Hayot faoliyati

Vabo pandemiyasi Yillar Qayd qilingan hududlar

I 1817-1823 Osiyo, Afrika. Yevropa

II 1826-1837

Osiyo, Afrika, Yevropa,

Amerika

III 1846-1862

Osiyo, Afrika. Yevropa.

Amerika

IV 1864-187 Osiyo, Afrika, Yevropa.

V 1883-1896 Osiyo, Afrika. Yevropa.

VI 1902-1925 Osiyo, Afrika, Yevropa.

«SNolega» yunoncha tarnov degan so‘zdan olingan bo‘lib,

vaboda ich ketishi yomg‘irdan so‘ng tarnovdan oqib tushayotgan

suvni eslatadi. Vabo insoniyatga qadim zamonlardan

ma’lum bo‘lib kelgan kasallik hisoblanadi va Osiyo qit’asi,

«ayniqsa Ganga va Brammaputra daryosi o‘rtasidagi Hindiston

yarim oroli xavfli o‘chog‘i, kasallikning «beshigi» hisoblanadi.

Vabo kasalligi tarixini shartli ravishda 3 davrga bo‘lish mumkin.

Birinchi 1817-yilgacha bo‘lgan davri. Bu davrda vaboning xavfli

o‘chog‘i Hindiston - Pokiston hududi hisoblangan. Ikkinchisi,

159

1926-yilgacha bo‘lgan davr bo‘lib, bu davrda vabo oltita hududda

bir vaqtda qayd etilgan.

Yettinchi pandemiya 1961-yildan to hozirgi kunga qadar

davom etmoqda (3-davr). Oldingi oltita pandemiyaning qo‘zg‘

atuvchisi Osiyo vabo vibrioni bo‘lgan. Yettinchi pandemiyaning

qo‘zg‘atuvchisi vabo vibrionining El-Tor shtamidir. U

avvalo Sharqiy Osiyo, O‘rta Sharq, Yaqin Sharq mamlakatlarida,

so‘ngra Afrika qit’asida tarqalgan. 1965-yilda esa bu

kasallik O‘zbekistonda, xususan Qaroqalpog‘istonda, Xorazm va

Buxoro viloyatlarida qayd qilingan. 1970-yilga kelib Yevropa va

Amerika mamlakatlariga tarqalgan. 1971-yilda vabo yer yuzasidagi

36 ta davlatda ro‘yxatga olingan. 1992-yilda Hindistonda

23 ming kishi vabo bilan kasallanib, undan 500 kishi vafot

etgan. Bu kasallikning tarqalishi vaboning yangi vibrioni 0139

«Byengal» seroguruhi aniqlangan.

Vabo ichak infeksiyalar guruhiga kirib, uni birdan bir

manbayi odam hisoblanadi. Tashqi muhitga vibrionlar najas va

qusuq massalari orqali tarqaladi, faqat og‘iz orqali yuqadi.

Odamning kasallanishida yuqumli ajratmalar bilan ifloslangan

sovuq holdagi oziq-ovqatlar va qaynatilmagan suvni iste’mol

qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Yoz faslida yuvilmagan ho‘l

meva va sabzavotlarni iste’mol qilish oqibatida xastalanish xavfi

yanada ortadi. Kasallik tarqalishida pashshalarning roli ham

bor. Vabo bilan barcha yoshdagi odamlar kasallanishi mumkin.

Vabo kasalligi mavsumiy bo‘lib, ko‘pincha yoz va kuz oylarida

qayd etiladi.

Vabo kasalligining eng ko‘p uchraydigan turi oshqozon

yallig‘lanish turidir. Ingichka ichak yallig‘lanish turi ikkinchi

o‘rinda turadi. Bu turdan so‘ng algid va vabo terlamasi turlari

turadi.

Kasallik asosan ingichka ichak yallig‘lanish belgilari bilan

o‘tkir boshlanadi. Ich ketish og‘riqsiz kechadi. Lekin har bir

ichi ketishdan keyin bemor kuchli darmonsizlik seza boshlaydi,

bosh aylanishi va tashnalikdan shikoyat qiladi. Bemor ko‘zdan

kechirilganda ko‘pincha teri qoplami rangsizlangan, kasallik

og‘ir kechayotgan paytda esa ko‘kargan, sovuq ter bilan qoplangan

bo‘ladi. Bemorning yuz ifodasi o‘zgaradi. Tomir urishi

160

tezlashib, og‘ir klinik kechishida ipsimon bo‘ladi, ba’zan tomir

urishi aniqlanmaydi. Yurak tonlari bo‘g‘iq, o‘pkada kuchsiz

nafas eshitiladi. Xastalikning og‘ir turida bemor havo yetishmovchiligidan,

ko‘krak qisilishidan shikoyat qiladi. Tilni oqish

yoki kulrang karash qoplab, og‘ir zaharlanish bilan kechayotgan

hollarda quruq bo‘lib qoladi. Qorin bir oz dam bo‘ladi jigar va

taloq kattalashishi kuzatiladi. Xastalikning ingichka ichak

yallig‘lanish turida axlat suyuq bo‘lsada, o‘z xususiyatini saqlab

qoladi, 2-3 martadan 8-12 martagacha ich ketadi.

Kasallikning oshqozon yalig‘lanish turida axlat tezda o‘z

ko‘rinishini yo‘qotadi va guruch qaynatmasini eslatadi. Til

quruq, qorin ichkariga tortilgan bo‘lib, ingichka ichak bo‘ylab

quldirash kuzatiladi. Umumiy darmonsizlik tez rivojlanadi,

bemorni chanqash bezovta qiladi, 2-3 kun ichida oshqozon

yalig‘lanishi rivojlanadi. Sutkada 20 marta va undan ortiq ich

ketishiga tez-tez va ko‘p miqdorda qusish qo‘shiladi. Qusuqda

avvaliga ovqat qoldiqlari bo‘lsa, keyin suvday bo‘lib, o‘t

suyuqligi aralash namoyon bo‘ladi, bu ham o‘z navbatida

suvsizlanishning yanada ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Teri kulrang

tusga kiradi, ko‘pincha sovuq yopishqoq ter bosadi.

Burmalangan teri uzoq muddatgacha o‘z holiga qaytmaydi, qo‘l

kaftlari kir yuvuvchi ayol kaftlarini eslatadi. Bemorning ahvoli

og‘irlashadi. Qon bosimi pasayadi, yurak tonlari bo‘g‘iq holda

bo‘lib, nafas olish tezlashadi. Tana harorati kasallik boshida

normal bo‘lib, so‘ngra asta-sekin subnormalgacha (35-34°C) va

undan ham past tushadi. Kasallikning og‘irligi odatda

organizmning suvsizlanish darajasiga qarab aniqlanadi.