Ha'z qq tili. Leksikologiya

Bulardın` aldınan uzın tayag`ın uslap, saqalı aqshıl tartqan birew shıqtı. 
U`ydin` ishinde sen de bar ma edin`, Da`rmenbay? A`ne, ol a`ste g`ana eplep 

---

da`rwazanın` astınan bu`kkesine ısırılıp o`tti. Bir ku`ni gu`zdin` basında ol 
dalag`a an` an`lawg`a ketiwge tayarlandı (T.Qayıpbergenov). 
4) Siyrek qollanılıp ma`nisi tarayıp baratırg`an so`zler. 
Bunday so`zlerdin` ma`nileri a`debiy tilimizde tolıq orın almasa da, awızeki 
tilde ele de bolsa qollanıladı. Mısalı, qarıq, ag`ım (ag`ımdag`ı ma`sele), sırıq, 
qurıq, ko`mbe (ot) t.b. 
Usılar sıyaqlı aspa besik, aspa sham, pa`tiwag`a keliw sıyaqlı so`z dizbekleri 
arqalı bilinetug`ın tu`siniklerdin` siyrek qollanılıp, o`mirden shıg`ıp ketiwine 
baylanıslı ol so`zlerdin` ma`nileri tarayıp baradı. Sebebi bul so`zler arqalı 
bilinetug`ın zatlar ug`ımlardın` ornına jan`a zat payda boldı. Onın` jan`a ataması 
shıqtı. Pa`tiwag`a keliw degennin` ornına kelisimge keliw, aspa sham ornına elektr 
shamı degen so`z dizbekleri payda boldı. 
Demek, so`zdin` siyrek qollanılıwı – onın` ma`nisinin` ja`miyetlik 
ma`ninin`, xızmeti menen dizbeklesiw qa`biletinin` tarayıwı degen so`z. 
5) So`z ma`nisinin` tarayıwı menen ko`mekshi so`zge aynalıwı. 
Qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen tag`ı, da, ta, men, bolmasa, keyin, 
sayın, arqalı, tuwralı, son`, ja`ne, biraq, o`ytse de, o`ytkeni, so`ytkeni, taman 
sıyaqlı ko`mekshi so`zler bar. Bulardın` o`z aldına jeke ma`nisi joq, o`zliginen jeke 
qollanılmaydı. Sonlıqtan olar jeke ma`nili so`zlerdin` qasında birge kelip g`ana, sol 
so`zlerdin` grammatikalıq ma`nisin ayqınlap keledi. 
Al bul so`zlerdin` tariyxına ko`z jibersek, olar a`wel basta jeke ma`nili so`z 
bolg`anı seziledi. Tilimizdin` ulıwma rawajlanıwına baylanıslı, onı leksikalıq, 
grammatikalıq, fonetikalıq sistemalarının` jetilisiwinin`, o`zgeriwinin` t.b. tildin` 
ishki nızamlıqlarının` ta`sirinen burın jeke ma`nide jumsalg`an ko`plegen 
so`zlerdin` ko`mekshi so`zlerge aynalg`anın ko`remiz. 
Ko`mekshi so`zler burın tolıq leksikalıq ma`nileri bar so`zler bolg`an. Olar 
so`z dizbeklerinin` quramında jumsala kele birimlep burıng`ı ma`nilerin joytıp 
alg`an, sonın` na`tiyjesinde olardın` ayırımlarının` sırtqı ko`rinisi o`zgerip, burıng`ı 
seslik quramı pu`tkilley o`zgerip ketken. Al geyparaları burıng`ı seslik quramın, 
burıng`ı qa`lpin joytpay, geyde belgili ma`nini so`z retinde, geyde ko`mekshi so`z 
retinde jumsaladı. Mısalı: O`ytkeni ko`mekshi so`zi olay etkeni degennen qısqarıp, 
ma`nileri tarayıp, aqırında ko`mekshi so`zge aynalg`an. Son`, keyin, o`ytse degen 
so`zler de ma`nili so`zden ko`mekshi so`zge aynalg`an. Bul so`zler basqa ma`nili 
so`zler menen dizbeklesip kelip g`ana grammatikalıq ma`nige iye boladı. 
II. Basqa tilden kirgen ma`nilerinin` tarayıwı 
Qaraqalpaq tilinde basqa tillerden kirgen bir topar so`zler bar. Olardın` 
birazı shıg`ısı jag`ınan o`z tilinde bir neshe ma`nide qollanılsa da, qaraqalpaq 
tilinde za`ru`r bolg`an bir ma`nide qollanıladı. Ol so`zler shıg`ısı boyınsha tiykar 
tildegi ken` ma`nilerin, dizbeklesiw qa`bilet tildegi ken` ma`nilerin, dizbeklesiw 
qa`biletlerin taraytqanın, ol so`zlerdi shıqqan tili menen salıstıra otırıp biliwgn 
boladı. Basqa tilden o`zlesken so`zlerdin` ma`nisinin` tarayıwı, birinshiden, 
olardın` da`slepki ma`nilik ren`klerin tolıq bilmewge baylanıslı bolsa, ekinshiden, 
olardın` qollanılıw atları o`zgerip, ol so`zlerdin` tiykarg`ı turmıs penen ma`nilik, 

---

ug`ımlıq baylanıs u`ziledi. Usı tilge qanday ma`nide qabıllansa, sol ma`ni menen 
g`ana o`mir su`redi. O`zlestirilgen so`zlerdin` ken` ma`nide qollanılıwı ju`da` 
siyrek ushırasadı. 
Qaraqalpaq tiline kirgen so`zlerdi u`lken u`sh toparg`a bo`lemiz. Birinshi 
toparg`a arab, parsı, mong`ol tillerinen kirgen so`zler, ekinshi toparg`a basqa 
tu`rkiy tillerindegi tolıq ma`nili so`zlerdin` qaraqalpaq tilindegi ma`nisi, u`shinshi 
toparg`a rus tilinen kirgen so`zler jatadı. 
1) Arab-parsı tillerinen kirgen so`z ma`nilerinin` tarayıwı. Da`rman so`zi 
arab tilinde a`mel, da`ri, ja`rdem degen ma`nide qollanılsa, qaraqalpaq tilinde tek 
quwat ma`nisinde g`ana qollanıladı: Belde quwat, ayaqta joq da`rmanım, Jay 
tappay suwıqta qalg`an a`rmanım (S.Nurımbetov). Pesin so`zi 1) da`slepki, 
aldın`g`ı; 2) eski, bayag`ı; 3) tu`ski mezgil degen ma`nilerde qollanılsa, qaraqalpaq 
tilinde bir g`ana tu`sten keyin degen ma`nide qollanılıp ketken. Azanda shıqqan 
Alpamıs pesin waqta jetedi («Alpamıs»). A`lem – du`n`ya ju`zi, xalıq, jurt, 
ko`pshilik degen ma`nilerde qollanılsa, qaraqalpaq tilinde du`n`ya ju`zi degen bir 
ma`nide qollanıladı:
Bul minardan na`zer salsan` a`lemge, 
Qa`wipsiz sezersen` o`zin`di 
(I.Yusupov). 
Siyasat arab tilinde basqarıw, administratsiya ma`nisinde qollanılsa, bizin` 
tilimizde bir ma`nide qollanıladı: Dene parsı tilinde dene, jan, ayrıqsha, o`z 
ma`nilerinde qollanılsa, qaraqalpaq tilinde bir ma`nide qollanıladı: Aynadan onın` 
denesi ko`rindi. 
Qaraqalpaq tiline kirgen arab, parsı so`zlerinin` tar ma`nide qollanılıwına 
sebep, bul so`zlerdin` beretug`ın geybir ma`nilerinin` qaraqalpaq tili leksikasında 
ekvivalentinin` bar ekenliginde bolsa kerek. 
Qaraqalpaq tilinde kent, nama sıyaqlı parsı tilinen kirgen so`zler o`zlerinin` 
jeke ma`nilerin gu`n`girtlendirip, tarayıp ko`mekshi so`z retinde qollanılıp ketken 
Tashkent, Shımkent, yadnama t.b. 
2. Basqa tu`rkiy tillerindegi tolıq ma`nili so`zlerdin` qaraqalpaq tilinde 
ma`nilerinin` tarayıwı 
Qaraqalpaq tilinde ko`plegen jup so`zlerdin`, geybir sın`arları o`zinin` jeke 
ma`nilerin gu`n`girtlendirip, ko`mekshi, qosımsha retinde qollanılıp kiyatırg`anın 
bilemiz. Mısalı: qatın-qalash, jigit-jelen`, jılap-sıqlaw, jora-joldas, ko`l-ko`sir t.b. 
Bular burın tu`rkiy tilinde shıg`ısı boyınsha ma`nili so`zler bolg`an. 
Tariyxıy mag`lıwmatlarg`a qarag`anda qalash – so`zi, ha`zir de bashqurt 
tilinde (ka`la`sh) jas hayal degendi bildiredi. 
Ielen` (jelen`) – bashqurt tilinde jigit ma`nisindegi so`z; sıqlaw altay tilinde 
en`irew ma`nisindegi so`z. Qaraqalpaq tilinde basqa tu`rkiy tillerindegi jeke 
ma`nili so`zler jup so`zlerdin` ekinshi sın`arı bolıp qa`liplesip, burıng`ı ma`nisi 
tarayıp, ma`nissizlikke, ko`mekshi so`zge aynalıp ketkenin ko`remiz. 
Bul, tildin` tariyxıy rawajlanıw barısında so`z ma`nisinin` o`zgerip, ya 
ken`eyip, ya tarayıp otırıwının` tu`rli sebeplerinin` bar ekenligin ko`rsetse, 

---

ekinshiden, jup so`zlerdin` ma`nilerinin` tarayıp, ma`nissizlikke aynalg`anın 
ko`rsetedi. 
3. Rus tilinen kirgen geypara so`z ma`nilerinin` tarayıwı 
Rus tilindegi teoriya, tenor, texnika, xrom, xor sıyaqlı so`zlerdin` 4-5 
ma`nisi bolsa, qaraqalpaq tiline bir ya eki ma`nisi g`ana awısqan. Teoriya, tenor 
(latın so`zi: tiykarg`ı melodiyanı uslap turman, tenor dawısı bar artist, mıs muzıka 
quralı t.b.) degen so`zlerdin` bizin` tilimizge tek bir ma`nisi g`ana kirgen. Texnika 
so`zinin` 
to`rt 
ma`nisinin` 
tiykarında 
qaraqalpaq 
tiline 
bir 
ma`nisi: 
mexanizatsiyalastırılg`an xojalıq degen ma`nisi awısqan. 
Basqa tilden kirgen so`zlerdin` ken` ma`nilik qa`siyetleri qaysı tilde 
bolmasın tolıq paydalanılmaytug`ının ko`riwge boladı. 

---

 3. Leksikadag`ı paradigmatikalıq qatnaslar 
1. Omonim tolıq ha`m tolıq emes omonimler. Omonimge usas qubılıslar (omafon, 
omograf, omoforma). 
2. Sinonimler: olardın` tu`ri ha`m xızmeti. 
3. Antonimler: Olardın` xızmeti. 
Sorawlar 
1. Omonim degen ne ha`m onın` tu`rleri? 
2. Sinonim degen ne, onın` tu`rleri ha`m xızmeti? 
3. Antonim degen ne, onnan qanday ko`rkem su`wretlew quralı jasaladı? 
Tayanısh so`zler: omonimiya, sinonimiya, dominanta, antonimiya, antiteza. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 33-58-betler. 
2. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdin` grammatikalıq, strukturalıq, 
leksika-semantikalıq o`zgeshelikleri. No`kis, 1989. 
3. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis, 1990. 
Omonimler 
Biz so`ylegenimizde ya jazg`anımızda sırtqı forması boyınsha birdey, biraq 
an`latıp 
turg`an 
ma`nisi 
jag`ınan 
qarag`anda 
bir-birine 
hesh 
qanday 
jaqınlaspaytug`ın so`zlerden de paydalanamız. Bunday so`zlerdin` qaysı ma`nide 
qollanılıp turg`anlıg`ın so`z dizbegindegi yamasa ga`ptegi so`zlerdin` o`z-ara 
baylanısınan aytılayın degen tiykarg`ı pkirden g`ana an`lawg`a boladı. Mısalı: 
Periyza suw sepkendey oyg`a battı (Q.Sultanov «Tolqınlı ten`izde»). Oyg`a 
ornalasqan bulardın` awılının` tek terekleri g`ana ko`rinedi (A.A`liyev «Qayırqom 
ana»). 
Bul mısallardın` ekewinde de oyg`a degen so`z ushırasadı, ol forması 
boyınsha birdey bolg`anı menen, usı ga`plerdegi ma`nisi pu`tkilley basqasha – 
birinshi ga`ptegi ma`nisi ekinshi ga`ptegi ma`nisine jaqınlamaydı. Birinshi ga`pte