Ha'z qq tili. Leksikologiya

Tayanısh tu`sinik: ko`p ma`nilik, polisemiya, nominatsiya, metanimiya, metafora, 
sinekdoxa, so`z ma`nisinin` ken`eyiwi, tarayıwı. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 22-28-betler. 
2. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 9-13-
betler. 
So`zdin` ko`p ma`niligi 
 

---

So`z tiykarınan bir ma`nini bildiredi. Sonlıqtan so`zdin` tiykarg`ı ma`nisin 
bilip, onı ga`pte ornı menen durıs qollang`an jag`dayda g`ana so`zge jan enip, 
adamnın` aytajaq oyı janlana tu`sedi. Sebebi, so`zdin` ma`nisi kontekste g`ana 
ayqınlanıp otıradı. Uzaq da`wirdi o`z basınan o`tkerip kiyatırg`an ana tilimizdegi 
so`zler o`zinin` tiykarg`ı ma`nisinde de, so`z dizbeginde ko`p ma`nide qollanılıp, 
so`zdin` o`risi, qollanılıw uqıplılıg`ı ha`r qıylı bolıp, rawajlanıp otıra beredi. 
Tildegi bunday jag`daylar so`zlerdin` ko`p ma`nililik qubılısın keltirip shıg`aradı. 
Mısalı, et-etke, sorpa betke (naqıl). Azat kitaptın` birinshi betin ashıwdan-aq 
burıng`ı oqıg`anları esine tu`se basladı (J.Saparov). Eldin` sheti, jawdın` beti dep 
jatırmız (M.Da`ribaev). Jer beti ko`m-ko`mbek tu`ske ene basladı. Bul 
mısallardag`ı «bet» so`zi ha`r bir ga`p ishinde ha`r qıylı ma`nide qollanılıp tur. 
Birinshi ga`pte – adamnın` beti (ju`zi) ma`nisinde, ekinshi ga`pte – kitaptın` beti 
ma`nisinde, u`shinshi ga`pte – dushpanlardın` keletug`ın ta`repi ma`nisinde, 
to`rtinshi ga`pte jerdin` beti (u`sti) ma`nisinde qollanılıp tur. 
Ha`r bir so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nisi boladı. So`zdin` o`z 
aldına jeke turg`anda bildiretug`ın ma`nisi leksikalıq ma`ni boladı. Mısalı, kitap, 
oqıdı, qızıl, shaqqan ha`m t.b. Bul mısaldag`ı da`slepki kitap – oqıw quralının` atı, 
oqıdı – bir zattın` ha`reketi, qızıl – zattın` tu`ri, shaqqan – ha`rekettin` belgisi 
ma`nilerin bildirip tur. Sonlıqtan so`zlerdin` usı bildirip turg`an ma`nileri 
leksikalıq ma`ni boladı. 
Al so`zlerdi toparlarg`a bo`lip, olardın` ha`r bir toparının` bildiretug`ın 
ma`nisine qaray grammatikalıq ma`nisin anıqlawg`a boladı. Mısalı kitap, qa`lem, 
sıya, ton, terek usag`an so`zler leksikalıq ko`z-qarastan ha`r qaysısı belgili bir 
ma`nini bildirse, grammatikalıq jaqtan barlıg`ı bir topardı qurap zattın` atın 
bildiredi de, so`z shaqabınan atlıq dep ju`ritiledi. Sonday-aq, ga`p ishinde kelgende 
de so`zler bir-biri menen qarım-qatnasqa tu`sip, olardın` grammatikalıq ma`nisi 
anıqlana tu`sedi. Solay etip so`zdin` ga`p ishindegi atqaratug`ın xızmetine, o`z-ara 
qarım-qatnasına ha`m ulıwma grammatikalıq ma`nileri jag`ınan bir tu`rli bolıp 
keletug`ın so`zlerdin` toparın bildiretug`ın ma`nileri – grammatikalıq ma`ni 
delinedi. Bir topar so`zlerdin` o`zine ta`n bolg`an ulıwmalıq ma`nisi grammatikalıq 
ma`ni boladı. Bir so`zde leksikalıq ma`ni de, grammatikalıq ma`ni de bola beredi. 
Ayırım orınlarda so`zdin` leksikalıq ma`nisinin` o`zgeriwi menen onın` 
grammatikalıq ma`nisi de o`zgeredi. Mısalı, suw, degen so`z leksikalıq ma`nisi bir 
zattın` atın bildiredi, atlıq boladı. Suwlı degende so`zdin` ma`nisi o`zgeredi ha`m 
endi ol kelbetlik bolıp tur (Suwlı ko`l). 
So`z ma`nisinin` awısıw usılları 
Ja`miyettin` rawajlanıwının` barısında so`z ma`nilerinin` ken`eyiwi, bir 
so`zdin` ma`nisi ken`eyip bir neshe ma`nide awısıp qollanıw jag`dayları gezlesip 
otıradı. Sonday-aq, bul jag`day kerisinshe bir tarawdan ekinshi bir tarawg`a o`tip, 
so`zdin` ma`nisi anıqlanıp barıp, arnawlı terminlik ma`nige ko`ship te otıradı. 
Mısalı, tu`bir – ulıwma o`simliklerdin` jer menen tutasqan tamırı tu`sinigi bolıp 
ulıwma ma`nini bildirse, al grammatikalıq belgili bir termin (so`zdin` tu`biri) 
sıpatında qollanıladı. Sonday-aq, buwın so`zi de usınday. Bunday so`zlerdin` 

---

ma`nisinin` awısıp qollanılıwı, metaforalıq ha`m metanomiyalıq usıllar boyınsha 
iske asıp otıradı.