Ha'z qq tili. Leksikologiya

tuwarg`a qız alıp berer (S.Arıslanov). 3. Ijarag`a jer alıp egiwshiler, iyshannın` 
jerin waqtınsha egiwshiler, jarımshılar, posqınshılar da baradı degen xabar a`lle 
qashannan berli esitilip atır edi (S.Arıslanov). 
Arxaizmlerge bir-birew menen dushpanlıq, qolg`a bende tu`siriwge 
baylanıslı bolg`an so`zler de kiredi. 
Mısalı: Bul jol Temirla`nnin` kurujınan son` batıl bolıp qalıp edi 
(E.Qarabay). Xiywa xanı 23 kisini a`siyir qılıp alg`an edi, sonnan 13 a`siyirdi 
patshag`a qaytarg`an (Bul da sonda). 

---

Arxaizmler bir waqıtlarda aktiv so`zlerdin` qatarında burın o`mir su`rgen 
waqıyalardın` belgisi bolsa, ekinshi ta`repinen olardı usınday ma`nige iye bolg`an 
so`zler ıg`ıstırıp shıg`ardı. Bul so`zler arxaizmlerge qarag`anda ıqshamlıraq boladı. 
Arxaizmler a`debiy shıg`armalarda da qollanıladı: avtorlar belgili bir 
da`wirdin` kartinasın, qaharmanlardın` obrazların ko`rkem etip beriw ushın olardı 
arqaw etedi. 
b) tariyxıy so`zler 
Tariyxıy so`zler qaraqalpaq tilinde belgili bir ug`ımdı bildirip, o`tken zaman 
ushın xarakterli, til leksikasının` ha`zirgi waqıttag`ı rawajlanıw basqıshında 
ken`nen qollanıla bermeydi. 
Qaraqalpaq tilindegi tariyxıy so`zlerdi to`rt tu`rli tipke bo`lip qaraw 
mu`mkin. 
1) Eski hu`jjetlerle, zatlardın` atamalarındag`ı materiallıq baylıqtın` 
belgileri;
2) administrativlik, biylik, basqarıwg`a baylanıslı;
3) qaraqalpaqlardın` turmısı, salt-sanasına baylanıslı;
4) ha`zirgi da`wirde do`regen tariyxıy so`zler. 
1) «Qoblan» da`stanında o`tken zamandag`ı xalıq batırlarının` qurallarına 
dushpannan qorg`anıw ushın qanday zatlar kerekligin ko`rsetetug`ın bir qansha 
atamalar bar. Mısalı: Sarı jay, qolamsaq, giris, aq girewke, sawıt, qılısh, nayza, jay 
t.b. Bul keltirilgenlerdin` barlıg`ı da tariyxıy so`zler. Usınılg`an atamalar (qurallar) 
xalıqtın` batırlıq eposlarında ken`nen orın alg`an. Mısalı: 
«Qıdırbay g`a`riyp qozg`alıp, 
Sarı jayın qolg`a alıp, 
Qolamsaqqa qol salıp, 
Tınbay qarap otırıp, 
Giristi oqqa toltırıp, 
Otır edi bir qara … («Qoblan»). 
Ma`ni berdi babası, 
Qolına berdi jarag`ın, 
Aq girewke sawıtın, 
Ja`ne berip qılıshın, 
Qon`ırawlı nayzasın … («Qoblan»). 
Ol waqları mına da`w, 
Iyninen jayın aladı» … (Qoblan). 
«A`ne bulardan keyin, qızlar la`li-marjanlardı tıg`ıp, kelinshekler shashların 
juwıp, ta`wirin kiyip, ha`r jerlerge xabar berdi» («Qoblan»). 
Bul ga`ptegi la`li-marjan (moyıng`a tag`atug`ın monshaq-qımbat tas) 
ha`zirgi a`wladlardın` ko`bisine tu`isiniksiz; sonlıqtan da qollanıw sferası tarılg`an. 
Usılay etip, tildegi tariyxıy so`zler belgili a`debiyatlarda o`tken da`wir 
nıshanın bildiriw ushın paydalanıladı. 
2) Tariyxıy so`zlerge Qaraqalpaqstanda o`tken zamanda ha`kimshilik, 
siyasiy jag`dayg`a baylanıslı geypara atamaları da mısal etiw abzal. 

---