loqaydlardagi o‗ta sustkashlik) hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirishning individual va xususan korporativ bosqichida
birmuncha yaxshilash haqida gapirish imkonini beradi.
Temperamentni yaxshilash tarbiyalash yo‗li bilan amalga oshirish 
imkoni maktabgacha davrda va boshlang‗ich umumiy ta‘lim olish vaqtida 
ayniqsa samarali bo‗lib, asosiy umumiy ta‘lim olish chog‗ida esa kamroq 
samara beradi. Bu jarayonda oilaviy tarbiya, o‗z-o‗zini tarbiyalash katta rol 
o‗ynaydi. Yetuklik davrida temperamentni yaxshilab bo‗lmaydi, bu vaqtda 
xavfsizlikni ta‘minlash nuqtai nazaridan uning faqat xossalari hisobga olinishi 
(kasbga psixologik tanlov, personallarni tanlash va joylariga o‗tqazish va h.k) 
mumkin.
Xarakter deb, faoliyat va muloqat chog‗ida, o‗ziga va odamlarga, atrof-
muhitga nisbatan turg‗un namoyon bo‗ladigan va shunga o‗xshash xolatlarida 
shaxsga xos axloq shakllarini ng individual xossalarini jamlanmasi 
tushuniladi.
Xarakterning asosiy elementlari – turli sharoitlarda odamlarning axloqiy 
xossalarini tizimiy, yuqori chastotada namoyon bo‗ladigan shaxsiy xislati 
chizgilaridir.
Xarakterni turg‗unlik xislatlari namoyon bo‗lishi turli yashash xolatlarda 
hayot faoliyati xavfsizligini ta‘minlash nuqtai nazaridan uning yuqori

---

66 
ahamiyati haqida fikrlash imkonini beradi.
Xarakter xislatlarini rivojlanish usullarining nomenklaturasini o‗rnata turib,
shaxsning shakllanish davriyligini e‘tiborga olish va bularni qayd etish bilan 
madaniy, informatsion, shu jumladan o‗quv, tarbiyaviy ta‘sir texnologiyasini 
loyixalash kerak. 
Xozirgi vaqtda ko‗p miqdorda xarakter xislatlarining klassifikatsiyasi 
mavjud. Bu soxadagi ko‗plab izlanishlarning tashxizi asosida xarakter 
xislatlarini klassifikatsiyasi quyidagicha bo‗ladi (24-rasm).