Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

mn
a
mj
a
m
a
m
a
in
a
ij
a
i
a
i
a
n
a
j
a
a
a
n
a
j
a
a
a
A
...
...
2
1
.
..........
..........
..........
..........
.....
.....
2
1
.
..........
..........
..........
..........
2
...
2
...
22
21
1
...
1
...
12
11

(1) 
Bu yerda: a
ij
—HFXM shakllantirish i-obektini j-sifati (xossasi);
i =1,2,..., m — HFXM shakllantirish obektlarining nomerlari;
j=1,2,..., n — HFXM shakllantirish obektlarining sifati (xossasi)ni nomerlari. 
HFXM shakllantirish obektlarining turli sifat va xossalari (jismoniy kelib 
chiqishi, o‗lchamlari) bo‗yicha ko‗rilayotgan obektlarni solishtirish uchun ularni 
meyorlash bajariladi. Buning uchun HFXM shakllantirish obektlarining turli 
sifat va xossalarining meyorlangan matritsasi tuziladi: 
н
mn
а
н
mi
а
н
m
а
н
m
а
н
in
а
н
ij
а
н
i
a
н
i
а
н
n
a
н
j
а
н
а
н
а
н
n
a
н
j
а
н
а
н
а
н
A
...
...
2
1
..........
..........
..........
..........
....
...
2
1
.
..........
..........
..........
..........
2
...
2
...
22
21
1
...
1
...
12
11

Bu yerda : aj — HFXM shakllantirishning i-obektlarining j-meyorlangan 
sifati (xossasi).
Matritsa elementlari quyidagicha aniqlanadi: 











,
min
,
max
ij
a
j
ij
a
ij
a
ij
a
н
ij
a
(3) 
Qo‗sh solishtirish natijalari bo‗yicha sifat va xossalarning og‗irligini 
aniqlash uchun musbat qaytar-simmetrik matritsa shakllanadi: 
(2) 
агар a
ij
кенгайтириш мақсадга мувофиқ бўлса;
агар a
ij
кичрайтириш мақсадга мувофиқ бўлса;

---

134 
nj
b
n
b
n
b
jj
b
j
b
j
b
k
b
b
b
k
b
b
b
B
...
2
1
.......
..........
..........
...
2
1
......
..........
..........
2
...
22
21
1
...
12
11

(4) 
Sifat va xususiyatlarning og‗irligini topish turli usullar bilan bajarilishi 
mumkin. Masalan, ruhiy tarbiyachiik tajribalarning natijalari, ko‗phadli 
regressiya usuli yoki eksperimentlarni rejalashtirish orqali shaxsni integral 
tavsiflashda ushbu sifat va xususiyatlarning hissasi aks etadi. Bu usulning 
kamchiligi boshlang‗ich ma‘lumotlarni olish uchun sezilarli darajada vaqt, 
mablag‗ va boshqa vositalar sarfi hisoblanadi.
Shuning uchun zaruriy ma‘lumotlarni olish va hisob-kitoblarning 
aniqligiga erishishni kamharjlar yordamida olishning ma‘qul usuli juft 
solishtirishlarning ekspert muolajalari hisoblanadi. Ushbu muolajalar ichida 
ekspertlar tomonidan shaxsning integral tavsifiga ta‘sir qilishi nuqtai nazaridan 
qaysi sifat yoki xususiyat boshqasidan ustun turishi haqida mulohaza yuritiladi.
6. Shu bilan birga, sifat yoki xususiyat ayrim sifat yoki xususiyatlarni 
baholash va sun‘iy ravishda umumiy ko‗rsatkichga keltirish bir qator holatlarda 
(xususan agar bunday baholashni nomutaxassislar yoki bir yo‗nalishdagi 
mutaxassislar, masalan, faqat ruhshunoslar) qonunga xilof bo‗lishi mumkin.
Shuning uchun, shaxsning rivojlanishini ―alohida bo‗laklarga bo‗lmay‖ 
yaxlit, muhim qismlarda, ruhiy tarbiyachiik kuzatishlarning natijalariga qarab 
olib borish kerak, degan hulosaga kelish mumkin. Shu bilan birga bu jarayonni 
davom etish muddati tarbiyachi va tarbiyalanuvchining sifati, tarbiyachining 
kasbiy bilimdonligi, nazorat sharoitlari va boshqa faktorlar bilan aniqlanadi. va 
shu narsa bilan belgilanadiki, shaxs to‗g‗risida obektiv taassurot yetarlicha, lekin 
uncha uzoq bo‗lmagan, va asosiysi, uncha yaqin bo‗lmagan tanishuv jaryonida 
taxlanadi. Shu sababli bunday baholash uchun shunday jarayonni tashkil etish
talab qilinadiki, bu xolat katta miqdorda maktabgacha ta‘lim muassasalarida, 
kichik miqdorda- umumiy va kasbiy ta‘lim muassasalarida kerak bo‗ladi. 

---

135 
Bundan tashqari, xavfsiz turdagi shaxsni o‗xshash sifatlari rivojlanishini 
aniqlash imkonini beruvchi o‗lchovlarning biro‗lchovli shkalasini ishlab chiqish 
zarur. Va oxirgisi, bunday shkaladan foydalanib, o‗tkazilgan baholash 
keltirilgan sifatlarning kuchsiz rivojini ochib tashlasa, yuqoridagi yaqinlashuvni 
qo‗llab, ruhiy tarbiyachiik o‗zgargan ta‘sirni chuqurroq baholashni o‗tkazish 
talab qilinadi.
7. Shu bilan birga, mamlakat aholisi madaniyatini shakllanishi (hususan, har 
yili o‗tkaziladigan hayot faoliyati xavfsizligi sohasidagi o‗quv mashqlarida)gi
bevosita, uzoq muddatli qatnashchisi (obekti) bo‗lganligi sababli, XFXM 
darajasini baholashda hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish 
jarayonini inson obektiv baholay oladigan darajani havola qiladigan tegishli 
xizmatlar sifatida ko‗rib chiqish mumkin. Bunda odam xavfsizlik nuqtai 
nazaridan o‗zining rivojlanish darajasiga beradigan bahosini ham, madaniyatni 
shakllantirish 
tizimining 
natijaviyligini 
ham 
ko‗zda 
tutadi. 
Bunday 
yondashishdan foydalanish uchun, maxsus baholovchi shkalasi asosida tegishli 
savolnoma ishlab chiqilishi talab qilinadi.
8. Turgan gapki, baholashda hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
shakllantirish rivojlanishini individual darajasini oshirish uchun yuqorida 
keltirilgan yondashishlarni bir yo‗la ishlatish kerak. Natijaviy baholash alohida 
yondashishlardagi baholashlar bilan bog‗liq holda amalga oshadi, ya‘ni eng kam 
baho tanlab olinadi (pessimistik baholash).