Ha'z qq tili. Leksikologiya

Aspang`a usharsan` bolsa qanatın`, 
Shad bolarsan`, shadlı bolsa elatın` 
(Ku`nxoja). 
Ja`ne tulpar hawag`a ushadı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Ko`kten 
tu`skendey shashırandı suw sebelep, katerdin` palubasın juwıp otırdı (O`.Ayjanov). 
d) almasıqlardan: ha`mme-barlıq-pu`lkil-gu`lla`n-du`yım-ba`rshe-tamam-
a`hli: 
Bul waqıyag`a bir men emes, ha`mme xalıq hayran qaldı (A`.Shamuratov). 
Alasat tabılsa, barlıq el ko`sher (Ku`nxoja). Pu`tkil Xorezmnin` tolısın to`gip, 
ortasın shayqag`an 1912-jılg`ı «Aq qapshıq» jılı edi (D.Da`ribaev). Bala gu`lla`n 
islerdin` bolajag`ın esitip bolg`annan keyin o`zinin` dostı qasqırg`a oylasadı 
(Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Onın` jılap ketip baratırg`anın duyım jurt ko`rdi 
(O`.Ayjanov). A`hli qaraqalpaqqa ma`lim bolg`andı (Ayapbergen). Ba`rshe adam 
hu`kimenttin` yolında (Ayapbergen). 
Tamam jarg`ı birlesip tur sheriktey, 
Ko`z ilmeydi aylanıp tur pa`riktey 
(A.Dabılov). 
3. So`z benen so`z dizbegi sinonim bolıw ushın olar ga`pte bir ag`zanın` 
xızmetin atqarıwı kerek. Mısalı: Qalın` tog`aylardın` snaryad penen bomba ha`m 
oq julıp sındırıp ketken shaqalarınan qarlı ku`nleri ju`rer jollarg`a to`men basqan 
izlerin bildirmes ushın hiyleler islengen edi (J.Aymurzaev). Du`t tog`aylar qoyıw 
tu`tinler menen bu`rkeldi (J.Aymurzaev). Nadejdanın` turg`an jeri pıshıq murtı 
batpaytug`ın tog`ay edi (J.Aymurzaev). 
Bul ga`plerdegi «qalın`, dut, pıshıq murnı batpaytug`ın» degen so`zler 
ha`m so`z dizbekleri bir ag`zanın`-anıqlawıshtın` xızmetin atqarıp tur. 
Tildin` rawajlanıw protsessinde jan`a so`zler payda bolıp, so`zlik quramnın` 
bayıwı sol tildegi sinonimlerdin` de o`sip, ko`beyiwine sebepshi boladı. 
Sinonimler qaraqalpaq tilinde to`mendegi jollar menen jasaladı. 
1) tu`birleri ha`r qıylı so`zlerden. Mısalı: 
a) Olar arbıraw, sasıw degendi bilmeydi (O`.Ayjanov). 
b) Patsha mag`an en` awır jumıs tapsırdı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 
So`ytip mu`sa`pir qıyın awhalda qaladı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 
2) Sinonim qatarının` o`siwinde so`zlerdin` ko`p ma`nililigi de u`lken 
xızmet atqaradı, sebebi bir so`z ha`r kontekstte o`zinin` bildiretug`ın ma`nisine 
qaray ha`r qıylı sinonimlik qatarg`a kiriwi mu`mkin. Mısalı: «qazıw» so`zine: a) 
ısıw; b) ku`sheyiw, pa`tleniw; v) ko`teriliw, ashıwlanıw so`zleri sinonim boladı, al 

---

«o`siw» so`zine; a) u`lkeyiw; b) rawajlanıw; v) ko`teriw so`zleri sinonim bola 
aladı. 
Usınday konekstsiz kelgen ko`p ma`nili so`zlerge sinonim tabıw ushın, 
da`slep olardın` ma`nilerine qarama-qarsı so`zler-antonimlerdi tawıp qoyıw kerek. 
Mısalı: a) qazıw-suwıw, b)qızıw-pa`seyiwi, qızıw-basılıw. 
Bul usıl berilgen so`zlin` qaysı ma`niste ekenin birden anıqlawg`a ha`m sol 
so`zge ma`nisine qaray sinonim tawıp qoyıwg`a mu`mkinshilik tuwg`ızadı. 
3) So`z jasawshı affikslerdin` ja`rdemi menen jasalg`an jan`a so`zler ha`m 
burın tildegi bar so`zlerden jasalg`an sinonimler. Mısalı: oqıtıwshı-mug`allim, 
birdey-mudamı, belgili-ma`lim, shıraylı-ko`rkem ha`m t.b. 
4) So`zlerdin` awıspalı ma`nide qollanılıwınan da jan`a sinonimler payda 
boladı. Mısalı aq altın-paxta, ko`bik-mıljın`, tul adam-hiyleker adam-sum adam 
ha`m t.b. Bul so`zler tilde usı ma`nislerinde ken`nen qollanılıp ketkende g`ana 
sinonim bola aladı. Sonday-aq tematikalıq ha`m kontekstlik sinonimler de bolıwı 
mu`mkin. 
5) Sinonim qatarının` o`siwine basqa tillerden kirgen so`zler de u`lken ta`sir 
etedi. Bir tilden ekinshi tilge o`tken so`z sol tildin` o`z so`zine aylanıp, onı 
bayıtadı. Bug`an tilimizdegi rus, arab, parsı so`zleri da`lel bola aladı. Olar 
qaraqalpaq so`zleri menen qatar qollanılıp, o`z-ara sinonim boladı. Mısalı: Ismi-atı, 
gu`lli-barlıq, ma`kan-orın, hu`rmet-sıylasıq, waqıt-mezgil, ken`es-ma`sla`ha`t, 
ba`lent-biyik, perzent-bala, miyman-qonaq, shiyrin-mazalı (tatlı), go`sh-et, go`r-
soqır, za`ha`r-uw ha`m t.b. 
Qaraqalpaq tiline son`g`ı jılları ma`deniyat, ilim ha`m texnikanın` 
rawajlanıp o`siwine baylanıslı rus so`zleri kire basladı. Internatsional` so`zler de 
qaraqalpaq tiline rus tili arqalı eniwde. Rus so`zleri ha`zirgi waqıtta turmıstın` 
barlıq tarawlarında da ken` paydalanılıwda: sonlıqtan da olar qaraqalpaq tilinin` 
o`z so`zleri menen ma`niles bolıp ten` qollanılıp, bizin` tilimizdegi sinonimlerdin` 
sanın arttıradı. Mısalı: soveshanie-ken`es, krovat`-ka`t, master-sheber, pedagog-
mug`allim (oqıtıwshı), xudojnik-su`wretshi, ekzamen-imtixan, pravlenie-basqarma 
ha`m t.b. Bul so`zler biri-birine awdarma sıpatında bolg`anlıqtan olardın` ma`nileri 
o`z-ara ju`da` jaqın. 
b) Sinonimler qulaqqa jag`ımsız ha`m aytıwg`a qolaysız turpayı so`zlerdi 
sıpayılap – evfemizm menen aytqanda da payda boladı. Mısalı: ju`kli-eki qabıt: 
Soqır (bolıw) – ko`zli (bolıw): bayı-ku`yewi; qatın-hayal, jin urıw-bir na`rse 
salqının salıw, o`liw-qaytıs bolıw ha`m t.b. 
7) So`z dizbekleri de ayırım so`zler menen o`z-ara sinonim bolıwı mu`mkin. 
a) Jay so`z dizbekleri: ja`rdem etiw-ko`meklesiw, tamam bolıw-pitiw, dem 
alıw-tınıw ha`m t.b; 
b) Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ha`m jay so`zler. Bul jag`dayda 
frazeologizmlerde jay so`zlerge qarag`anda emotsiyalıq, ekspressivlik ottenok bir 
qansha ku`shlirek boladı. Mısalı: jan ashıw – ayaw, jini keliw-ashıwlanıw,