Ha'z qq tili. Leksikologiya

Pristav bul arızg`a erni qulag`ına jetkenshe, ko`zinen jas aqqansha ishek-
silesi qatıp ku`lipti (A`.Shamuratov). Biy jas diywang`a qarap «toqtap tur» degen 
isharat etti (S.Arıslanov). Rossiya patshashılıg`ı ha`m sol zamannan baslap 
Xiywanı o`z qabızına kiritiwge tu`rli sharalar izlegen (E.Qarabay). Orıs patshası 
Aq patsha urısqa tayarlanıp atır (S.Arıslanov). Keltirilgen mısallardag`ı so`zler 
pristav, biy, diywan, Rossiya patshashılıg`ı, aq patsha, revolyutsiyag`a deyin 
ha`kimshilikke baylanıslı qollanılg`an. Ha`zir olardın` orınlarına mazmunı 
teren`irek jan`a formadag`ı so`zler qollanıladı. Mısalı: Sovet hu`kimeti, jergilikli 
basshı t.b. dep aytıladı. Joqarıdag`ı sıyaqlı tariyxıy so`zlerge za`ru`rlilik az. 
3) Xalıqtın` burıng`ı ja`miyetlik o`mirin ko`rsetetug`ın geypara atamalardın` 
qolanıw shen`beri tarılg`an: olar tariyxıy so`zler qatarınan orın aladı (Mısalı: shorı, 
qul, ata, ene, qa`yin, biykesh t.b.). 
Mısallar: -Qoysa, enem setem alıp ju`rmesinYo – dep Sapardın` betinin` 
almasın shımshıdı (K.Sultanov). 
… Mınaw kelgen qızların`, 
Shorı shelli ko`rmedi, 
Qıpshaqtın` nebir jigitin, 
Qulı shelli ko`rmedi … 
Atam bolg`an g`a`riypten, 
Mınaw turg`an ko`r biye, 
Ko`rimlikke sorayman, 
Almasan`ız biyeni, 
Ko`lsigen ayaq jıynayman, 
Senlerdi qa`ynim demeymen, 
Biykesh dep ko`zge ilmeymen … («Qoblan»). 
Astı sızılg`an so`zler o`tkendegi atamalardı bildirip, tariyxıy so`zlerdin` 
toparına enedi: geyparaları (qa`yin, biykesh) tabu so`zleri ma`nisinde ushırasıp, 
ulıwma qollanılıwdan shıg`ıp qalg`an. 
4) Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde son`g`ı da`wirde payda bolg`an tariyxıy 
so`zler de bar. 
Qaraqalpaq tilinde rus tili menen jaqınnan baylanıs na`tiyjesinde payda 
bolg`an bir qansha so`zler bar. Bul tilden engen so`zlerdin` geyparaların qısqa 
waqıt o`mir su`rip, tariyxıy so`zler qatarınan orın aldı (Mısalı: toz) jerdi birlesip 
joldaslıq islew). Batrachkom (batraklar komiteti), partyacheyka partiya yacheykası, 
sho`lkemi. t.b. 
Tildegi bir qansha so`zler ma`kemelerdin` qayta qurılıwı, o`zgerislerge 
baylanıslı o`z ma`nilerin o`zgertip, tariyxıy so`zlerge aynaldı (NEP, rabfak, 
prodnalog, okrispolkom, t.b.). 
Demek, tildegi tariyxıy so`zler da`wir sıpatlamasın, o`mir kartinasın 
oqıwshının` teren`irek tu`siniwi ushın qollanıladı. 
Mısalı: 1. Onın` to`rde otırısına qarap okrispolkomnın` daw sheshetug`ın