Ha'z qq tili. Leksikologiya
Download 491.9 Kb. Pdf ko'rish
|
dokumen.tips hazirgi-qaraqalpaq-tili-leksikologiya
- Bu sahifa navigatsiya:
- Leksikalıq o`zgeshelikleri
I. Ilimiy stil` Ilimiy stil` a`debiy tildegi kitabıy stil`lerdin` qatarına jatadı. Ondag`ı bayanlaw monolog tu`rinde, logikalıq jaqtan da`liylli, oylanıp du`zilgen ga`plerden quralıp, bul stil`de a`debiy til normalarına sa`ykes bolg`an til qurallarınan paydalanadı. Leksikalıq o`zgeshelikleri: Ilimiy stil`din` leksikasında ilimnin` ha`r bir tarawının` o`zine tiyisli terminleri qollanıladı. A`debiy tildin` rawajlanıwında ko`rkem so`z sheberleri menen bir qatarda ilim ha`m ma`deniyat xızmetkerlerinin`, olar do`retken ilimiy a`debiyatlardın` a`hmiyeti ullı. A`debiy tildi do`retiwshiler tek jazıwshılar g`ana emes, ilimiy stil`di payda etiwde ha`m qa`liplestiriwde ilimpazlardın`, ilimiy a`debiyatlardın` ornı girewli. Song`ı jılları du`n`ya ilimiy oylarına baylanıslı geypara miynetler qaraqalpaq tiline awdarıldı. Olar ta`biyat ha`m ja`miyettin` ilimlerine sa`ykes mag`lıwmatlar beriwge sebepshi boldı. Bul jag`day qaraqalpaq tilinde ilimiy stil`din`, sog`an sa`ykes qatlamnın` do`rewinde belgili orın iyeleydi. A`sirese xalıq bilimlendiriw islerinin`, qaraqalpaq iliminin` da`wir talaplarına sa`ykes kem-kem rawajlanıp barıwı bul protsesske unamlı ta`sir jasadı. Qaraqalpaq ilimpazlarının` miynetleri u`lken-u`lken monografiyalıq shıg`armalar, toplamlar, maqalalar, bayanatlar tu`rinde qaraqalpaq tilinde basıp shıg`arılıp, ilimiy a`debiyatlar fondına qosıldı. Bul qaraqalpaq a`debiy tilinde ilimiy stil`din` belgili funktsional`lıq stil`lerdin` biri da`rejesine erisiwin, onda ilimiy terminologiyalıq leksikanın` qa`liplesip ha`m rawajlanıwın ta`miyinledi. 2. Ra`smiy isler stili ju`da` turaqlı, o`zinin` belgili janrı, leksikası, frazeologiyası ha`m sintaksislik toplamlarına iye. Bul stil`de belgili bir shtamp ko`birek qollanıladı. Ra`smiy isler stili quramına arza, ma`limleme, dag`aza, schet, til xat, isenim qag`az, shaqırıw xat ha`m t.b. kiredi. 3. Publitsistikalıq stil` Publitsistikalıq stil` yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil` ja`miyettegi siyasiy- ideologiyalıq qatnaslardı biliriw ushın xızmet etedi. Sonın` ushın ol gazetalarda, siyasiy-ja`miyetlik jurnallar, radio ha`m televideniede paydalanıladı. Publitsistikalıq stil` jazba ha`m awızeki formalarda da qollanıla beredi. Publitsistikalıq stil`: 1. gazeta − publitsistikalıq stil`. 2. agitatsiyalıq stil` (shaqırıq, lozunglar) 3. ra`smiy siyasiy-ideologiyalıq stil` tu`rlerine bo`linedi. Ko`rkem a`debiyat stili Ko`rkem a`debiyat stili yamasa ko`rkem so`z − oydı ha`m sezimdi obraz arqalı sa`wlelendiretug`ın ayrıqsha o`ner. Til ko`rkem shıg`armada ayrıqsha estetikalıq xızmet atqaradı. Adam o`z oyın jetkeriw ushın g`ana so`ylesip qoymaydı, kewil xoshlıg`ın, sezimlerin emotsiyasın bildiriw arqalı adamlardın` da sana sezimine ta`sirin tiygizedi. Ol ta`sir so`ylew tilimizde aytıwshının` o`z tu`sinigi boyınsha o`z oyın til biyligi arqalı jetkize biliwinen bolsa, jazba a`debiy tilde jazıwshının` o`mir tanıwına, du`n`ya seziniwine, ko`z-qarasına sol o`mir faktlerin jıynaqlap, juwmaqlastırıp obrazlı til menen, jazıw stilinen boladı. Ko`rkem shıg`armada so`zler terilip, belgili stil`lik maqsette qollanıladı. Ko`rkem shıg`armadı ko`plegen qaharmanlar boladı. Olar unamlı, unamsız obrazlarg`a bo`linedi. Olardın` ha`r qaysısının` o`z aldına jeke sırtqı pishini-portreti jasalıp, is-ha`reketleri, oy-o`risi, o`mir tanıwı su`wretlenedi. Ol qaharmanlardın` til o`zgeshelikleri boladı. Solay etip, tipik obrazlar jasaladı. Ko`rkem shıg`armanın` tili eki tu`rge bo`linedi: prozalıq ha`m poeziyalıq. Al dramalıq shıg`armada ko`binese so`ylew tilinin` elementleri paydanalıladı. Prozalıq shıg`armalar o`z ishine kitabiy ha`m so`ylew tillerinin` elementlerin qamtıydı. Poetikalıq shıg`armalardın` tili ulıwma xalıqlıq tildin` nızamlılıqlarına sa`ykes bolsa da, o`zinin` spetsifikalıq o`zgesheliklerine iye boladı. A`debiy shıg`armanın` negizgi quralı − til jazıwshı shıg`armasının` tili, onın` stil` o`zgesheligi shıg`armanın` mazmun, ideyalıq ta`repleri menen baylanıslı qarawdı talap etedi. Jazıwshının` stili − ko`rkem shıg`arma jazıwının` stil`lik o`zgesheligi, onın` o`zinin` o`mir tanıwına, shıg`armasının` ideyalıq mazmunına sa`ykes ulıwma xalıqlıq til baylıg`ın men`gerip, onı qalay qollang`anınan bayqaladı. Al jazıwshılardın` til birliklerin qollanıw usılları birgelki bolmaydı. Ha`r bir shayır jazıwshılardın` o`zinshelik ayrıqshalıg`ı boladı. Ha`r shayır jazıwshının` o`zinshelik stil` ayrıqshalıg`ı jazıw usılı xalıqlıq tildin` tiykarında qa`liplesip jetisedi. So`ylew tilinin` stili So`ylew stili adamlardın` pikir alısıwında so`ylesiwinde paydalanıladı. Ku`ndelikli turmıstag`ı so`ylew tilinde erkinlik bar. Bunda ga`pler soraw, juwap tu`rinde qısqa bolıp quraladı. So`ylew tili stilinde ulıwma leksikag`a kiretug`ın so`zler paydalanıladı. Sonday-aq dialektizmler, turpayı so`zler ken`nen qollanılıp, onda a`debiy norma saqlanbaydı. Leksikanın` bul tu`rleri so`ylewde, so`ylewshinin` jag`ımlı yamasa jag`ımsız emotsiyanı bildiriwine qaray ha`r tu`rli ren`lerge iye boladı. Onday ren`lerdi so`ylewshinin` intonatsiyasınan da an`g`arıwg`a boladı. So`ylew tilinin` stili dialog arqalı beriledi. Awızeki so`ylewde aytıwshının` kewil xoshlıg`ı, sezimi erkin, jen`il tu`siniledi. 9. Frazeologiya 1. Frazeologizm haqqında tu`sinik, belgileri. 2. Frazeologizmnin` klassifikatsiyası. 3. Frazeologizmnin` derekleri. Usınıs etilgen a`debiyatlar: 1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994, 127-160- betler. 2. Aynazarova G. Simmetrichnıe dvuxkomponentnıe frazeologizmı v karakalpakskom yazıke. AKD. − Nukus, 2000. 3. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. − No`kis, 1985. Sorawlar: 1. Frazeologizm degen ne ? 2. Semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologizmler qalay ajıraladı ? 3. Frazeologizmlerdin` derekleri. Tayanısh so`zler ha`m atamalar: Frazeologiya, frazeologizm, turaqlı so`z dizbegi, frazeologiyalıq o`tlesiw, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq so`zler. Til biliminde so`zlik quramnın` ayrıqsha bir toparı sıpatında tanılatug`ın frazeologizmler haqqındag`ı mashqala erteden til ilimpazlarının` dıqqatın o`zine orınlı tu`rde awdarıp kiyatır. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onın` so`zlik quramında tek jeke so`zler emes, al jeke so`zlerdey pu`tin ma`nini an`latıwshı bir neshe so`zlerden quralg`an so`z dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul so`zlik qatlam nominatsiyalıq sıpatında tanılatug`ın basqa birliklerden funktsional`lıq xızmeti, payda bolıwı ha`m jasalıwı, du`zilisi, sonday-aq so`ylew aylanısında qollanılıwı boyınsha o`zine ta`n o`zgesheliklerge ha`m ayrıqshalıqlarg`a iye. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emotsional`lıq-ekspressivlik o`tkirligi jag`ınan da tildin` qaymag`ı, man`ıg`ı sıpatında tanılıwı menen bir qatarda ha`r qanday milliy tildin` o`zgeshe leksikalıq baylıg`ı bolıp ta ko`rinedi. Frazeologizmler yamasa frazeologiyalıq so`z dizbekleri til arqalı ku`ndelikli qatnas jag`dayında pikirdi tolıq, o`zine ta`n bolıwları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Usı ko`z-qarastan olardın` o`zgeshe bir leksikalıq-semantikalıq belgilerge iye bolg`an milliy tildin` ayrıqsha toparı retinde ko`zge tu`setug`ınlıg`ı belgili. Onda xalıqtın` a`sirler boyı payda etken ushqır qıyallarının`, danalıg`ının`, so`z do`retiwshiliginin` a`jayıp u`lgileri saqlang`an. Tu`rkiy tiller, sonın` ishinde qaraqalpaq tili de so`zlik quramda ayrıqsha topar bolıp tanılatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerine og`ada bay. Haqıyqatında da frazeologizmler o`zinin` obrazlılıg`ı, teren` ma`niligi menen ko`zge tu`setug`ın ha`r bir millet tilinin` o`zgeshe bir ko`rinisi bolıp tabıladı. Erte da`wirlerden beri xalıq tilinde qollanılıp kiyatırg`an frazeologizmlerdin` o`zine ta`n ekspressivlik boyawları, teren` ma`niligi ha`m ta`sirshen`ligi menen aytılayın degen pikirge funktsional`lıq jaqtan da`llik ha`m o`zgeshe bir tu`s beredi. Sonlıqtan da frazeologizmler ko`rkem shıg`armada su`wretlewdin` leksikalıq- semantikalıq, stilistikalıq qurallarının` biri sıpatında ken`nen qollanılıp kiyatır. Frazeologizmler bir neshe so`zlerdin` jıynag`ınan qurılg`anı menen dara- dara so`zler sıpatında qaralmaydı. Quramındag`ı barlıq so`zler jıynalıp bir ma`nini an`latıp keledi. Frazeologizmlerdin` quramındag`ı ha`r qanday orınsız o`zgeris frazeologizmnin` semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına alıp keliwi mu`mkin. Bul na`rse frazeologizmdi onın` neshe so`zden turıwına qaramastan, leksikalıq bir birlik sıpatında qarap, so`zlik quramnın` ayrıqsha bir toparı retinde qarastırıwdı talap etedi. Frazeologizmler o`zinin` genetikalıq, funktsional`lıq, qurılıslıq ayrıqshalıqları, semantikalıq sıpatı jag`ınan ha`r qıylı bolıp keledi. Bul jag`day frazeologizmnin` izertlew ob`ektin belgilewde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Usıg`an baylanıslı elege shekem frazeologizmlerdi onın` so`zden ha`m basqa da so`z dizbeklerinen tiykarg`ı ayırmashılıg`ın belgilew, semantikalıq tu`rleri ha`m olardın` klassifikatsiyası haqqındag`ı ma`seleler tu`rlishe qaralıp, tu`rlishe sheshilip kelmekte. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri haqqındag`ı mashqalalar ku`nnen usı ku`nge shekem bul tarawda ko`p g`ana izertlewlerdin` alıp barılıwına, olardın` ilimiy miynetler tu`rinde jarıq ko`riwine qaramastan elege shekem til biliminde en` aktual mashqalalardın` biri bolıp kelmekte. Haqıyqatında frazeologiyalıq ma`seleler til iliminin` basqa tarawlarına baylanıslı ma`selelerge qarag`anda lingvistiklerdin` dıqqatın keyingi waqıtları ko`birek o`zine tarta basladı. Sonlıqtan da orıs lingvistlerinin` biri E.M.Galkina-Fedoruk til biliminde frazeologiya haqqındag`ı mashqalalardın` jetkilikli da`rejede izertlenbegenligi olardın` tu`rlishe qaralıp, elege shekem ha`tteki frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, bo`linbeytug`ın so`z dizbekleri, turaqlı so`z dizbekleri, idiomalıq so`zler, leksikalıq so`z dizbekleri, idiomalıq, frazemalar tu`rinde tu`rlishe atalıp kiyatırg`anlıg`ı tuwralı, ko`p g`ana mashqalalardın` elede tolıq ilimiy sheshimine iye bolmay atırg`anlıg`ı, bul jag`daydın` frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` mazmunın ha`m rawajlanıw nızamlıqların anıqlawdın` ayrıqsha a`hmiyetli ekenligin eskertip o`tken edi 4 . Frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen baslı ayırmashılıqları jo`ninde bir qansha ko`rnekli til ilimpazları o`zlerinin` pikirlerin bildiredi. Ma`selen, A.I.Efimov frazeologiyalıq so`z dizbekleri jay so`z dizbeklerinen ayıratug`ın en` tiykarg`ı belgilerdin` biri onın` formalıq turaqlılıg`ında dep esaplasa 5 , D.N.Ushakov onın` bir tilden ekinshi tilge awdarılıwında ekenligin ko`rsetedi 6 , A.A.Reformatskiy frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen ayırmashılıg`ı, 4 Ãàëêèíà-Ôåäîðóê Å.Ì. Ñîâðåìåííıé ðóññêèé ÿçıê. Ëåêñèêà. ÌÃÓ, qotr, qri-áåò. 5 Åôèìîâ À.È. Îá èçó÷åíèè ÿçıêà õóäîæåñòâåííıõ ïðîèçâåäåíèé. − Ìèíñê, qote, yy-yo-áåòëåð. 6 Óøàêîâ Ä.Í. Òîëêîâıé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçıêà. Ì., qoet. birinshiden, jay so`z dizbeklerinin` sintaksislik jaqtan qaralıwında bolsa, ekinshiden frazeologizmlerdin` leksikalıq jaqtan qaralıwında dep ko`rsetedi 7 . Haqıyqatında da, sırtqı formasına qarag`anda frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen ayırmashılıg`ı sezilmeydi. Sebebi qanday so`z bolmasın, eki so`zden kem bolmag`an, grammatikalıq jaqtan baylanısqan bir neshe so`zlerdin` dizbeginen turadı. Biraq bulardı birdey dep qarawg`a bolmaydı. Mısalı: Balam barmaydı, tutsan` aqılım sol, tutpasan` o`zin` bil, ko`ter o`kshen`di, u`yime jolamaYo (Sh.Seytov). Usı awıldın` bas ko`tergen jigitlerinin` biri . . . (27-b). ... tezden Download 491.9 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling