Ha'z qq tili. Leksikologiya

qorqaq batır qorqqan ju`regin basa almay ha`r qaysısına alarıp bir qaradı 
(M.Da`ribaev). 
Belleri bu`kireygen g`arrı mamalar 
Baxtım qara diyer shaldan ayırılsa 
(A`jiniyaz). 
Jamannın` jaqsısı bolg`ansha, 
Jaqsının` jaman bol 
(Qaraqalpaq naqıl-maqalları). 
Antonimler pikirdi tolıqtırıp, ko`rkem ha`m ku`shli etip aytıw ushın xızmet 
etedi, olar a`sirese ko`rkem shıg`armalarda antiteza jasaw ushın ko`birek 
qollanıladı. Mısalı: 
Joq edim, bar boldım, kamalg`a keldim … 
(A`jiniyaz). 
Birin uslap, biri alg`a ju`redi, 
Ko`z aldına o`lim, o`mir keledi, 
Kimdi kim jen`erin olar bilmeydi, 
«O`mir» dese «o`lim» dep qum so`yleydi 

---

(A.Begimov). 
Antonimler qaraqalpaq tilinde ju`da` ken` qollanıladı. Olar a`sirese awızeki 
xalıq a`debiyatında (naqıl-maqal-jumbaq ha`m t.b.) da ko`p ushırasadı. Mısalı: 
a) naqıl-maqallarda: 
Jaqsının` jatı bolmaydı, 
Jamannın` uyatı bolmaydı, 
Aqıllıg`a ga`p aytsan`, 
Ko`p keshikpey pitedi. 
Aqmaqqa aytqan a`n`gimen`, 
Suw tu`bine ketedi. 
Ko`pke juwırg`an, 
Azdan qurı qaladı. 
b) jumbaqlar: 
Astı taxta, u`sti taxta, 
Ortasında ma`lle paxta (Tasbaqa). 
Attan biyik, iytten alasa (Er). 
v) xalıq erteklerinin` baslamasında: 
Bir bar eken, bir joq eken, 
Ash eken de, toq eken ha`m t.b. 

---

4. Shıg`ısı boyınsha qaraqalpaq tilinin` leksikası 
1. Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı ha`m o`zgelik qatlam. 
2. Qaraqalpaq tilindegi tu`rkiy ha`m mong`ol tillerine ortaq so`zler. 
Sorawlar 
1. Tu`rkiy tillerine ortaq so`zlerdi qalay biliwge boladı? 
2. O`z so`zlik qatlam degende ne tu`sinesiz? 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. T. IV. Nukus, 1996, 39-52-betler. 
2. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 61-69-betler. 
3. Nasırov D.S. Stanovlenie i razvitie karakalpakskogo obshenarodnogo 
razgovornogo yazıka i ego dialektnaya sistema. –Nukus-Kazan`, 1976, 132-233-
betler. 
4. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 22-
28-betler. 
5. Raxmatullaev Sh. ?zbek tilining etimologik lug`ati. –Toshkent, 2000. 
6. Mirtojiev M.M. ?zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. –Toshkent, 2000, 
48-53-betler. 
1. So`zlik qor, o`zlik qatlam, o`zgelik qatlam, tu`rkiy so`zleri. 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramının` rawajlanıw barısın tariyxıy jaqtan 
qarag`anımızda ha`r qıylı xalıqlar menen qarım-qatnasta bolıp, sol xalıqlardan 
awısqan so`zler menen tolısıp barg`an. Mong`ol xalqı (XII-XIII a`.); arab, parsı 
(IX-XIII a`.), al XVIII a`sirden beri qaray rus tilinen so`z awısıw ko`beydi. 
Tildin` leksikası tariyxıy shıg`ısı jag`ınan qanday so`z qatnaslarınan 
turatug`ınlıg`ına toqtap o`temiz.