Ha'z qq tili. Leksikologiya

odanbasısı usı shıg`ar dep oyladı (T.Qayıpbergenov). 2. Partiya bularg`a 
keleshekte ken`es a`debiyatının` ideya jol basshıları dep qaraydı (E.Qarabay). 
3.Bul gu`res gijinisken jamaylıq gu`res edi (E.Qarabay). 

---

Mısallardag`ı odanbası (predsedatel`), ken`es (sovet), jamay (klass) 
ma`nisinde, tariyxıy so`zlerge kiredi. 
Tildegi go`nergen so`zlerdin` leksikalıq quramı ha`r tu`rli bolıp keledi. 
1) Tiykarg`ı nusqası qaraqalpaq so`zleri; 
a) jay so`zler: sawıt, qılısh, nayza, sarı jay; 
b) qospa so`zler, so`z dizbekleri: jinaza oqıtıw, ta`spisin alıw, su`wretke 
tu`siw, qol ko`teriw t.b. 
2) Eski tyurk tilinen kirgen so`zler: sorg`ısh (M.Qash. Divan Lug`at at-
tu`rk), Taz, tamg`a, tu`tin, tu`lıp t.b. 
3) Arab-iran tillerinen kirgen so`zler: a`njir, diywan, sa`rdar, maydan t.b. 
4) Rus tilinen kirgen so`zler: toz, okrispolkom, partyacheyka, bol`shevik t.b. 
Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq tilindegi tariyxıy so`zler o`z na`wbetinshe 
tazadan payda bolg`an so`zlerge jol berip otırıwın ko`riwge boladı. 
Neologizmler 
Neologizmler – tilde tazadan payda bolg`an so`zler. Olar tilde taza qubılıs, 
sapalardın`, tu`siniklerdin` payda bolıwı menen kelip shıg`adı. 
Neologizmler – bular tildin` aktiv so`zlik qorına (zapasına) kirmegen ha`m 
hesh waqıtta da kire almaytug`ın so`zler. Olar tilde haqıyqat o`zlestirilip, 
leksikanın` aktiv qorına ag`ılmag`ansha (kirmegensha) neologizm so`zleri bolıp 
esaplanadı … . 
Neologizm so`zleri ulıwma xalıq ta`repinen ken`nen o`zlestirilgen 
jaydayında g`ana ulıwmalıq leksikanın` toparınan orın aladı. 
Tildegi neologizmler: a) ilimiy-texnikalıq a`debiyatlarda; b) ko`rkem 
a`debiyatta qollanıladı. 
a) Ilimiy-texnikalıq a`debiyatlardag`ı neologizmler 
Bul toparg`a tiyisli neologizmler ha`zirgi qaraqalpaq tiline rus tili arqalı 
engen. Mısalı: mexanika, transporter, sekundomen, spidometr, shar podshipnigi, 
rolikli podshipnik, dinamometr, kondensator, katod sıyaqlı terminler qaraqalpaq 
tilinde aldı menen fizika pa`ninin` qa`nigelerine neologizm so`zleri tanıs bolıp 
tabıladı, olar ushın neologizm so`zleri bolıwdan qalsa da ulıwma xalıq massasına 
ele de tu`siniksiz, sebebi olar jekke pa`n terminleri qatarınan orın aladı. 
Ximiya pa`nine baylanıslı jasalma kauchuk, tsellyuloza, neylon, uran, 
kislorod, vodorod, natriy t.b. Matematika ilimindegi katet, tangens, kotangens, 
logarifm, piramida, prizma t.b. Pochta, baylanıs xızmetkerleri arasında 
qollanılatug`ın telegrafist, telefonist, pochta operatorı, pochta texnigi, avariyalıq 
xızmet monterı, akkumulyatorshik, kabel`shik, radist, estist t.b. so`zler – 
neologizmler qatarına kirip, ko`rkem a`debiyatta belgili bir ilim tarawına baylanıslı 
ga`p qozg`alg`an jag`dayında qollanıladı. Bular tildin` so`zlik quramınan orın alıw 
menen termin so`zler retinde de paydalanıladı.