Ha'z qq tili. Leksikologiya

Ton beredi xan ag`an`, 
Xannın` atın alsan`a, 
Xanın tonın kiysen`a (Edige). 
Bul faktlerdin` ba`ri ton so`zinin` da`slep ulıwma sırtqı kiyimnin` ulıwmalıq 
ataması retinde qollanılıp, berman kele kiyimnin` bir g`ana tu`ri, jekelik ataması 
bolıp, ma`nisin taraytqanın an`g`artadı. Maxmud Qashg`ariy o`zinin` so`zliginde 
pushıq so`zi ol gezde barlıq yarım na`rsenin` (puchuk barmaq – yarım) ataması 
retinde qollanılg`anın aytadı (18:358). 
Ha`zirgi tilimizdegi gu`rkirew feyilinin` tuyıq, quyqa so`zlerinin` birinde 
qollanılmaytug`ın: arıslan gu`rkiredi, bult gu`rkiredi, tuyıq ku`n sıyaqlı ma`nileri, 
so`z dizbegi bolıptı. 
Sayaq – so`zi Aliysher Nawayının` shıg`armalarında adamg`a qollanılıp: 
jolawshı (jalg`ız) degen ma`ni bergen. 

---

Tungus – Ma`chjur tilinde bug`a so`zi: an`, bug`a, qoshqar degen ma`nide 
qollanılsa, qaraqalpaq, qazaq, o`zbek tillerinde bir g`ana ma`nini bildiredi. 
So`z ma`nisinin` tarayıwı so`zdi geyde ken` tu`sinikti bildiriwden tar 
tu`sinikti bildiriwge alıp keledi, ya so`zdin` jeke ma`nilerinin` tu`sip qalıwına alıp 
keledi. 
So`z ma`nisinin` tarayıwı ulıwmalıqtan jekelikke aynalıw arqalı da, bar 
ma`nilerinin` geyparasının` tu`sip qalıwı arqalı da bolıwı mu`mkin. Bunı 
lingvistikalıq jag`ınan tarayıwı dep atag`an durıs. Mısalı, jigit so`zi da`slep barlıq 
jas na`rsege, zatqa, jan`a na`rsege qollanılg`an. Bul so`zdin` ma`nisinde tarayıwı 
(differentsiatsiya) payda boldı. Al, ha`zir ol adamg`a baylanıslı jas er adam 
degendi g`ana an`latadı, demek ma`nisi tarayg`an. Jigit qawın degen sol ertedegi 
ma`nisinen saqlanıp qalg`an. Sonlıqtan so`z ma`nisinin` tarayıwın da`stu`riy, 
jan`asha lingvistikalıq ko`z-qarastan dep qaraw durıs. Ma`nisinin` tolıq 
tarayıwınan, ya basqa so`zdin` ma`nilik ta`sirinen so`zlik quramnan shıg`ıp qalg`an 
so`zler. 
O`tken zamang`a baylanıslı bir qatar so`zler ma`nisi jag`ınan tarayıp, jan`a 
o`mirge xızmet ete almay, ha`zir qollanıwdan shıg`ıp qalıp otır. Mısalı, biy, bolıs, 
awılnay, atshabar, atqa miner, kolxoz baslıg`ı, raykom sekretarı, partkom jan`a 
zamang`a baylanıslı ma`nilerin tolıq taraytıwdın` na`tiyjesinde tilimizde 
ku`ndelikli qollanıwdan shıg`ıp qalg`an. Bul so`zler tek tariyxıy jag`daylardı 
ko`rsetiwde, ko`rkem a`debiyatta, shıg`armalarda g`ana qollanılıwı mu`mkin. 
3) So`z ma`nisinin` tarayıwı menen ko`mekshi so`zge aynalıwı. 
Qaraqalpaq tilindegi basqa da tillerdegi sıyaqlı, bir waqıtları jeke ma`nili 
so`zler tillik jag`daylarg`a baylanıslı jeke tolıq ma`nili so`zden ma`nisin taraytıp, 
ko`mekshi so`zge aynalıp o`tkenin ko`remiz. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi ko`mekshi so`zler dara qollanılmay jeke 
ma`nili so`zlerdin` ja`rdeminde g`ana qollanıladı. Siyrek jag`daylarda g`ana aldına 
qollanıladı. Olay bolsa, jeke ma`nisinen tarayıp, ko`mekshi ma`nide qollanılıwg`a 
aynalg`an dep esaplaymız. Ko`mekshi atawıshlardın` basım ko`pshiligi ha`zir 
tilimizde tek jeke ma`niden, qollanılıwdan ayırılıp, tek ko`mekshilik xızmette 
qalg`anlıg`ın ko`plegen izertlew jumıslarınan ko`riwge boladı. Al sonın` menen 
qatar geybir atlıqlar o`zlerine ta`n tu`pkilikli ya tiykarg`ı xızmetlerinen ya 
pu`tinley, ya jartılay ayırılıp, ko`binese ko`mekshi so`zler, yag`nıy ko`mekshi 
atawıshlar esabında jumsaladı. 
Ko`mekshi atawıshlar dep, o`zlerine ta`n leksikalıq ma`nileri birde saqlanıp, 
birde jartılay saqlanıp, ya ha`r tu`rli da`rejede gu`n`girtlesip, sog`an ılayıq o`zge 
so`zler menen dizbeklesiw o`zgesheliklerine qaray sintaksislik jag`ınan geyde jeke, 
dara ag`za esabında, geyde quramalı ag`zanın` quramındag`ı da`neker element 
esabında qollanılıp otıratug`ın ko`mekshi so`zlerdi aytamız. 
Qaraqalpaq tilinde: aldı, artı, ast, u`st, qası, jaq (arjaq), arası, tus, shet, boyı 
sıyaqlı ko`mekshi atlıqlar bar. Bular tilimizde ko`pshilik jag`dayda jeke ma`nili 
so`zler menen birge g`ana jumsaladı: