Ha'z qq tili. Leksikologiya
Download 491.9 Kb. Pdf ko'rish
|
dokumen.tips hazirgi-qaraqalpaq-tili-leksikologiya
|
qatarg`a qosılıp ketti (29-bet). Sol na`rse joqarıdag`ılardın` qulag`ına tiymey atır
(38-bet). Berilgen mısallardag`ı ko`ter o`kshen`di, bas ko`tergen, qatarg`a qosılıw, qulag`ına tiyedi sıyaqlı frazeologizmlerdin` quramındag`ı so`zler jeke ma`nisin saqlap, jay so`z dizbegi xızmetinde atqarıp kete beriwi mu`mkin. Mısalg`a, ko`ter ekshen`di − o`kshen`di ko`terip tur, bas ko`tergen − basın ko`terip qaradı, qatarg`a qosılıw − son`g`ı qatarg`a qosıldı, qulag`ına tiyedi − shashı qulag`ına tiyip tur qusag`an jay so`z dizbegi ma`nisinde de qollanı beriwi mu`mkin. Bunnan eger so`z dizbekleri frazeologiyalıq dizbek ma`nisinde qollanılg`anda, onın` quramındag`ı so`zler o`zlerinin` jeke ma`nilerin joytıp, ulıwma bir leksikalıq ma`nige iye bolatug`ınlıg`ın ko`remiz. Frazeologizmler o`zinin` leksika-semantikalıq sıpatına qaray ju`da` quramalı qubılıs bolıp esaplanadı. Olarda idiomatizm, emotsional`lıq-ekspressivlik belgileri menen tildegi basqa so`zler ha`m so`z dizbeklerinen ayırılıp turadı. Frazeologizmlerdin` bul o`zgeshe bir o`zinshelik sıpatı olardın` tilde uzaq da`wirler dawamında o`mir su`riwine sebepshi boladı. Emotsional`lıq − bul bizdi qorshag`an qubılıslarg`a, ha`reketlerge, zatlarg`a sezim arqalı berilgen sub`ektivlik baha. Onı ba`rqulla frazeologizmlerdin` ma`nisinen tabıwg`a boladı. Bunı da`liyllew ushın to`mendegi frazeologizmlerdi olardın` bildiretug`ın ma`nileri menen salıstırıp ko`reyik: 1. tu`yeden postın taslag`anday − orınsız, qolaysız, ersi, qopal. 2. iyt mutı − arzan. 3. ishi bawırına kiriw − jaranıw, jag`ınıw. 4. nan pispew − is pitpew, kelispew. 5. berse qolınan, bermese jolınan − zorlıq penen, ku`sh penen. 6. otırsa opaq, tursa sopaq bolıw − jaqpaw, qansha ha`reket etse de kewline unamaw. Mine, bunday emotsional`lıq-ekspressivlik boyawı ku`shli frazeologizmlerden ko`rkem so`z sheberleri o`z shıg`armalarında ko`rkemlew quralları retinde aytajaq oyın ko`rkemlep, ha`r qıylı ma`nilik ren`lerdi beriw ushın sa`ykeslerin tan`lap qollanadı. Frazeologizmler astarlı ma`nide ko`rkem obrazlı bolıp keledi ha`m quramındag`ı so`zler bir-birinen ajıratıp alıp qarawdı ko`termeydi. Bunday so`z 7 Ðåôîðìàòñêèé À.À. Ââåäåíèå â ÿçıêîçíàíèå. Ì., qott, o0-ot-áåòëåð. dizbekleri ma`nilik jag`ınan da, qurılısı jag`ınan da jay so`z dizbeklerinen pu`tkilley ajıralıp turadı. Sebebi, olardın` quramındag`ı so`zler, birinshiden, grammatikalıq jaqtan birikken, ekinshiden, ol so`zler o`zlerinin` tiykarg`ı (jeke turg`andag`ı) leksikalıq ma`nisin joyıtqan, u`shinshiden, astarlı ma`nide obrazlı bolıp keledi, to`rtinshiden, olar eki ya onnan da ko`p bir neshe so`zlerden quralg`an turaqlı so`zlerdin` birigiwinen jasaladı, bunday so`z dizbekleri frazeologiyalıq so`z dizbekleri (frazeologizmler) dep ataladı. Ulıwma til iliminde so`zlik quramdag`ı frazeologizmlerdin` basqa so`zlik toparlardag`ı leksikalıq elementlerdegi o`zgesheliklerin ha`m ayırmashılıqların salıstıra otırıp, olardın` basqa so`z dizbeklerinen ayırılatug`ın tiykarg`ı belgilerin anıqlawda qaraqalpaq tili leksikologiyasında belgili ilimpaz E.Berdimuratovtın` pikirleri de bar. Anıg`ıraq aytqanda, ol qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdin` en` tiykarg`ı bir neshe belgilerin ajıratıp ko`rsetedi. Bul pikirler durısın alg`anda ulıwma til biliminde, sonday-aq tyurkologiya iliminde frazeologizmlerdi anıqlawdın` ha`zirge shekemgi bag`darlarına ha`m na`tiyjelerine qurılg`an. Olar to`mendegishe: 1. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tilimizde jeke leksikalıq birlikler sıpatında tayar tu`rinde qa`liplesip ketken so`z dizbeklerinen esaplanadı. 2. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ma`nilik jaqtan obrazlı sıpatqa iye bolıp keledi. 3. Frazeologiyalıq so`z dizbegin quraytug`ın jeke komponentler o`zlerinin` qa`liplesken turaqlı ornına iye bolıp keledi. 4. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin bo`leklerge bo`liwge bolmaydı. 5. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin quraytug`ın jeke komponentler jıynalıp barıp, bir sintaksislik xızmet atqaradı. 6. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin basqa tilge so`zbe-so`z awdarıwg`a bolmaydı 8 . Haqıyqatında da frazeologizmlerden o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq toparlar sıpatında tanıwda usı tiykarg`ı belgiler basqa tillerdegi sıyaqlı en` baslı ko`rsetkishlerden bolıp tabıladı. Sonlıqtan bul pikirge tolıq qosılıwg`a ha`m olardı tiykarg`ı belgiler retinde tanıwg`a boladı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq toparlar retinde bahalawg`a sog`an sa`ykes ilimiy mashqalalardı anıqlawda ha`m da`l til faktleri tiykarında izertlewde frazeologizmlerge ta`n usı jag`daylar tolıq esapqa alınıwı kerek. Lingvistikalıq a`debiyatlarda frazeologiyalıq so`z dizbekleri «idioma» degen termin menen belgili bolıp keledi. Onın` mazmunı, sıpatlaması frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı, ondag`ı komponentlerdin` pu`tin ma`nige qatnası ma`selesi tek son`g`ı waqıtlar g`ana ayrıqsha ilimiy izertlewdin` ob`ekti bola basladı. Bunda biz birinshi gezekte frantsuz ilimpazı Sh.Balli 9 miynetinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerin erkin so`z dizbeklerinen ajıratıwg`a baylanıslı olardı u`sh toparg`a 8 Áåðäèìóðàòîâ Å. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëè. Ëåêñèêîëîãèÿ. Í5êèñ, qoor, qeq-qee-áåòëåð. 9 Áàëëè Ø. Ôðàíöóçñêàÿ ñòèëèñòèêà. Ì., qoyq, iu-áåò. a`dettegi so`z dizbekleri, frazeologiyalıq toparlar ha`m frazeologiyalıq birlikler tu`rlerine ajıratıp ko`rsetkenin este tutıwımız kerek. Sh.Balli ko`z-qarasları keyingi waqıtları orıs ilimpazı akademik V.V.Vinogradov ta`repinen rawajlandırıldı 10 . Ol orıs tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin semantikalıq jaqtan u`sh tipke ajıratıp ko`rsetedi: frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler. Usıg`an baylanıslı ilimiy a`debiyatlarda, sabaqlıqlarda frazeologiyalıq so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan ta`riyplewde, olardı semantikalıq tu`rlerge ajıratıwda sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` jeke komponentleri arasındag`ı semantikalıq birigiwshilikti esapqa alıw baslı o`lshem sıpatında ken` tarqalg`anı ma`lim. Haqıyqatında da frazeologiyalıq so`z dizbeklerine ta`n tiykarg`ı tiplerdi ajıratıwda semantikalıq faktor, yag`nıy komponentrlerdin` semantikalıq birigiwshiligi, pu`tin ma`nige qatnası tiykar bolıwı kerek. V.V.Vinogradovtın` klassifikatsiyası tiykarında frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler dep ajıratıw menen bir qatarda frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi toparın tanıw ta`jiriybesi ken` o`ris aldı. Bul belgili orıs tili ilimpazı N.M.Shanskiy ta`repinen orıs tilinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi semantikalıq tipi sıpatında frazeologiyalıq so`zler dep tanılg`an to`rtinshi tiptin` engiziliwine baylanıslı boldı. Ha`zirgi ku`nde milliy til ilimlerinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan olardı to`rt tu`rge ajıratıp klassifikatsiyalaw ken` tarqalıp otır. Frazeologiyalıq so`zler (frazeologicheskie vırajenie) qollanılıwı jag`ınan turaqlı so`z dizbeklerinin` ayrıqsha tili bolıp tabıladı. Olar semantikalıq jaqtan ajıralıp g`ana qoymastan, ulıwma alg`anda erkin ma`nilerge iye komponentlerden quraladı. Frazeologiyalıq dizbeklerden o`zinin` frazeologiyalıq baylanıslı ma`nige iye so`zlerdin` bolmawı arqalı parq qıladı. Ma`selen: «Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ten` ten`i menen, tezek qabı menen», «Sha`rtli baha», «Erkin sawda», «Awırdın` u`sti, jen`ildin` astı», «Bası awırıp, baltırı sızlaw» t.b. Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z dizbekleri sistemasında basqa tillerdegidey-aq joqarıda atalg`an semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan bir-birinen ajıralıp turatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` to`rt tu`rin ko`riwge boladı. Olar qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep tanılıp ju`r. Frazeologiyalıq so`zler dep tanılg`an to`rtinshi tip milliy tillerdin` frazeologiyasında, frazeologiyalıq izertlewlerde ayırım semantikalıq topar sıpatında ken` tanıwg`a baylanıslı engizilgenligi ma`lim. Haqıyqatında da frazeologizmlerdin` bul semantikalıq toparı basqa toparlarg`a salıstırg`anda o`zine ta`n o`zgesheliklerine iye. Sonın` menen birge turaqlı so`z dizbekleri sistemasında u`lken bir du`zilmeler qatlamın quraydı. Frazeologizmlerdin` du`zilisi boyınsha en` tiykarg`ı eki grammatikalıq tipke ajıratıp qaraw ko`birek ko`zge taslanadı: So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler, ga`p tu`rindegi frazeologizmler. Frazeologizmlerdin` du`zilisin, formaların 10 Âèíîãðàäîâ Â.Â. Ðóññêèé ÿçıê. Ì., qoru, wq-wi-áåòëåð. u`yrenbey turıp, olardın` ta`biyatın, o`zine ta`n bolg`an o`zgeshelikleri sıpatların anıqlaw qıyın. Sonlıqtan da, frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` leksika- semantikalıq ta`repi menen bir qatarda olardın` grammatikalıq du`zilisin anıqlaw en` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri bolıp esaplanadı. Frazeologiyag`a arnalg`an ko`plegen miynetlerde tiykarınan so`z dizbegine ta`n bolg`an frazeologizmlerge kewil bo`lingen. Al, ga`pke ta`n frazeologizmler bolsa elege shekem ha`r ta`repleme u`yrenilmey atır. Orıs til bilimine M.N.Shanskiy, V.V.Vinogradov, A.Kunin, V.P.Jukov, T.Taranenko sıyaqlı frazeologlardın` miynetlerinde ga`pke ten` frazeologizmler so`z boladı. Tyurkologiyada ga`pke ten` frazeologizmler, arnawlı tu`rde izertdew ob`ekti bola almay atır. G.A.Bayramov ga`pke ten` frazeologizmlerdi (frazemalardı) ekige: xabar ha`m soraw ga`plerge ajıratadı. R.E.Kaysarova qazaq tilindegi frazeologizmlerdi grammatikalıq du`zilisi jag`ınan u`yrene otırıp, olardı morfologiyalıq ta`repten atawısh frazeologizmler, ra`wish ma`nili frazeologizmler. Qaraqalpaq tilinin` bay frazeologiyalıq materiallarının` ishinde quramalı du`ziliske iye eki bo`lekten turatug`ın du`zilmeler ko`plep ushırasadı: ot bası//oshaq qası; birde biye// birde tu`ye, bir ayag`ı go`rde//bir ayag`ı jerde, jo`ni joq//josag`ı, esiginin` qulpı//sandıg`ının` zulpı, dos egiz//dushpan segiz, sadag`ada suw ishedi//ayaqtag`ı uw ishedi, et etke//sorpa betke, ten` ten`i menen//tezek qabı menen ha`m t.b. Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasının` materiallarına na`zer salg`anımızda olardın` ma`nilik jag`ınan da, du`zilisi jag`ınan da tu`rlerinin` ju`da` ko`p ekenligi ko`rinedi. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tek semantikalıq aspektte qarastırıw − olardın` ta`biyatın ashıwda, teren` u`yreniwde bul ele jetkiliksiz. Sonın` menen birge olardı formalıq ta`repi tiykarında da bahalaw talap etiledi. Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin du`zilisi jag`ınan tiykarg`ı u`z tu`rge bo`lip qaraw maqul boladı: 1. So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler: qulaq tu`riw, ko`z astınan qaraw, astarlı so`z, eki so`zli, soyıp qaplag`anday t.b. 2. Ayırım jay ga`pler tu`rindegi frazeologizmler: isler besYo waqıt xosh. Bu`yiri burdı, «Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ha`reketke bereket» t.b. 3. Qospa ga`p tu`rindegi ushırasatug`ın frazeologizmler: «U`lkenge hu`rmet, kishige izzet», «Ko`z-qorqaq, qol-batır», «Etegi elpi, jen`i jelpi», «Tamag`ı toq, ko`ylegi ko`k» t.b. So`zlik quramının` ajıralmas ha`m ayrıqsha bo`legi sıpatında frazeologizmler de a`debiy tildin` talaplarına qaray tildin` rawajlanıw nızamlıqlarına sa`ykes lingvistikalıq ha`m ekstralingvistikalıq derekler tiykarında rawajlanıp kiyatır. Son`g`ı da`wirler dawamında ja`miyetlik turmıstın` rawajlanıwına xalıqtın` ekonomikalıq, siyasiy, ruwhıy ha`m ma`deniy turmıs da`rejesinin` o`siwine baylanıslı a`debiy tildin` pu`tkil so`zlik quramında, sonın` ishinde frazeologiyalıq so`z dizbekleri quramında ko`zge tu`serliktey rawajlanıw halatlarının` ju`z bergeni ma`lim. Turmıs shınlıg`ına tiykarlang`an ug`ımlarg`a sa`ykes bazı bir frazeologiyalıq so`z dizbekleri o`zlerinin` qollanılıw jedelligin aytıp, go`nergen frazeologizmler toparına o`tken bolsa, jan`a ug`ımlarg`a, tildin` ja`miyetlik xızmetinin` ken`eyiwine baylanıslı so`zlik quramda jan`a frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` elewli bir du`rkinleri payda boldı. Ma`selen, belgili bir da`wirlerde jedel frazeologiyalıq birlikler sıpatında ken` qollanılg`an «Albaslı basıw», «Qatınnın` shashı uzın, aqılı kelte», «Kelinnin` jini – qa`ynene» t.b. usag`an frazeologiyalıq so`z dizbekleri go`nergen frazeologizmler sıpatında ha`zirgi ku`nde o`zlerinin` jedelligin joyıltıp, tilde siyrek gezlesetug`ın frazeologizmler sıpatında ko`rinse, en` son`g`ı da`wirde ekonomika menen ma`deniyat, siyasiy o`mir ilimnin` rawajlanıwı na`tiyjesinde a`debiy tildin` ko`rinislerine sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı a`dewir ken`eyip, tilimiz jan`a frazeologizmler esabınan tolıg`ıp otır. Ma`selen: «jerdin` jasalma joldası», «megnit maydanı», «aq altın», «Sarı altın», «qanag`atqa-bereket», «ku`shin`e isenbe, isin`e isen» sıyaqlı bir qatar frazeologizmler so`zlik quramdag`ı son`g`ı da`wir ishindegi o`zgerislerge baylanıslı tilge kirgen frazeologiyalıq so`z dizbekleri bolıp esaplanadı. Qullası, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı ja`miyetlik turmıstın` talaplarına baylanıslı tariyxıy da`wirler dawamında leksikalıq, semantikalıq, funktsional`lıq xızmeti jag`ınan da rawajlanıp kelmekte. Bul jag`day qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler sistemasın rawajlanıw dinamikasın diaxroniyalıq, sonday-aq sinxroniyalıq aspektlerde ha`m leksikalıq ha`m semantikalıq, ha`m funktsional`lıq stil`lik bag`darlarda til qurılısının` da`rejeleri yarusları arasındag`ı g`a`rezlilik baylanıslardı tolıq esapqa alıp, olarg`a lingvistikalıq ko`z qarastan ha`r ta`repleme ilimiy baha beriwdi talap etedi. Haqıyqatında, frazeologiya ilimine baylanıslı ilimiy-teoriyalıq bag`darlardın` tırnag`ının` qalanıwı shveytsar-frantsuz alımı Sh.Ballidin` lingvistikalıq miynetlerinin` XX a`sirdin` baslarında «Frantsuzskaya stilistika» (1909) payda bolıwınan baslanadı. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri F de Sossyurdin` «Kurs obshey lingvistiki» (1916) miynetinde so`z etildi. F de Sossyur tilde tayar tu`rinde ushırasatug`ın so`z dizbekleri bar ekenligi ha`m olardın` tiykarg`ı sıpatların o`z waqtında-aq so`z etken edi 11 . XVIII a`sirden XX a`sirdin` ortalarına shekemgi frazeologiyalıq teoriyanın` rawajlanıwının` da`slepki da`wirlerinde-aq til ilimi tariyxında M.V.Lomonosov, V.A.Dal`, A.A.Potebiya, F.F.Fortunatov, F.I.Buslaev, Sh.Balli, A.A.Shaxmatov, V.V.Vinogradov, A.I.Efimov, N.M.Shanskiylerdin` ilimiy miynetleri frazeologiyanın` o`z aldına ayırım lingvistikalıq taraw sıpatında qa`liplesiwine, onın` bunnan bılay rawajlanıwı tiykar saldı. Frazeologiya ma`selelerine arnalg`an da`slepki miynetler ko`birek leksikografiyalıq ob`ektte bolıp xızmet etti. Bul da`wirde frazeologizmlerdin` so`zliklerde beriliwine, olardın` ma`nisi ha`m etimologiyasın anıqlawg`a ayrıqsha itibar berildi. Ulıwma alg`anda, frazeologiya son`g`ı jıllarda tez pa`t penen rawajlanıp atırg`an til biliminin` tarawlarının` birine aylandı. Ma`selen: frazeologizmlerdin` ta`biyatı ha`m qurılısı (A.M.Babkin, Yu.A.Gvozdarev), frazeologizmlerdin` semantikası (V.P.Jukov, N.M.Shanskiy, A.M.Melerovich, V.A.Yatselenko), 11 Ô äå Ñîññþð. Êóðñ îáùåé ëèíãâèñòèêè. Ì., qoye, rq-áåò. frazeologizmlerdin` o`z-ara sinonimiyalıq o`zgeshelikleri (M.I.Sidorenko, E.I.Dibrova), frazeologizmlerdin` morfologiyalıq qurılısı ha`m paradigması (V.P.Jukov, V.K.Grishanova), ga`p ishindegi sintaksislik xızmeti (S.G.Gavrin, L.A.Kim, O.V.Shavkunova, V.M.Durmakov), ko`rkem shıg`armalar tili frazeologiyası (V.N.Vakurov, M.A.Babkina, A.G.Lomov, I.Ya.Lepeshev), frazeologiyag`a baylanıslı sabaqlıq ha`m qollanbalar do`retiw (A.I.Kunin, N.M.Shanskiy, V.P.Jukov, Yu.A.Gvozdarev, V.M.Mokienko, A.M.Bushuy, A.M.Fomina) boyınsha bir qatar miynetler payda boldı. 60-jıllardan baslap frazeologiyalıq izertlewlerde jan`a metodlar qollanıla basladı. Usının` na`tiyjesinde frazeologiyalıq teoriyalar tezlik penen rawajlanıp, bul taraw boyınsha ko`plegen qa`nigeler jetilisip shıqtı 12 . Frazeologiya tu`rkiy til biliminde a`sirimizdin` da`slepki jıllarınan baslap arnawlı izertlew ob`ektlerine aynaldı. Tu`rkiy tillerdin` frazeologiyası ma`selelerin izertlew tariyxında salmaqlı izertlewshiler sıpatında bizin` ko`z-qarasımızdan belgili tyurkologlar S.K.Ken`esbaev ha`m Sh.URaxmatullaevlardı tilge alsaq boladı. Olardın` bul ma`sele boyınsha arnawlı izertlewleri tu`rkiy frazeologiyasının` payda bolıwı ha`m rawajlanıwında u`lken rol` atqardı 13 . Son`g`ı otız-qırq jıl dawamında tu`rkiy tillerindegi frazeologizmlerdi u`yreniwde a`hmiyetli bolg`an jetiskenlikler qolg`a kirgizildi. Bul da`wirde S.N.Muratovtın` «Ustoychivıe slovosochetaniya v tyurkskix yazıkax» (1961) atlı monografiyası Sh.U.Raxmatullaevtın` «Nekotorıe voprosı uzbekskoy frazeologii» (1966), G.A.Bayramovtın` «Osnovı frazeologii azerbayjanskogo yazıka» (1970), G.X.Axunzyanovtın` «Idiomı» (1974), M.F.Chernovtın` «Frazeologiya sovremennogo chuvashskogo yazıka» (1988) atlı bir qatar ilimiy miynetler, monografiyalar, dissertatsiyalar islendi. Bul ko`rsetilgen miynetlerde te tu`rkipy til biliminde frazeologiyanın` ob`ekti, frazeologizmnin` mazmunı, olardın` en` tiykarg`ı bolg`an belgileri jeterli da`rejede anıqlang`an emes edi. O`zbek frazeologiyasına arnalg`an da`slepki miynetler 50-jıllardın` basında payda boldı. Olardın` qatarına Sh.Raxmatullaev, Ya.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusainovlardın` kandidatlıq dissertatsiyaların kirgiziw mu`mkin 14 . Bul 12 ¹àðà4ıç` Ðîéçåíòîí Ë.È., Ìàëèíîâñêèé Å.À., Õàþòèí À.Ä. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñòàíîâëåíèÿ ôðàçåîëîãèè êàê ëèíãâèñêòè÷åñêîé äèñöèïëèíı. Ñàìàðêàíä, qout, t-u0-áåòëåð~ Ìàëèíîâñêàÿ Å.À. Èñòîðèÿ èçó÷åíèÿ ïðîáëåì ôðàçåîëîãèè â ðóññêîì ÿçıêîçíàíèè. Òàøêåíò` Ôàí, qooq, t-ow-áåòëåð. 13 Êå4åñáàåâ Ñ.Ê. Óñòîé÷èâîå ñî÷åòàíèÿ ñëîâ êàçàõñêîãî ÿçıêà (ïàðíıå ñëîâà, èäèîìı è ôðàçı). ÀÄÄ. Àëìà-àòà, qorr~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå ïàðíıå âıðàæåíèÿ â êàçàõñêîì ÿçıêå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ ÊÀÇ ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãè÷åñêàÿ, iw, âıï. VI, qotw, e-qe-áåòëåð~ Î íåêîòîðıõ îñîáåííîñòÿõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â êàçàõñêîì ÿçıêå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ Êàç ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãèÿ è èñêóññòâîâåäåíèÿ, âıï. I-II, qotr, y-wi-áåòëåð~ ¹àçà3 òèëèíè4 ôðàçåîëîãèÿëı3 ñ5çëèãè. Àëìàòı, qouu~ Ðàõìàòóëëàåâ Ø. Îñíîâíıå ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçíıõ ãëàãîëüíıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ÿçıêå. ÀÊÄ. Ì., qotw~ ?çáåê òèëèíèíã 3èñ3à÷à ôðàçåîëîãèê ëó2àòè. Òîøêåíò, qoyr~ ?çáåê ôðàçåîëîãèÿñèíèíã áàúçè ìàñàëàëàðè. Òîøêåíò, qoyt~ Íóò3èìèç êóðêè. Òîøêåíò, qou0, 14 Ðàõìàòóëëàåâ Ø.Ó. Îñíîâíıå ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçíıõ ãëàãîëüíıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö ñîâðåìåííîãî óçáåêñêîãî ÿçıêà. ÀÊÄ. Ì., qoyw, qy-áåò~ Ïèíõàñîâ ß.Ä. Ôðàçåîëîãè÷åñêèå âıðàæåíèÿ â ÿçıêå ïðîèçâåäåíèè Õàìèäà Àëèìäæàíà. ÀÊÄ. Òàøêåíò, qote, qo-áåò~ Øàìàêñóäîâ miynetlerde o`zbek tilinin` frazeologizmleri akademik V.V.Vinogradovtın` struktural-semantikalıq klassifikatsiyası tiykarında u`yrenildi. Frazeologizmler semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq o`tlesiwler ha`m frazeologiyalıq dizbeklerge ajıratıldı. Son`g`ı jıllarda o`zbek tili frazeologiyası sezilerli da`rejede rawajlanıp ketti. O`zbek tilinin` frazeologiyasına arnalg`an miynetlerdin` ishinde frazeologizmlerdin` ayırım strukturalıq tipleri, stil`lik qollanılıw o`zgeshelikleri haqqındag`ı izertlewler, frazeologiyalıq so`zlikler payda bola basladı. Sonın` menen birge Sh.Raxmatullaev, A.Mamatov, B.Yoldashevlardın` izertlewleri 15 jarıq ko`rdi. Frazeologizmler haqqındag`ı mashqalanın` til iliminde qospalılıg`ın da`liyllewshi ma`seleler og`ada ko`p. Usıg`an qaramastan eleshe shekem qaraqalpaq til biliminde frazeologiya mashqalaları jetkilikli da`rejede ilimiy- izertlewlerdin` ob`ekti bolmay kiyatır. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ko`pshilik jag`dayda qurılısı jag`ınan Erkin so`z dizbeklerinen parıq qıla bermeydi. Olardın` ishinde ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi erkin so`z dizbeklerinin` barlıq tu`rlerin ushıratıwg`a boladı. Bul jag`day frazeologiyalıq so`z dizbeklerin erkin so`z dizbeklerinen ajıratıwdın` qıyın ha`m og`ada a`hmiyetli ekenligin ko`rsetedi. Sonlıqtan da, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasın izertlew ilimiy ko`z-qarastan ha`r ta`repleme u`yreniw bu`gingi qaraqalpaq til biliminin` og`ada a`hmiyetli mashqalalarının` biri bolıp sanaladı. Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyası boyınsha usı waqıtqa deyin sistemalı tu`rde jazılg`an arnawlı miynetler joq. Bul tarawda tek qaraqalpaq tili frazeologiyasının` ayırım ma`seleleri haqqında prof. E.Berdimuratovtın` «Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tili. Leksika» (No`kis, 1964) atlı miynetin atap ko`rsetiwge boladı. Son`ınan frazeologizmlerdin` so`zliklerde beriliw ma`seleleri S.Nawrızbaeva ta`repinen arnawlı izertlendi 16 . Keyingi waqıtları bul taraw boyınsha bir qansha ilimiy maqalalar ja`riyalandı 17 ha`m frazeologiyalıq so`zlikler À.Ø. ßçıê ñàòèðı Ìóõèìè (Ëåêñèêà è ôðàçåîëîãèÿ). ÀÊÄ. Òàøêåíò, qoty, qi-áåò~ Õóñàèíîâ Ì. Ôðàçåîëîãèÿ ïðîçı ïèñàòåëüíèöı Àéäıí. ÀÊÄ. Ñàìàíêàíä, qoto, qi-áåò. 15 Ðàõìàòóëëååâ Ø. Íåêîòîðıå âîïðîñı óçáåêñêîé ôðàçåîëîãèè. ÀÄÄ. Òàøêåíò, qoyi~ Ìàìàòîâ À.Ý. Ïðîáëåìı ëåêñèêî-ôðàçåîëîãè÷åñêîé íîðìı â ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçıêå. ÀÄÄ. Òàøêåíò, qooq~ É7ëäàøåâ Á. *îçèðãè 7çáåê òèëèäà ôðàçåîëîãèê áèðëèêëàðíèíã ôóíêöèîíàëü-óñëóáèé õóñóñèÿòëàðè, äîêòîðëèê äèññåðòàöèÿñè. Òîøêåíò, qooe~ É7ëäàøåâ Á., Áîçîðáàåâ Ê. ?çáåê òèëèíèíã ôðàçåîëîãèê ëó2àòè. Ñàìàðêàíäò, qooi. 16 Íà7ðıçáàåâà Ñ.Ò. Òèïı èìåííıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö êàðàêàëïàêñêîãî ÿçıêà è èõ îòðàæåíèÿ â êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. ÀÊÄ. Ì., qoyu~ Êåéèí êèòàï áîëıï øı3òı~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèöı â êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. Òàøêåíò, qouw. 17 Åøáàåâ Æ. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäåãè ôðàõåîëîãèÿëı3 òèðêåñëåðäè êëàññèôèêàöèÿ æàñà7 ì1ñåëåëåðè. //Âåñòíèê ÊÊÔÀÍ ÓçÑÑÐ, qoyr, Ne, qet-qrw-áåòëåð~ Ôðàçåîëîãèÿëı3 âàðèàíòëàð ê5ðêåì øı2àðìàíı4 òèéêàð2ı ñ67ðåòëå7 3óðàëëàðıíı4 áèðè. //Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàíı, qoui, o-àâãóñò~ Êàðèìîâ Ê. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäåãè æóï ôðàçàëı3 áèðëèêëåð 81ì îëàðäı4 ëåêñèêà-ñåìàíòèêàëı3 ãåéïàðà 5çãåøåëèêëåðè //Ñîâåò ìó2àëëèìè, qoue, we-èþíü~ !áäèìóðàòîâ Ê. Ôðàçåîëîãèçìëåð òèëèìèçäè4 áàé 21çèéíåñè //Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàíı, qoi0, qu-ÿíâàðü~ Òóðàáàåâ À.Ø. Î ñîñòàâëåíèè ôðàçåîëîãè÷åñêîãî ñëîâàðÿ êàðàêàëïàêñêîãî ÿçıêîçíàíèÿ. Íóêóñ, qoie, qiu-qoe-áåòëåð. du`zildi 18 . Degen menen qaraqalpaq tili frazeologiyasının` ha`zirge deyin jeterli da`rejede izertlenilmey kiyatırg`an ma`seleleri ko`p. Ataqlı orıs tili leksikologlarının` biri N.M.Shanskiy orıs tilinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` izertleniwi ha`m u`yreniliwi jag`dayın ayta kelip, ha`zirgi ku`nde tiykarınan alg`anda orıs tili frazeologizmlerinin` semantikalıq o`zgeshelikleri, ko`rkem a`debiyatta ha`m publitsistikada stil`lik qollanılıwı boyınsha ko`birek izertlengenligi tuwralı, durısında, frazeologizmlerdin` basqa aspektlerde u`yreniliwi ayrıqsha a`hmiyetke iye ekenligin atag`an edi. Sonın` menen birge frazeologizmlerdin` leksikalıq quramı, du`zilisi, ma`nilik ta`repi, morfologiyalıq o`zgeshelikleri bu`gingi ku`nde izertlewlerdin` tiykarg`ı ob`ektine aylanıwı kerekligin ko`rsetip o`tedi. N.M.Shanskiydin` bul a`dil pikirlerin qaraqalpaq til frazeologiyası ha`m onı izertlew ma`selelerine de tolıq ta`n ekenligi ha`zirgi qaraqalpaq til biliminde de ayqın sezilmekte. Joqarıda atalg`an frazeologiya ma`selelerine arnalg`an miynetlerdin` ko`pshiligi derlik frazeologizmlerdin` semantikasına tiykarlang`an. Frazeologizmlerdi tek g`ana semantikalıq aspektte qarastırıw – onın` ta`biyatın ashıwda, teren`irek u`yreniwde, a`lbette jetkiliksiz. Sonlıqtan frazeologizmlerdi qurılısı jag`ınan u`yreniw og`ada u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi frazeologizmler o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq belgileri menen bir qatarda du`zilislik quramalılıg`ı menen de ayrılap turadı. Mine, frazeologizmlerdin` bul sıpatı tek qaraqalpaq til biliminde emes, ulıwma tu`rkiy tillerinde de izertlew ob`ekti bolmay atır. Tildin` so`zlik quramında tek g`ana so`zler emes, sonın` menen birge birikken so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar turaqlı tu`rde birikken so`zlerden ibarat frazeologizmler yaki frazeologiyalıq so`z dizbekleri dep ataladı. Til iliminin` frazeologiyalıq so`z dizbekleri izertlewshi tarawı frazeologiya (grekshe ph4as3s – l9g9s – «so`z» ma`nisinde). Frazeologizmler eki ha`m onnan da artıq so`zlerdin` turaqlı birikpesi. Mısalı: Salısı suwg`a ketiw, ko`z salıw, iyt o`lgen jer t.b. Frazeologizmlerdin` quramında qansha so`z bolıwına qaramastan, olar barlıg`ı jıynalıp barıp ulıwma bir ma`nini an`latadı, emotsional`-ekspressivlik ma`nini bildiredi. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ayırım komponentlerinin` ulıwma so`z dizbegi an`latatug`ın pu`tin ma`nige qatnası ha`m grammatikalıq jaqtan o`z-ara baylanısıw da`rejesi boyınsha birdey bolmay, ha`r tu`rli bolıp keledi. Usıg`an baylanıslı ulıwma frazeologiyalıq so`z dizbeklerin frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep to`rtke bo`liwge boladı. 1. Frazeologiyalıq o`tlesiwlerdi ha`sh qanday bo`leklerge bo`liwge bolmaydı, quramındag`ı komponentleri o`zinin` tiykarg`ı leksikalıq ma`nisin derlik joyıltıp jibergen so`z dizbekleri. Sonlıqtan frazeologiyalıq so`z dizbegi 18 Åøáàåâ Æ. ¹àðà3àëïà3 òèëèíè4 3ıñ3àøà ôðàçåîëîãèÿëı3 ñ5çëèãè. Í5êèñ, qoit~ Æóìàìóðàòîâ Ò. Ðóññêî-êàðàêàëïàêñêèé ñëîâàðü ôðàçåîëîãèçìîâ äëÿ øêîëüíèêîâ. Íóêóñ, qoit. an`latatug`ın ma`ni jeke komponentlerinin` ma`nisine hesh qanday qatnas jasamaydı, olardın` jeke ma`nilerinen hesh qanday g`a`rezli emes: Jelkemnin` shuqırı ko`rsin degen frazeologiyalıq so`z dizbegi turmayman, ketip qalaman degendi an`latadı. Bul ma`ninin` jeke komponentler an`latatug`ın ma`niler menen hesh qanday baylanısı joq. Jelke, shuqır, ko`riw degen so`zler bir dizbekke grammatikalıq jaqtan ju`da` bekkem baylanısqan. Tu`ye u`stinen iyt qabıw, ko`z benen qastın` arasında, murnın balta shappaw, salısı suwg`a ketiw t.b. Bular bo`leklerge bo`liwge bolmaytug`ın leksikalıq pu`tin bir birlik, olar an`latatug`ın ma`ni onın` quramındag`ı elementlerge baylanıslı emes ekenligin ko`riwge boladı. 2. Frazeologiyalıq birlikler – bular frazeologiyalıq o`tlesiwlerge qarag`anda biraz jumsarg`an so`z dizbekleri. Eger frazeologiyalıq o`tlesiwdi quraytug`ın komponentlerinin` ma`nileri pu`tin so`z dizbegi an`latatug`ın ma`niden birotala alıs, hesh qanday jaqınlaspaytug`ın bolsa, frazeologiyalıq birliklerde ayırım komponentler ulıwma pu`tin ma`nige jaqın keledi. Olardın` jeke ma`nileri jıynalıp barıp, so`z dizbeginin` astarlı tu`rdegi pu`tin ekinshi ma`nisin quraydı. Pıshaq arqası – degen so`z dizbegi azıraq degen ma`nini an`latadı. Arqası degen – qırı, yag`nıy pıshaqtın` qırı ma`nisinde. Pıshaqtın` qırı jin`ishke ekenligi bizge ma`lim. Usıg`an baylanıslı – pıshaq arqası – degen so`z dizbegi do`regen. Onın` jeke komponentlerinin` ma`nileri azıraq degen pu`tin ma`nini payda etiwge ja`rdem etip tur. Frazeologiyalıq birliklerdin` de komponentleri semantikalıq jaqtan ajıralmaytug`ınlıg`ı ha`m turaqlılıg`ı menen xarakterlenedi. Olardın` quramındag`ı jeke so`zlerdi bir-birinen bo`lip taslawg`a bolmaydı. Sonday-aq basqa so`zler menen awmastırıw da sıyımsız. Solay etip, bo`leklewge bolmaytug`ın, semantikalıq jaqtan tutas, quramındag`ı komponentlerdin` jeke ma`nileri jıynalıp barıp, pu`tin bir ekinshi ma`nini payda etetug`ın so`z dizbekleri qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq birlikler dep ataladı.. Ko`zdi ashıp jumg`ansha, ayag`ı jerge tiymew, qulaq tu`riw t.b. Frazeologiyalıq birlikler obrazlılıq ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi. 3. Frazeologiyalıq dizbekler – quramındag`ı komponentlerinin` jeke ma`nileri ju`da` anıq, ulıwma ma`nige tikkeley baylanıslı. Solay da turaqlı xarakterge iye so`z dizbeklerinin` bir tu`ri. qabaq u`yiw, ju`z qızartıw, g`az moyın t.b. Bulardag`ı ulıwma ma`ni jeke komponentlerinin` leksikalıq ma`nileri menen tikkeley baylanısta boladı. Frazeologiyalıq dizbekler frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` basqa tu`rleri usap ko`binese obrazlılıqqa ha`m ma`nilik o`tkirlikke iye bolıp keledi. 4. Frazeologiyalıq so`zler – tilimizde so`z dizbeklerinin` ajıralmaslıqtı talap etetug`ın, ku`ndelikli turmısta tayar tu`rinde usharsatug`ın o`zgeshe tag`ı bir toparı. Frazeologizmlerdin` en` tiykarg`ı derekleri bolıp xalıq awız eki a`debiyatının` derekleri, ko`rkem a`debiyat, ka`siplik ortalıq, awızeki eki so`ylew tili, basqa tillerden kirgen o`zlestirmeler esaplanadı. 10. LEKSIKOGRAFIYA 1. Leksikografiya haqqında tu`sinik. 2. Entsiklopediyalıq, lingvistikalıq so`zlik. 3. Orfografiyalıq, tu`sindirme so`zlikler. 4. Dialektologiyalıq, frazeologiyalıq, terminologiyalıq, awdarma so`zlikler. Usınıs etilgen a`debiyatlar: 1. Turabaev A. Rus ha`m qaraqalpaq leksikografiyasınan qısqasha mag`lıwmatlar. «Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler». No`kis, 1971, 145- 158-betler. 2. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. No`kis, 1985. 3. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi. I-IV tomlar. No`kis, 1982-1992. 4. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis, 1990. 5. Nasırov D., Bekbergenov A., Ja`rimbetov A. Russha-qaraqalpaqsha lingvistikalıq terminler so`zligi. No`kis, 1979. 6. Russko-karakalpakskiy slovar`. M., 1967. 7. Nasırov D. ha`m t.b. Matematika terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha so`zligi. No`kis, 1992. 8. Jaqsımuratov Q. Meditsina terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha qısqasha tu`sindirme so`zligi. No`kis, 1989. 9. Ka`rimxojaev Sh. Diyxanshılıq terminlerinin` qaraqalpaqsha tu`sindirme so`zligi. No`kis, 1995. 10. Qutlımuratov B. ha`m t.b. Jol qatnası terminlerinin` orıssha-qaraqalpaqsha so`zligi. No`kis, 1995. Sorawlar 1. So`zlik dep neni tu`sinemiz? 2. Leksikografiya tu`sinigi nenii an`latadı? 3. So`zlerdin` tu`rleri? Tayanısh so`zler ha`m atamalar: leksikografiya, entsiklopediyalıq so`zlik, lingvistikalıq so`zlik, awdarma so`zlik, tu`sindirme so`zlik, orfografiyalıq so`zlik, dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, terminologiyalıq so`zlik. Leksikografiya (grek t. lexis (so`z) g4aph9 (jazaman) degen so`zlerden quralg`an – so`zliklerdi du`ziwdin` ilimiy metodikası degendi bildiredi. So`zlikler du`ziw ushın, ildegi so`zler menen frazeologiyalıq so`z dizbeklerin jıynaw ha`m olardı ta`rtipke tu`siriw jumısları islenedi. So`zlik du`ziw isi leksikografiyalıq jumıs dep ataladı. So`zliklerdin` bir neshe tu`ri: 1. So`zliklerdin` ishinde tildin` leksikasının` shıg`ıwın, rawajlanıwın, onın` bir neshe da`wirin qamtıp sıpatlaytug`ın tu`ri bar. Olar tariyxıy so`zlikler dep ataladı. Ha`zirgi tildin` so`zlikleri ha`zirgi da`wirde tilde qollanılatug`ın so`zlerdi qamtıydı, olarg`a sıpatlama beredi. 2. Tolıq so`zlikler (polnıe) belgili bir tildegi barlıq so`zlerdi tolıg`ı menen qamtıydı ha`m olarg`a sıpatlama beredi. Kishi yamasa tolıq emes so`zlik – so`zlik quramdag`ı barlıq so`zlerdi emes, onın` belgili bir da`wirindegi so`zlerdi yamasa leksikanın` belgili bir tarawın qamtıytug`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 3. So`zlerdin` so`zlikte ana tilinde tu`sindiriliwi yamasa basqa tilge awdarılıp tu`sindiriliwine qaray so`zlikler eki tu`rge bo`linedi: 1) bir tillik tu`sindirme so`zlikler, 2) eki tillik yamasa ko`p tillik awdarma so`zlikler. 4. So`zlikler olarda berilgen so`zlerdin` alfavit ta`rtibi menen ko`rsetiliwine yamasa so`zler menen belgilenetug`ın tu`siniklerdin` reti menen ko`rsetiliwine qaray eki tu`rge bo`linedi: 1. seslik yamasa alfavitlik. 2. ideologiyalıq so`zlikler yamasa tu`sinikler so`zligi. So`zliklerdi demek, 4 tu`rge bo`lip qarawg`a boladı eken. 1. So`zlerdin` shıg`ıw deregi, olardın` semantikasının` rawajlanıwı tuwralı mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler: etimologiyalıq so`zlik, tariyxıy so`zlik. 2. Ha`zirgi tillerdegi so`zlerdin` ma`nislerin tu`sindirip, olardın` qollanılıwı haqqında mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler – tu`sindirme so`zlik, awdarma so`zlik, terminologiyalıq so`zlik, dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, sinonimler so`zligi. 3. So`zlerdin` seslik qurılısı, olardın` jazılıwı tuwralı mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler. Fonetikalıq so`zlik, orfografiyalıq so`zlik. 4. Zatlar menen qubılıslardın` ma`nilerin anıqlap tu`sindiretug`ın so`zlikler, entsiklopediyalıq so`zlikler, illyustrativli so`zlikler. Tu`sindirme so`zlikler Tu`sindirme so`zlikler - a`debiy tildegi ulıwma ha`m jiyi qollanılatug`ın so`zlerdi qamtım, olardın` ma`nilerin tallap tu`sindiriwdi, a`debiy tildin` leksikalıq, semantikalıq normaların ko`rsetiwdi maqset etedi. Rus tili boyınsha bunday so`zlik jasawdın` u`lken ta`jiriybesi bar. V.I.Dal` du`zgen «Tolkovıy slovar` jivogo veliko-russkogo yazıka» degen so`zligi 30 000 shamasında naqıl-maqallar, frazeologiyalıq so`z dizbeklerin qamtıydı. 1935-1940- jılları prof. D.N.Ushakovtın` redaktorlıg`ında «Tolkovıy slovar` russkogo yazıka» (v4 t.) shıqtı. S.I.Ojegov du`zgen «Slovar` russkogo yazıka» ol ko`lemi boyınsha shıg`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 17 t-q akad so`zlik bar. Tu`sindirme so`zlikte so`zler semantikalıq, grammatikalıq, stilistikalıq jaqtan tu`sindiriledi. So`zliktegi ma`nisi tu`sindiriletug`ın so`z reestr so`z dep ataladı. Qaysı so`z shaqabına kiretug`ını belgiler arqalı ko`rsetiledi. So`zge anıqlama sinonim arqalı beriledi. A`debiyattan mısallar, tsitatalar beriledi. Reestr so`zdin` anıqlaması, og`an berilgen tu`rli grammatikalıq, stilistikalıq t.b. minezlemeler, keltirilgen mısallar so`zlik maqala (slovarnaya stat`ya) dep ataladı. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi I-IV tomlar 1982-1992-jj. shıqtı. Dialektologiyalıq so`zlikler Millet tilinin` ishindegi jergilikli dialektlerge ta`n ha`r tu`rli ayrıqshalıqlardı salıstırıw tildin` tariyxıy rawajlanıwın tanıp biliwge ko`meklesedi. Nasırov D., Dospanov O. Qaraqalpaq tilinin` dialektologiyalıq so`zligi. No`kis, 1983. Frazeologiyalıq so`zlikler Frazeologiyalıq so`zlikler belgili bir tildegi ha`r tu`rli frazeologiyalıq so`z dizbeklerin qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindiredi. «Rus tilinin` frazeologiyalıq so`zligi» (red. basqarg`an A.I.Molotkov) 1967-jılı shıqtı. Bul so`zlikte 4 mın`nan aslam frazeologiyalıq so`z dizbekleri bar, olardın` ma`nisleri tu`sindirilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri olardın` komponentlerinin` alfavit ta`rtibi boyınsha du`zilip, belgili bir frazeologiyalıq so`z dizbegi qansha komponentli bolsa, sonsha ret qaytalanıp berilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ma`nisi tu`sindirilgen, ol ma`nini tu`sindiriw ushın ko`rkem a`debiyattan mısallar berilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbegin tu`sindiriwge arnalg`an so`zlik maqala berilgen. Frazeologiyalıq so`zlik bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillik awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. A.V.Kunin «Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar`» M., 1955. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. J.Eshbaevtın` avtorlıg`ında, 1985. Awdarma so`zlikler Awdarma so`zliklerdin` eki tu`ri bar: onın` birinde belgili bir shet tildegi so`zler menen frazeologizmler ana tiline awdarılıp beriledi de, ekinshisinde, ana tilindegi so`zler menen frazeologizmler shet tilge awdarıladı. En` ko`p ushırasatug`ın so`zliklerden – eki tili awdarma so`zlikler. Awdarma so`zlikler shet tildi oqıp u`yreniwde, ol tildin` leksikasın u`yreniwde, basqa tilde jazılg`an a`debiyatlardı awdarıwda ayrıqsha xızmet atqaradı. Terminologiyalıq so`zlikler Terminologiyalıq so`zlikler ilim menen texnikanın` ha`r qıylı tarawlarına baylanıslı terminlerdi qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindirip beriwdi maqset etedi. Terminologiyalıq so`zlikler bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillin` awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. Bir tilde jasalg`an terminologiyalıq so`zliklerde terminnin` bildiretug`ın ma`nisine tallaw jasaladı, tu`sinik beriledi. Shet tiller so`zlerinin` so`zligi – maqseti shıg`ısı boyınsha basqa tilden kirgen so`zler menen terminlerge qısqasha tu`sinik beriw barlıg`ın emes, ja`miyetlik ilimler menen ilimiy-texnikalıq a`debiyatlarda, ko`rkem a`debiyat penen gazeta jurnallarda qollanılatug`ın shet tilden kirgen so`zler menen terminlerdi qamtıydı. Tu`sindirme so`zlik tildegi so`zlerdin` ma`nilerin tu`sindiredi. So`zliktegi so`zdin` ma`nilerine ha`m ol qatnasqan turaqlı birikpe, parafraza, frazeologizmlerdin` ma`nilerin tu`sindirip, grammatikalıq xarakteristika beredi. «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi» 4 tomnan ibarat bolıp, 1982-1992- jılları shıqtı. I tomda 3772 bas so`z. II tomda 5004 bas so`z. III tomda 8569 bas so`z. IV tomda 10442 bas so`z. Barlıg`ı 24532 (27787) bas so`z, 9572 so`z ma`nileri, 4829 frazeologiyalıq ulıwma sanı 38933 leksikalıq birlik ha`m ma`ni tu`sindirilgen. Jaqında ken` oqıwshılar ja`miyetshiligi «Qaraqalpaqstan» baspası ta`repinen shıqqan «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomı tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. To`rt tomlıq bul so`zliktin` I tomı A-E-B-V ha`riplerin («Qaraqalpaqstan» baspası, 1982), II tomı G-G-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K ha`riplerin («Qaraqalpaqstan» baspası, 1984) o`z ishine alg`an bolsa, III tomı K-K-L-M-N ha`riplerin qamtıydı. So`zlikte ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası tilshileri ta`repinen shıg`arılıp atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı. «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı M.Qa`lenderov, D.S.Saytov, A.Qıdırbaev, U.Embergenov, R.Esemuratova, A.Turabaev, B.Beketov ta`repinen du`zilgen. Ko`lemi 23 baspa tabaqtan ibarat. Ha`r qanday tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinin` leksikası da rawajlanıp so`zlik quramda o`zgerisler bolıp barmaqta. Usıg`an baylanıslı ayırım so`zlerdin` ma`nisi ken`eyedi, yamasa tarayadı jan`a so`zler tilimizge kelip kiredi. Mine, usınday so`zlerdin` ma`nisin tu`sindiretug`ın, jazılıw normasın ko`rsetetug`ın, jazılıw tu`sindirme so`zlik du`ziw za`ru`rligi a`lleqashan-aq payda bolg`an edi. Bul wazıypanı «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» avtorlıq ja`ma`a`ti inabatlı orınlap otır. So`zlikte berilgen leksikalıq birliklerdin` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` bay faktleri tiykarında ko`rkem shıg`armalardan alıng`an illyustrativ materiallar menen da`l tu`sindirilip ko`rsetilgen. Reestr so`zdin` qaysı so`z shaqabına jatatug`ının, leksikalıq qatlamlardın` qaysısına tiyisli ekenligin (mısalı anaw yaki mınaw termin ilim ha`m texnikanın` qaysı tarawına derek ekenin) sha`rtli qısqartıwlar menen belgiley otırıp, sol so`zge grammatikalıq ha`m leksikalıq analiz ju`rgizedi. Bunnan son` so`zge qısqasha tu`sinik beriledi. Berilgen leksikalıq birliktin` so`ylewde qalay qollanılatug`ının ko`rkem shıg`armalardan mısallar alıp ko`rsetedi. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri, ko`p ma`nili so`zler, omonim so`zler, olardın` ma`nileri haqqında da tolıq mag`lıwmatlarlar bar. So`zlikte qaraqalpaq tilinin` so`z baylıg`ı ken`nen sa`wlesin tapqan. Ko`pshilik xalıq massasının` paydalanıwg`a qolaylılıg`ı menen ko`zge tu`sedi. Bul qaraqalpaq tilinde tu`sindirme so`zlik du`ziwdin` tun`g`ısh ta`jiriybesi bolg`anlıqtan bul so`zlikte ayırım kemshilikler de joq emes. Geypara so`zlerdin` jazılıwı so`zlerdi durıs jazıwdın` ra`smiy qollanbası bolıp esaplanatug`ın «Qaraqalpaq tilinin` orfografiyalıq so`zligi»nde berilgendey emes, al basqasha bolıp jazılg`an. Oqıwshıg`a bir so`zdin` jazılıwı boyınsha eki so`zlik eki tu`rli ko`rsetpe beredi. Bul a`lbette, shataslıqqa alıp keledi. Ayırım so`zler mısallar menen tu`sindirilmegen. Eger sol so`zler de mısallar menen da`liyllenip ko`rsetilgende jumıs bunnan da qunlı bolıp shıqqan bolar edi. «Qaraqalpaqstan» baspası, ta`repinen shıg`arılıp atırg`an 4 tomnan ibarat «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı menen jaqında ken` oqıwshılar ja`ma`a`tshiligi tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. So`zliktin` birinshi tomı 1982-jılı jarıq ko`rdi ha`m A-E-B-V ha`riplerin ekinshi. So`zliktin` birinshi Tomı A-A` – B-V ha`riplerin o`z ishine aladı, ol 1982- jılı jarıq ko`rgen edi. 1984-jılı baspadan shıqqan ekinshi Tomı G-»-D-E-Yo-J-Z-I- Y-K ha`riplerin qamtıydı. «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomına K-Q-L-M-N ha`ripleri kirgen ha`m bunda ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası bo`limlerinin` tilshileri ta`repinen shıg`arılıp atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı. Download 491.9 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|