Ha'z qq tili. Leksikologiya

Jeke leksikologiya belgili bir tildin` so`zlik quramın shıg`ıwı menen tariyx 
dawamında rawajlanıwı ko`z-qarasınan seması sol tildin` belgili bir da`wirdegi 
ko`z-qarasınan qarawı mu`mkin. Usıg`an baylanıslı leksikologiya tariyxıy 
(diaxroniyalıq) ha`m sıpatlama (sinxroniyalıq) leksikologiya bolıp bo`linedi. 
Tariyxıy leksikologiyada tildin` so`zlik quramı shıg`ısı, da`wirler 
dawamında qa`liplesiwi ha`m rawajlanıwı, leksikanın` do`rew derekleri tariyxıy 
jobada izertlenedi. Sıpatlama leksikologiyada (sinxroniyalıq) belgili bir tildin` 
belgili bir da`wirdegi (mısalı, ha`zirgi zamandag`ı) qa`lpi, so`zdin` ma`nilik 
quramı, leksikanı qurawshı derekler, so`zlerdin` aktiv, passiv bo`legi, so`zlik 
quramnın` rawajlanıw jolları, so`zlerdin` ma`nilerinin` qarım-qatnasına qaray 
toplanıwı (sinonimler, amonimler, antonimler) ha`m t.b. ma`seleler qarastırıladı. 
Tariyxıy leksikologiyanın` birinshi tarawı – etimologiya. Etimologiya 
so`zlerdin` shıg`ıw deregin izertleydi, olardın` da`slepki ma`nisinin` qanday 
bolg`anlıg`ın anıqlaydı. Etimologiya ulıwma tildin` tariyxın biliwde de u`lken 
a`hmiyetke iye. Til xalıqtın` tariyxı menen baylanıslı. Usı ko`z-qarastan, 
so`zlerdin` shıg`ıwı haqqındag`ı etimologiyalıq izertlewler tariyxıy ma`selelerdi 
sheshiwde de a`hmiyetke iye. Etimologiyalıq izertlewler erte da`wirlerde birinshi 
tildin` quramına basqa tillerden kirgen so`zlerdin` keliw jolların da tariyxıy jaqtan 
qarastıradı. 
Leksikologiyanın` birinshi tarawı – salıstırmalı leksikologiya tuwısqan 
tillerdin` so`zlik quramın, ondag`ı so`zlerdi birinshi menen salıstıra otırıp 
izertleydi. Bunda tariyxıy ko`z-qarastan tuwısqan tiller leksikası alıp izertlenedi. 
Sonlıqtan, salıstırmalı – tariyxıy leksikologiya dep te ataladı. 
So`zlerdin` ma`nilik ta`repleri – semasiologiyada qaraladı. Semasiologiya 
so`zlerdin` ma`nilerin ha`m ol ma`nilerdin` o`zgeriw jolların, semantikalıq 
zan`lılıqlardı izertleytug`ın arnawlı taraw bolıp esaplanadı. Leksikologiyanın` en` 
baslı tarawı – semasiologiya bolıp tabıladı. Onın` menen baslı leksikologiyanın` 
birinshi tarawı – onomosiologiya dep ataladı. Onomosiologiya zat yamasa 
qubılıstın` belgili bir so`z benen atalıwının` sebeplerin qarastıradı. Onomosiologiya 
zatlar ha`m qubılıslardın` atalıwı, belgileniwi tuwralı ilim. Onomosiologiya 
birinshi tarawı – onomastika ulıwma atlardı izertlewdi. Ol ekinshi bo`limnen 
ibarat: antroponimika – adam atların izertleydi. Ekinshisi toponimikanın` izertlew 
ob`ektisi – geografiyalıq atamalar. 
Leksikologiya tildin` so`zlik quramındag`ı quraytug`ın so`zlerdi – leksikalıq 
birlikler retinde qarastıradı. Tildin` quramına birinshi so`zdin` sinonimi retinde 
qollanılatug`ın so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar so`z dizbekleri bolg`anı menen 
ma`nisi jag`ınan jeke so`zler menen ten`, birinshi pu`tin leksikalıq birlik sıpatında 
qaraladı. 
Bular 
frazeologiyalıq 
so`z 
dizbekleri. 
Olardı 
izertleytug`ın 
leksikologiyanın` birinshi tarawı – frazeologiya dep ataladı. Frazeologiyada turaqlı 
so`z dizbeklerinin` tu`rleri, olardın` quramı ha`m qurılısı ha`m jasalıw usılları 
qaraladı. 
Ferdinande Sossyur tildi sistema, forma sıpatında tanıdı, til ha`m 
so`ylewdin` antinomiyalıq qatnasın belgiledi, tildin` so`ylewden parq qılatug`ın 
baslı o`zgesheliklerin – tildin` sotsiallıg`ın, so`ylewdin` jekeligin, tildin` 
sistemalılıg`ın, so`ylewdin` asistemligin, tildin` sheksizligin, so`ylewdin`, 

---

real`lıg`ın, tildin` sinxroniyalıg`ın, so`ylewdin` diaxroniyalıg`ın, tildin` mazmun, 
mag`ız ekenligin, al so`ylewdin` qubılıs ekenligin an`ltadı. 
Leksema til birligi sıpatında tayar tu`rinde, forması ha`m ma`nilik jaqtan 
pu`tinlik bolsa, so`z so`ylew birligi bolıp tabıladı, leksemalardın` mug`darı so`z 
ha`m so`z dizbeklerinde sa`wlelenip, atamalasıp, beyimlesiwi na`tiyjesinde ba`rha 
ko`beyip baradı. So`z leksemalardın` ha`m so`z jasalıw usıllarının` usaslıq ha`m 
qon`sılaslıq baylanısları tiykarında anıqlang`an, anıq forma, mazmun ha`m xızmet 
payda etken ko`rinis bolıp tabıladı. Usıg`an qaray so`ylewde so`zdin` tur ha`m 
formaların u`yreniw, tilde so`z jasaw u`lgilerin ajıratıw menen, so`z jasalıw 
u`lgilerinin` mu`mkinshilikleri ha`m o`zgesheliklerin anıqlaw menen ushlasıp 
ketedi. Til birliklerine sistemalıq jaqtan jantasıw, so`z ha`m leksemanın` parqın 
anıqlaw til biliminde so`z jasalıw, so`zdin` ma`nilik ha`m du`zilislik tu`rlerin 
u`yreniw menen de baylanıslı. 
Ma`nilik o`zgesheliklerine qaray semema du`zilisindegi semalar u`sh tu`rli 
boladı: 
1. Ataw semaları (denotativ semalar). 
2. Sıpatlaw seması, qosımsha ma`ni beriw semaları (konnotativ semalar). 
3. ?azıypa – xızmet semaları (funktsional` semalar). 
Til – so`zlik quram ha`m onın` tiykarg`ı birligi. So`z til iliminde qospalı 
kategoriya sıpatında tanıladı, onı sistemalı leksikologiya ko`z-qarasınan bahalaw 
za`ru`r. Ko`rnekli til ilimpazı L.V.Sherbanın` leksikologiyalıq ideyaları boyınsha 
so`zlik quram, so`z ha`m onın` ma`nileri haqqındag`ı mashqalalar sistemalıq 
sho`lkemleskenlik ha`m pu`tinlik ko`z-qarasınan qaralıwı tiyis. So`zlik quram 
birden-bir qospalı tkan`, pu`tin bir sistema, onın` jeke elementleri belgili bir 
mazmun qatnasıqları arqalı baylanısadı. Leksikanın` qag`ıydaları, yag`nıy so`zlik 
qag`ıydaları – bul so`z – ug`ımnın` da`l shınlıqqa paydalanıw qag`ıydası boladı, 
olar so`zlerdin` o`zine ta`n ma`nileri tu`rinde qa`liplesedi, al ma`nilerdin` 
tiykarında qanday bolg`anda da ug`ımlar jatadı
1
. 
So`z – leksikologiyalıq ko`z-qarastan jeke birlik sıpatında qaralg`anda da, 
sol birliktin` qollanıwda so`ylewdegi funktsional`lıq xızmeti jag`ınan sıpatlag`anda 
da ko`rkem su`wretlewde stil`lik qollanılıwı boyınsha ta`riplengende de ol, 
birinshiden, sırtqı ta`repinen fonetikalıq jaqtan fonetikalıq so`z, ekinshiden, 
denotat, yag`nıy referent, u`shinshiden, bizin` sanamızda payda bolg`an mazmun, 
ma`ni retinde bahalanadı. Denotat sıpatında so`z o`zi an`latqan zat yaki qubılıstı 
bildiredi, mazmun, ma`ni sıpatında – signifikat. Demek, so`z atama sıpatında 
fonetikalıq pu`tin so`z, sonday-aq denotatlıq ha`m signifikatlıq qatnasqa 
tiykarlang`an, tilde payda bolg`an qospalı birlik bolıp tabıladı. Sonlıqtan da so`z 
bul tan`ba, onda materiallıq, sezimler arqalı ug`ınılg`an zat (qubılıs, ha`reket, 
halat) ataladı, tilde so`zdin` du`zilisi – bul qatnaslardın` qospalı mazmun, ma`ni 
(signifikat) xızmetin de atqaradı, ekinshiden, ol o`zinin` mazmunı, ma`nisi menen 
(signifikatı menen) zat qubılısqa baylanıslı denotat, tan`ba, u`shinshiden, da`l 
so`ylewde pu`tin kompleks (barlıq semantikalıq u`sh mu`yishlik) jan`a, basqa 
zattın` tan`bası bolıwı da itimal. 
1
Çèíäåð Ë.Ð., Ìàñëîâ Þ.Ñ., Ùåðáà Ë.Â. Ëèíãâèñò - òåîðèê è ïåäàãîã. 
–
Ë., qoiw, i0-áåò. 

---

Leksema – bul ja`miyet ag`zaları ushın tayar tu`rinde, forma ha`m 
mazmunnın` biriwinen turatug`ın, grammatikalıq morfemalardı o`zine biriktire 
alatug`ın morfema tu`ri (Ne`matov X., Rasulov R. ?zbek tili sistem leksikol 
asoslari. Toshkent, 1995, 35-bet). 
Leksemanın` sırtqı ta`repi forma, - nomema, al ishki ta`repi, ma`nisi, 
signifikatı – semema, G.Qurbaniyazov (leksema sememaların anıqlawda leksikalıq 
konteksttin` roli) //Qaraqalpaqstan mug`allimi, 1995, Q4, 82-86-betler. «So`z 
ma`nisin anıqlawda leksemalar sememaların belgilew ushın onı so`zlerden ajıratıp 
alıp u`yreniw mu`mkin emes». 
Ma`nilik o`zgesheligine qaray semalar u`shke bo`linedi:
1. Denotativ semalar, 2. konnotativ semalar,
3. funktsional` semalar (wazıypa semaları). 
1. Denotativ sema bizin` sanamızdag`ı tu`siniklerdi, na`rselerdi, belgi 
o`zgesheligi, mug`darın t.b. atap ko`rsetetug`ın semalar. 
2. Konnotativ sema qosımsha ma`nilerin, uslublıq boyaw, qollanılıw 
ken`ligin an`latatug`ın semalar. 
3. Wazıypa sema leksemanın` ga`pte qanday wazıypada, qa`lipte sintaksislik 
du`zilisi, valentligin belgileydi. 
So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tiykarg`ı u`sh tipin atap ko`rsetiwge boladı. 
Olar erkin, frazeologiyalıq baylanısqan ha`m funktsional`lıq-sintaksislik 
sheklengen ma`nilerden ibarat. Ma`selen, adam, sulıw, oynaw usag`an predmet, 
qubılıs ha`m olardın` belgileri menen tikkeley baylanıslı leksikalıq ma`nilerge iye. 
Olar basqa so`zler menen erkin ha`m ken` tu`rde qollanıla aladı. Mısalı: kishipeyil 
adam, jaqsı adam, shaqqan adam, isker adam, uzın ag`ash, uzın boylı, uzın ko`ylek, 
uzın pal` top oynaw, shaxmat oynaw, a`sten oynaw t.b. 
Aqıl adam so`zler ertpes izine, 
Jaqsı adam dushpanların ku`ldirmes, 
Adam ug`lı ba`ri birdeyin bolmas 
(Berdaq «Xalıq ushın»). 
Qulpı do`ngen ko`k penen, 
O`nimge bay jer sulıw, 
«an`qıldasqan g`azları, 
Balıg`ı mol ko`l sulıw 
Miynetten miywe o`ndirgen, 
Man`laydan aqqan ter sulıw (J.Aymurzaev «Sulıw»). 
Bir top bala shad oynap jur, 
Baslarında ma`n`gi baxıt 
(A`.Ta`jimuratov «Paraxatshılıq kepterleri»). 
Bul mısallardag`ı so`z dizbeklerindegi adam: sulıw, oynaw degen 
so`zlerdin` ma`nileri erkin ma`niler bolıp esaplanadı. 
Al geypara leksikalıq so`z ma`nileri tek belgili bir so`z dizbeginin` ishinde 
g`ana ko`rinedi, basqa so`zlerdin` ma`nileri menen erkin tu`rde baylanısa 
bermeydi, olardın` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` leksikalıq sistemasındag`ı ayırım 
ishki nızamlıqlar menen belgilenedi. 

---

Ma`selen, telegey, mo`ldir, dut usag`an so`zlerdin` ma`nisi telegey ten`iz, 
mo`ldir suw, dut tog`ay usag`an frazeologiyalıq so`z dizbeklerinde g`ana ko`rinedi. 
Olar basqa so`zler menen erkin tu`rde qollanıla almaydı, al sheklengen so`z 
dizbeginde g`ana qollanıladı. Bunday ma`niler qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq 
baylanısqan leksikalıq ma`nilerdi quraydı. So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` 
u`shinshi tipii funktsional`lıq-sintaksislik sheklengen ma`niden ibarat. Ol 
sintaksislik funktsiyalarg`a baylanıslı belgili bir kontektte qollanıladı. Bul ma`ni 
emotsional`lıq-ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi. 
1. Barıp turg`an ko`bek – dedi ol teris burılıp. 
2. «arq-g`arq ku`ldi o`limine quwanıp, 
Gu`n`kildesip xaram oylı don`ızlar 
(D.Nazbergenov «Pushkin»). 
Bul mısallardag`ı ko`bik, don`ızlar so`zlerinin` usı konteksttegi ma`nileri 
sintaksislik sha`rtli ma`niler bolıp tabıladı. Ko`biek, don`ızlar so`zleri bul jerde 
predmettin` da`slepki tikkeley ataması ma`nilerin an`latıp turg`an joq, al sol 
konteksttin` mazmunına baylanıslı ekinshi ma`nilerde qollanılıp tur.So`zdin` tuwra 
ma`nisi degende onın` da`slepki belgili bir predmet qubılısı ya solar arasındag`ı 
qatnasqa ta`n belgilerge baylanıslı payda bolg`an predmetlik – zatlıq ma`nini 
tu`siniwimiz kerek. Bul predmetlik-zatlıq ma`ni so`zdin` tiykarg`ı tuwra ma`nisi 
bolıp esaplanadı. 
Qaraqalpaq tilinde so`zler barlıq waqıtta tiykarg`ı tuwra ma`nilerde 
qollanılıp kele bermeydi. Al, kerisinshe, olar bunnan basqa o`zgergen ma`nide de 
qollanıla beredi. Biraq barlıq jag`dayda da so`zdin` tuwra ma`nisi onın` basqa 
ma`nilerin anıqlawda, tekserip ko`riwde o`lshewish bolıp qala beredi. 
2. So`zdin` ko`p ma`niligi 
1. Leksikalıq polisemiya. So`zdin` tuwra ha`m awıspalı ma`nileri. 
2. So`z ma`nisinin` awısıw usılları: metafora, metanimiya, sinekdoxa. 
3. So`z ma`nisinin` ken`eyiwi ha`m tarawı. 
Sorawlar: 
1. Qanday so`zler ko`p ma`nili dep ataladı? 
2. So`z ma`nisinin` awısıwının` qanday tu`rleri bar?