Ha'z qq tili. Leksikologiya

azamatlıqtı sol u`sh ma`mleket qabıl ete me, insannın` tiriliktegi bas wazıypası 
(Sh.Seytov). 
Bul mısallardag`ı astı sızılg`an so`zler ja`miyetlik o`mirdegi jan`alıq, 
o`zgerislerdi qabıl etiw na`tiyjesinde ma`nilerin o`zgertip, jan`artıp turg`anlıg`ın 
sezemiz. Bul so`zlerdin`, so`z dizbeklerinin` ma`nisindegi, xızmetindegi jan`alıq 
sol, tildin` ishki mu`mkinshilikleri arqalı berilip otır. Solay etip, ja`miyetlik 
jag`dayg`a baylanıslı jan`adan payda bolg`an tu`sinikler tilimizdin` tu`rli ishki 
bag`ıtları menen nızamlıqları arqalı ko`rinip tur. Bul so`zlerdin` jan`a ma`nileri 
ja`miyetlik rawajlanıwdın` tu`rli waqıtlarına baylanıslı payda bolg`an. 
Tilimizdegi so`zlerdin` ma`nilerinin` o`zgeriwi, jan`arıwı, ken`eyiwi – 
ja`miyetlik rawajlanıwdın` bir waqıtının`, da`wirinin` jemisi emes, ha`r da`wirinin` 
jemisi. Sırtqı sebepke baylanıslı tilimizde so`z ma`nisinin` o`zgeriw, rawajlanıw, 
ken`eyiwi faktin ju`zlep, mın`lap sanawg`a boladı. 
Tillik ishki sebepke, protsesske baylanıslı so`z ma`nisinin` o`zgeriw, 
jan`arıw fakti tilimizde erteden kiyatırg`an tariyxıy faktor. 
Ha`zirgi tilimizde qollanılıp ju`rgen: bıyıl, bıltır, bu`gin, ku`ndiz, qolg`ap, 
tu`rgel, ul, qatın, bala, tayaq sıyaqlı so`zler tilimizdin` tariyxıy rawajlanıw 
barısında ma`nisin o`zgertip, jan`artıp, ken`eytkenin ko`remiz. 

---

Bul so`zlerdi eki toparg`a bo`lip qaraymız. Birinshi toparg`a tu`rli ishki 
sebeplerge baylanıslı ma`nisi o`zgergen dara so`zler kiredi de, ekinshi toparg`a 
so`zlerdin` birigiw arqalı ma`nileri o`zgergen so`zler kiredi. 
Birinshi toparg`a bıyıl (bul-yıl), ku`ndiz (ku`nnin` ju`zi), bu`gin (bul ku`n) 
sıyaqlı eki tu`birden birigip jan`a ma`nide qollanılıp turg`an so`zler kiredi. Bular 
ko`plegen da`wirlerdin` barısında seslik o`zgerislerge ushırap qa`liplesken. Ol 
seslik o`zgerisler tildin` ishki nızamlıqlarına, sistemasına baylanıslı ekeni ko`rinip 
tur. 
Bul jerde fonetikalıq nızamlılıqtı aytıw kerek. 1) l tu`rkiy tillerinde tu`sip 
qalg`ısh; 2) l tu`spegende de kg-ge aynaladı da, bulgu`n boladı. L tu`sip, bu jazda, 
bu tan`da degen sıyaqlı, bugu`n bolıp aytılıp ku`n degen so`zdin` k-si g-ge aynalıp 
ketken. Sonlıqtan bir buwınlı so`zlerde ja`ne ko`p buwınlı so`zlerdin` birinshi 
buwınında g`ana jazılatug`ın, ja`ne anıq aytılatug`ın qısıq u` i-ge almasqan. So`ytip 
bul ku`n degen so`z bu`gin bolıp qa`liplesken. 
Ul so`zi ma`nisinin` o`zgeriwin ko`reyik. Bul so`z barlıq tu`rkiy tillerinde 
bar. Tu`rli fonetikalıq variantlarda, biraq bul ma`nide gezlesedi. 
Bul so`z a`yyemgi tu`rkiy xalıqlarının` jazba estkertkishlerinde og`laq-qozı, 
ılaq ma`nisinde qollanılg`anın ko`remiz. Bul ma`nisi ha`zirgi geybir tu`rkiy 
tillerinde saqlang`an. Ma`selen, azerbayjan, tu`rkmen, tu`rkiy tillerinde ha`zir de 
og`laq formasında qollanıladı. Al geybir fonetikalıq menen –ılaq – formasında 
qazaq, qırg`ız, qaraqalpaq tillerinde de qollanıladı. Al geybir qubda shıg`ıs tu`rkiy 
tillerinde og`laq so`zi basqa ma`ni alıp ketti, yag`nıy bala ma`nisinde qollanıladı. 
Mısalı, Xakasta oolax, Tuvada oolak (bala) t.b. 
Bulardan mınaday juwmaq jasawg`a boladı. Da`slep ul degen so`z adamnın` 
da, maldın` da balaların ko`rsetetug`ın ulıwma termin bolıp, keyin ala ishki 
protsesslerdin` 
na`tiyjesinde 
o`zgerislerge 
ushırap, 
saralanıp, 
aqırı 
og`laq
→
og`lan
→
og`ul
→
ol
→
ul 
bolıp 
qa`liplesken, 
bir 
variantı 
(og`laq
→
ulaq
→
ılaq) malg`a baylanıslı qollanılıp, ekinshi variantı qısqara, tarıla 
kelip, o`zgere kelip (og`lan
→
ogul
→
ul), barlıq tu`rkiy tillerinde ul ma`nisinde 
qollanıladı. 
Burıng`ı tilde qollanılg`an qatın so`zinin` ma`nisi bir neshe ret o`zgergenin 
ko`remiz. Da`slep qatın degen so`z xan, bek, to`re qızlarının` lawazım atawı 
retinde qollanılg`an. Ol gezde qız so`zi de bolg`an, biraq bul so`z ulıwma qarasha 
xalıq, puxaranın` ataması retinde qollanılg`an. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi qarlıg`ash so`zi qara – ala – qush degen u`sh 
so`zden qısqarıp, formaların o`zgertip, bir atama ma`nisine iye bolıp ketken. 
Tilimizdegi ko`plegen mısallarg`a qarag`anda, ko`pshilik so`zler tek sırtqı 
formaların o`zgertkeni menen qalmay, mazmunların da birim-birim almastırıp, 
da`slepki ma`niden basqa bir ma`nige awısıp otırg`an. Onday ma`ni almasıw 
qubılısı birde so`zdin` sırtqı seslik formasının` o`zgeriwine baylanıslı bolsa, bire 
sol seslik formanın` u`lken o`zgeriske ushıramawınan-aq bolıp otırg`an. 
Tildegi so`z ma`nilerinin` ken`eyiwi ha`r tu`rli. Tu`bir so`zlerdin` 
ma`nilerinin` ken`eyiwi eki tu`rli: birewi tiykarg`ı ma`nisin saqlay otırıp, jan`a 
tu`sinikti ko`rsetiw arqalı ma`nisin ken`eytse, ja`ne birewi burıng`ı ma`nisin 

---

saqlamay, yag`nıy burıng`ı ma`nisi ulıwma xalıqlıq tilimizden shıg`ıp qalıp, 
semantikalıq arxaizmge aynalıp, jan`a ma`ni qollanıladı. 
1) Burıng`ı ma`nilerin saqlay otırıp, ma`nilerdin` ken`eyiwi. 
Tu`bir so`zdin` a`welden kiyatırg`an ma`nisi ja`miyettegi adamlardın` sana-
seziminde uyalap, a`wladtan a`wladqa berilip otırdı. Ag`za degen so`z burınnan 
tilimizde qollanılatug`ın, ma`nisi bar so`z bolg`an. 
Bizin` da`wirimizde bul so`zdin` tiykarg`ı ma`nisi emes, ken`eygen ma`nisi, 
yag`nıy ja`miyet ag`zası, shan`araq ag`zası, belgili bir partiya ag`zası degen ma`nis 
payda boldı. 
Burın tek adam mu`sheleri degen ma`niste qollanılg`an bolsa, endi bul 
so`zdin` ma`nisi ken`eydi. Bul so`z ma`nisinin` ken`eyiwinin` bir jolı. 
Ko`zin` tu`sse ko`zin`e, 
On eki ag`zan` erigen … 
(«Ma`spatsha»). 
Sud ag`zaları Sheripten ko`zin ayırmay qarap otır (Q.Ermanov). Ol 
O`zbekstan Ilimler Akademiyasının` Xabarshı ag`zası («Erkin Qaraqalpaqstan»). 
Jıg`ılg`an gu`reske toymas (naqıl). Erten` azanda ılaq oyın, gu`res, at shabıs 
degenler bar (A.Begimov). Jan`alıq penen eskilik o`z-ara mawasa jasay almaydı, 
olar bir-birine qarsı gu`reste boladı. O`ndiris ken`, al shiyki zat jetispese is nasaz 
(T.Seytjanov). 
Tildegi bar so`z, ko`binese tu`bir so`z, burıng`ı leksikalıq ma`nilerin saqlay 
otırıp, qosımsha leksikalıq ju`kti ko`teredi. 
2) So`z ma`nisinin` bir jag`ınan tarılıp, ekinshi jag`ınan ken`eyiwi. 
Tilimizde geybir so`zlerdin` burıng`ı qarapayım, tar ma`nileri ha`zirgi 
a`debiy tilimizde ku`ndelikli qolanılıwdan shıg`ıp qalsa da, jan`a jag`dayg`a 
baylanıslı jan`a ma`ni alap, olardın` ma`nileri ken`eyiwde. Onday so`zlerdin` 
burıng`ı ma`nileri tariyxıy jag`daylardag`ı waqıyalardı, jag`daylardı su`wretlewde, 
ko`rkem a`debiyatta, siyasiy-ekonomikalıq t.b. a`debiyatlarda qollanılıwı 
mu`mkin. Ma`selen, qun degen so`zdi alayıq. Bul so`zdin` burıng`ı ma`nisi 
ha`zirgi zamanımızg`a za`ru`rli bolmag`anlıqtan qollanılmaydı. Sebebi, ha`zirgi 
zamanda onday waqıyag`a orın joq. 1) A`kemnin` qunı ushın patshag`a qarsı 
urıstım (K.Sultanov). 2) Tovar qunı miynetke ılayıq. 
Bul so`zdin` jan`a ma`nisi arnawlı termin bolıp, a`debiy tilde qollanıladı. 
Musılmanshılıqtın` parızı degen ma`nide burın qollanılg`an bolsa, ha`zir bul 
so`zdin` ma`nisi o`zgeshe. Ata sıylaw, ana sıylaw – parızın` (T.J.). ?atan, el, xalıq 
aldındag`ı parızın atqarıw ushın ulların armiya qatarına shıg`arıp saldı. 
3) Differentsiyalanıw arqalı so`z ma`nisinin` ken`eyiwi. 
Tilimizde burın bir ma`nide qollanılıp kelgen so`zler jan`a da`wirge 
baylanıslı ma`nisin ken`eytti. Mısalı: urıs, u`lgi, dem alıs t.b. 
1. Gu`res, to`beles, ja`njel, keyis ma`nisinde. 
2. Qurallı ko`terilis, sawash. 
Qatal urıstın` awır demleri ko`pshiliktin` qa`lbin jaraladı. 
1. Onın` is ta`jiriybesi tez ku`nnin` ishinde o`z joldasları arasında g`ana u`lgi 
bolıp qoyg`an joq. 2. Sarıgu`l tigiletug`ın barlıq kiyimlerdi u`lgi boyınsha pishti. 3. 
Xalıq awızeki do`retpelerinin` eski u`lgileri jıynaldı (17). 

---

3. «ayratker – qanday da bir iste o`zin ayrıqsha ko`rsetken adam, isker, 
Qaraqalpaqstan Respublikası Ilim g`ayratkeri. Bunday so`z ma`nilerindegi 
jan`alıqlar tariyxıy protsess ekenin ko`remiz. Ha`zir qaraqalpaq tilinde qollanılıp 
ju`rgen alıp so`zi (18; 77) da`slep batır, qaharman ma`nisinde qollanılıp, ha`zir 
u`lken, zor degen ma`nide qollanıladı. Solay etip, so`z ma`nisi tu`bir so`zlerdin` 
ma`nilerinin` differentsiyatsiyalanıwı arqalı da ken`eyetug`ının ko`remiz. 
4. Do`rendi tu`birdin` ma`nisinin` ken`eyiwi. 
Ha`zirgi tilimizde jan`a ma`nide qollanılıp ju`rgen so`zlerdin` a`dewir 
bo`legi do`rendi so`zler ekenin ko`remiz. Bunday do`rendi so`zlerdin` 
ma`nilerinin` ken`eyiwinin` kriteriyası do`rendi ma`nige salıstırıladı. Ma`selen, 
qaraqalpaq xalqı burın da qurılıs degen so`zdi qollang`an (adamnın` qurılısı, 
qaranın` qurılısı, ju`yrin` atın` qurılısı), biraq tar, qarapayım ma`nide g`ana 
qollanılatug`ın edi. Degen menen onın` o`zi de do`rendi tu`bir edi, ha`zir ma`nisin 
ken`eytip, qollanılıw o`risin arttırdı. Al gey bir do`rendi tu`birler son`g`ı zamang`a 
baylanıslı do`rep, ma`nisin rawajlandırıp, ken`eyitti. Mısalı, sho`lkem, basqarma 
t.b. jan`a ma`ni alıp jan`a so`z retinde qollanılıp ketti. 
Qaraqalpaq tilinde ma`nisi ken`eygen do`rendi tu`birlerdin` burıng`ı 
ma`nileri tar, qarapayım edi. Ha`zir o`mirimizdin` tu`rli tarawlarındag`ı burın 
bolmag`an jan`alıq, o`zgerislerdi ko`rsetiw arqalı olardın` burıng`ı ma`nileri 
ken`eyiwge mu`mkinshilik alıp otır. Bul so`zler xalıq tilinin` burınnan bar baylıg`ı. 
Olar ha`zir a`debiy tildin` bir bo`legine aynalıp otır. Jan`a ma`nili so`zlerdin` 
ko`pshiligi qaraqalpaq tilinin` grammatikalıq normasına ılayıq burıng`ı leksikalıq 
qordan alındı. Mısalı, qurılıs, quram, jıynalıs, sho`lkem, miynetkesh, juwmaq so`z, 
jarıs so`z, baspa so`z t.b. 
Bul so`zlerdin` ma`nilerinin` ken`eygenine mısallar: U`lken qurılıs bolıp 
atır. Awıl xojalıg`ı o`ndirisin jaqsı biletug`ın ta`jiriybeli basshı kadrlar menen 
bekkemlengen. O`tken jılı tu`sken 639 usınıstın` 471 i o`ndiriske engizilip, 
ma`mleketke 11 mln somlıq payda berdi. Aygu`l jaqında bolıp o`tken jıynalısta 
ken` tu`rde shıg`ıp so`yledi. Bu jo`ninde baspa so`zde waqtı-waqtı ja`riyalanıp 
barıldı … Aytılg`an ma`sele boyınsha jarıs so`zge shıqqanlar belgili bir juwmaqqa 
keldi. 
So`zlerdin` dizbeklesiwi arqalı so`z ma`nisinin` ken`eyiwi. 
So`z dizbekleri arqalı ma`ninin` ken`eyiwi ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ken` 
o`ris alg`an. Bul jol tilimizdin` grammatikalıq normalarına tiykarlang`an. Sonın` 
menen birge bug`an rus tilinin` de ta`siri bar. So`z dizbegi arqalı so`z ma`nisinin` 
ken`eyiwin eki toparg`a bo`liwge boladı. Birinshi topar – burıng`ı so`zlerdin` 
dizbegi, ekinshi toparı – aralas dizbek. 
1. Burıng`ı so`zlerdin` dizbegi arqalı: Dem alıw u`ylerin paydalang`anda 
to`lenetug`ın haqı kem-kem azaytıladı. Qala menen awıllarda balalar baqshaları 
menen sport maydanshaları jumıs islep tur. 
Pedagogikalıq 
institutta