Ha'z qq tili. Leksikologiya

b) Ko`rkem a`debiyattag`ı neologizmler 
Ko`rkem a`debiyatta neologizmlerdin` qollanılıw jolları ha`r qıylı. So`zdin` 
tiykarg`ı ma`nisinen basqa bir neshe qosımsha ma`nige iye bolıw qa`siyeti de bar. 

---

Sonlıqtan, ha`r qanday taza so`z waqıt o`tiwi menen ulıwma xalıqlıq xarakterge iye 
boladı dew lazım. 
Mısalg`a «joldas» ha`m «kir» so`zlerin alayıq: 
Joldas so`zinin` tiykarg`ı ma`nisi: dos, joldas, qosımsha ma`nisi – Jer 
joldası. Mısalı: Jerdin` jasalma joldası. «Atlı joldas bolar ma arbalı menen? Jaman 
joldastan tayaq jaqsı». «Jaman joldas jawg`a aldırar». «At – jigittin` joldası». 
Kir so`zinin` tiykarg`ı ma`nileri:
1) bir na`rsenin` ishine kiriw, o`jirege kir, ol u`yge kirdi;
2) bir na`rsege ag`zalıqqa, xızmetke o`tiw, ol partiyag`a kirdi, xızmetke kir;
3) jası jetiw, jigirmag`a jan`a kirgen;
4) bir jerge batıw, kiriw – attın` tuyag`ı jerge kirdi;
5) ko`mekshi feyil retinde ha`rekettin` tosınnan bolg`anlıg`ın bildiredi, 
sawashqa kir, kire beris, u`ydin` kire berisinde t.b. 
Mısallardan to`mendegidey na`rselerdi ko`riwge boladı: so`zlerdin` 
ma`nilerinin` bir neshewi ulıwmalıq xarakterge iye bolsa, endi birewleri jan`a 
g`ana qollanıwg`a enip kiyatırg`an so`zler. Degen menen olardın` barlıg`ı da 
birinshi etaptı – neologizmlik ma`nini o`z basınan keshiredi. 
Bunnan basqa da tildegi diyxan so`zinin` ma`nisin qarastırayıq. Egerde 
diyxan – burın gedey-diyxan, orta diyxan, miynetkesh diyxan, diyxan ju`riw degen 
ma`nilerdi an`latsa, ha`zir awıl xojalıg`ında diyxanlar sheshiwshi ku`shke aynaldı. 
Olar o`z miynetleri menen hu`rmetke bo`lengen. 
Tildegi so`zlerdin` jan`a ma`nisi da`slepki waqıtta neologizmlik qa`siyetke 
iye bolg`an menen, son`ınan ulıwmalıq ma`nige aynaladı. 
v) neologizmlerdin` payda bolıw jolları 
Til leksikasındag`ı neologizmler so`zlerinin` payda bolıw jolları ha`r qıylı. 
Neologizmler awılxojalıg`ının`, texnikanın`, ma`deniyat, iskusstvo, ilim t.b. 
rawajlanıwına baylanıslı. Tildegi neologizm so`zlerdin` jasalıw jolların qarastırıp 
ko`reyik. 
1) Tildegi «joqarg`ı» so`zi ha`zir jan`a ma`nige iye. Mısalı: Joqarg`ı Ken`es, 
Joqarg`ı mektep t.b. usıg`an usag`an so`zler. 
Demek, tildegi so`zler jan`a ma`nige iye bolıwına qaray parıqlanıwı menen 
so`zlerdin` leksikalıq fondın (tildegi) bayıtıwg`a o`z u`lesin qosadı. 
2) Neologizm so`zleri qaraqalpaq tilinde affikslerdin` qosılıw jolı menen de 
payda boladı. Tildegi oyatqısh (budil`nik), eritindi, u`zindi, jolsha, kitapsha, 
ma`deniyatlı, ju`zgish, ju`zimshi, taw t.b. da so`zler – qıp (kish, dı), di, sha (she, lı) 
li, g`ısh (gish, shı) shi affiksleri so`zdin` tu`birine jalg`anıwı, yag`nıy 
morfologiyalıq jol menen jasaladı. So`zlerdin` ma`nileri ha`r qıylı bolıwına qaray 
da neologizm so`zleri payda boladı. 
Bunnan neologizmlerdin` do`rew jolları qaraqalpaq tilinin` ishki rawajlanıw 
nızamlarına baylanıslı degen juwmaq kelip tuwadı. 
3) So`zlerdin` bir-biri menen birigiwinen payda bolg`an neologizmler 
to`mendegidey usıllar menen jasaladı. Tildegi «ja`miyetshilik» so`zi jan`asha 
ma`nide russha «obshestvennost`» so`zinin` ornına qollanılıwda: ja`miyetshiliktin` 

---

ja`rdemi ha`m quwatlawı menen militsiya xızmetkerleri … a`shkaraladı («Erkin 
Qaraqalpaqstan»). 
«Ekonomikalıq birge islesiw», «paxtakesh» t.b. usıg`an usag`an so`zlerdin` 
sferası ken`eyip, ma`nileri burıng`ıdan da teren`lesedi. Mısallar: «Bolgariyanın` 
O`zbekstan menen ekonomikalıq birge islesiwi bizin` ekonomikamızdı tez 
rawajlandırıwdın` ku`ta` iri faktorlarının` biri bolıp tabıladı «Rabotnichesko delo» 
gazetası». 
Qaraqalpaq tilinde jaqın waqıtqa deyin neologizm bolg`an so`zler ha`zir 
ulıwmalıq leksika quramınan orın aldı. Mısalı, baspa so`z, radio, televidenie, 
kosmonavt t.b. 
Bunnan, tildegi neologizmler payda bolıwında so`zlerdin` birigip jasalıw 
qubılısı til faktı ushın za`ru`rli sha`rt ekenligi ko`rinedi. 
4) Qaraqalpaq tiline rus tilinen engen so`zler: dispetcher, kreslo, krant, 
kosınka, magnit t.b. Til leksikasının` da`slepki rawajlanıw basqıshında bular 
neologizm so`zleri bolıp esaplanıldı. Mısalı: 1. Barjının` dispetcheri jag`ag`a 
ko`shki tasladı da, paroxodtın` qaytıp aylanıp kelip, buksir alıwın ku`tti 
(K.Sultanov). 2. … Tishin birden kresloden ko`terilip, kabinet ishin aralap ju`re 
basladı (A.Bekimbetov). 3. Bir ku`ni Vera Nikolaevna Gennadiydin` qolanı u`lken 
shelek berip, kranttan suw a`kel dep buyırdı (A.Bekimbetov).
4. Kosınkasının` ushı menen ko`zinin` jasın qurg`attı (K.Sultanov). 5. 
Senin` jolbarıstı tartatug`ın magnitin bar ma …. (A`.Shamuratov). 
Joqarıdag`ı mısallarda paydalanılg`an rus so`zleri da`slep neologizm so`zleri 
formasında, son` ulıwmalıq xarakterge iye boldı. Qaraqalpaq tilinin` leksikalıq 
quramına enip, ulıwmalıq leksikag`a aynaldı. 
Qaraqalpaq tiline so`zlerdi kal`ka jasaw jolı menen engiziw usılları 
to`mendegishe: tildegi neologizm so`zlerinin` qaraqalpaqsha tu`pkilikli ma`nisi 
aytılıp, oqıwshılar massasına tu`sinikli boladı. Mısalı, qa`lem haqı, zamanlas 
so`zlerin keltireyik. 
1. Egerde usı waqıttan keshikke xabarshılar qa`lem haqısın ala almaydı 
(«Erkin Qaraqalpaqstan»). 2. Zamanlas, ol bılay edi, aytayın (Almas «O`rkenli 
o`mir»). 
Keltirilgen mısallardag`ı astı sızılg`an so`zler rus so`zlerinin` qaraqalpaq 
tilinde kal`ka jolı menen jasalg`an tu`rleri. Bulardın` ma`nisi tilde ken`nen beriliwi 
qaraqalpaq tili so`zlik quramı bayıp, o`sip kiyatırg`anlıg`ının` deregi. Demek, 
neologizm so`zleri ha`zirgi waqıtta ulıwmalıq xarakterge iye boldı dep aytıw orınlı. 
Ulıwma alg`anda ha`zirgi qaraqalpaq tilinde payda bolıwshı neologizmler 
da`slep jan`a so`zler bolg`an menen, son`ınan ulıwmalıq tu`rge enip, ken` 
qollanıladı: tildin` so`zlik quramında o`z ornına iye. 

---

8. Ekspressivlik-stil`lik jaqtan qaraqalpaq tili leksikasının` o`zgeshelikleri 
Jobası: 
1. Til stil`leri haqqında. 
2. Ulıwma qollanılıwshı leksika 
3. So`ylew tili leksikası. 
4. Publitsistikalıq leksika. 
5. Ilimiy-terminologiyalıq leksika. 
6. O`zgerislik-texnikalıq leksika. 
7. Ko`rkem a`debiyat leksikası. 
8. Ra`smiy is-qag`azları leksikası. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin` stilistikası. No`kis, 1990. 
2. Berdimuratov E. A`debiy tildin` funktsional`lıq stil`lerinin` rawajlanıwı menen 
qaraqalpaq leksikasının` rawajlanıwı. No`kis, 1973. 
3. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994, 88-114-
betler. 
Sorawlar: 
1. Ulıwma qollanılıwshı leksika degende ne tu`sinesiz
?
2. So`ylew tili leksikasının` o`zgesheligine ne
?
3. Kitabiy stil`din` tu`rleri qanday
?
Tayanısh so`zler ha`m atamalar: 
Til stil`leri, awız eki so`ylew leksikası, publitsistikalıq leksika, ilimiy stil`, 
ko`rkem a`debiyat stili, ra`smiy is qag`azları stili. 
«Stilistika» termini til ha`m a`debiyattanıw ilimlerinde XIX a`sirdin` 
ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil`» so`zi grek tilinen stylos - taxtag`ı jazıw 
ushın su`yir etip shıg`arılg`an tayaqshanı an`latadı. Filologiya iliminde stilistika 
eki ma`nide tu`siniledi: 
1. til so`ylew stilistikası, 
2. ko`rkem a`debiyat stilistikası. 
Olardın` birinshisi ha`zirgi a`debiy til ha`m a`debiy so`ylewdin` stil`lik 
sistemasın izertleydi, al ekinshisi a`debiy shıg`armalardın` stil`lik o`zgesheligin 
sonday-aq ayırım jazıwshının` yamasa a`debiy ag`ımnın` stilin tekseredi.