Ha'z qq tili. Leksikologiya

I. O`z so`zlik qatlam. Tildin` so`zlik quramının` tiykarg`ı bo`legin sol tildin` 
o`z so`zleri quraydı. Bul so`zler sol xalıqtın` rawajlanıw tariyxı menen bekkem 
baylanısta boladı. Onın` milliy o`zgesheligin ko`rsetedi. 
Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı – bul onın` tiykarg`ı ta`biyatın 
ko`rsetetug`ın, qaraqalpaqlardın` pu`tkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap 
kiyatırg`an, so`zlik quramdag`ı milliy o`zgesheliklerinin` tiykarg`ı ko`rinislerinen 
derek beretug`ın so`zlerinin` jıynag`ı. Ma`selen, ata, ana, quwanısh, qız, ay, ku`n 
t.b. 
So`zlik quram ishki resurslar esabınan bayıg`anda usınday tu`pkilikli 
so`zlerdin` semantikalıq ha`m grammatikalıq usıllar menen jan`a so`z do`retiwi 
esabınan: sonday-aq sırtqı resurslar esabınan bayıg`anda, basqa tillerden 
so`zlerdin` awısıwı na`tiyjesinde ha`m awısqan so`zlerdin` qaraqalpaq tiline ta`n 
so`z jasaw usılları arqalı jan`a so`zlerdin` payda bolıwı iske asadı. 

---

Tilimizge basqa tillerden awısqan ko`pshilik so`zlerden qaraqalpaq tiline ta`n 
so`z jasaw usılları arqalı ma`nili so`zler do`reydi. Ko`pshilik ilimpazlar bunday 
so`zlerdi o`z so`zlik qatlamg`a kirgiziwdi maqul ko`redi (paxta – kesh; shılıq). 
Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamının` tiykarın ulıwma tu`rkiy tillerine 
ortaq so`zler quraydı, o`ytkeni qaraqalpaq tili shıg`ısı boyınsha tu`rkiy tillerinin` 
qatarına kiredi. Sonlıqtan da, bul sem`yanı quraytug`ın tillerdin` leksikasında 
ulıwma ortaqlıqtın` usaslıqtın` bolıwı nızamlı na`rse. Burın bir tu`rk tili bolg`an 
ha`zirgi o`zbek, qazaq, qırg`ız, uyg`ır, azerbayjan, tu`rkmen, nog`ay, tatar, 
bashqurt, shuvash, yakut t.b. a`lbette o`z aldına ayırım til bolıp bo`linip shıqqanda, 
olardın` ha`r qaysısının` leksikasında sol tillerdin` barlıg`ı ushın ortaq so`zler 
boldı. Ol so`zler ha`r tildin` o`zinin` tariyzıy da`wirler dawamında rawajlanıwının` 
barısında ayırım fonetikalıq o`zgerislerge ushırag`anı bolmasa, tiykarınan 
tu`pkilikli formasın, saqlap qalg`anın ko`remiz. Ulıwma tu`rk tillerine ortaq leksika 
qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamının` negizin quraytug`ın so`zler sıpatında 
turmıstın` barlıq tarawların qamtıydı. Mısalı: ag`ash, taw, qır, ko`l, qus, oraq, 
qulaq, jumsaq, ju`weri, arpa, to`rt, bes, men, sen t.b. Bul so`zlerdin` barlıg`ının` da 
negizi bir. Biraq ha`m tildin` o`zinin` fonetikalıq ha`m grammatikalıq 
nızamlarının` talabına, basqa tiller menen salıstırıp qarag`andag`ı spetsifikalıq 
o`zgesheligine sa`ykes ha`r tilde ha`r tu`rli semasa usas aytıladı. Sonın` menen 
birge tu`rkiy tilleri, sonın` ishinde qaraqalpaq tili de jalg`amalı tiller qatarına 
kiredi. Jalg`amalı usıl menen so`zlerdin` o`zgeriwinde tu`rk tillerine ortaq 
so`zlerde ulıwmalıq bar. Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı onın` so`zlik 
quramının` tiykarg`ı toparın quraydı. Onda shıg`ısı jag`ınan qaraqalpaq tiline ta`n 
so`zlerde, qaraqalpaqsha so`z jasaw usılları arqalı basqa tu`birlerinen jasalg`an 
so`zler de bar. 
O`z so`zlik qatlamnın` tariyxı ju`da` a`yyemgi da`wirlerge barıp taqaladı. Ol 
altay sem`yasındag`ı tillerde so`ylesiwshi xalıqlar ele ajıralıp shıqpay turıp payda 
bola baslag`an. Bul da`wirde ko`birek tiykar feyiller, atlıq, kelbetlikler do`regen. 
Bunday so`zler ayırım fonetikalıq o`zgeshelikler menen ha`zir de mong`ol, tu`rkiy 
tillerinde bar. Keyin ulıwma tu`rkiy leksika ju`zege kelgen. Bul da`wirde barlıq 
tu`rkiy tilleri o`z-ara parqlanbag`an til edi. Ha`zirgi tu`bir so`zler ha`m belgili 
da`rejede do`rendi so`zler payda bolg`an. Son`ınan sap qaraqalpaq tilinin` so`zlik 
qatlamı ju`zege kelgen. Bular tiykarınan do`rendi so`zlerden ibarat. Tu`bir so`zler 
ulıwma tu`rkiylik bolıp, qaraqalpaq tili qa`lipleskennen son` do`rendi so`zler 
ko`plep payda bolg`an. Degen menen tu`bir so`zler de payda bola bergen. 
Ma`selen, tu`bir jaz feyili, onın` atlıq tu`ri – jaz bar. 
Qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n so`zlerin to`mendegi belgileri menen ajıratıw 
mu`mkin. 
1. Qaraqalpaq tilindegi almasıq so`zler, 20 tu`bir sanlıq so`zler, tu`bir feyiller 
o`zlik qatlamg`a ta`n. 
2. O`z so`zlik qatlamg`a ta`n so`zlerdin` tu`biri dawıssız (k) + dawıslı (v) + 
dawıssız (k) ta`rtipte bolıp, ol feyilge tiyisli ekenligi ko`rinedi. Eger atlıqqa tiyisli 
bolsa, onın` feyil jubayı bar ekenligin ko`remiz. Eger onday bolmasa o`zlesken 
so`zler dep qaraladı. Ma`selen, nan so`zi o`zlesken so`z. Bunday fonetikalıq 
quramda feyil joq. Ju`zeki so`zinin` tu`biri – ju`z. Bul so`z atlıq bolıwına 

---

qaramastan, qaraqalpaq tilinde ju`z – feyili de bar. Solay bolg`anlıqtan bul so`z o`z 
so`zlik qatlam dep esaplanadı. 
3. Qaraqalpaq tilinde geyde k+v, v+k quramlı so`zler, feyiller ushırasadı. 
Yag`nıy al ha`m ma` so`zleri sıyaqlı. Bul feyillerdin` bir dawıssızı tu`sip qalg`an. 
A`debiy tilde. Ma`n` forması bar. Feyildin` II bet ko`plik forması –ın`, -in` (alın`,