Ha'z qq tili. Leksikologiya

jaz-ın`). 
4. Qaraqalpaq tilinin` so`zleri qatara kelgen dawıssızlardan baslanbaydı. 
5. O`z so`zlik qatlam so`zleri v, g, z, l, r seslerinen baslanbaydı. Basqa tilden 
kirgen so`zler dep esaplanadı (go`sh, gu`n`, zar, lekin, reje, razı, raxmet, vagon 
t.b.). 
6. f, ts, ch, h, sh sesleri bar so`zler de o`zlestirilgen so`zler. 
7. `, ` belgileri menen qollanılg`an so`zler de qaraqalpaq tilinin` o`z so`zleri 
emes. 
Iran tillerinen kirgen so`zler belgileri menen ajıraladı: 
1. Qaraqalpaq tilindegi Iran so`zlerinin` h ishinde almasıq, san ha`m tu`bir 
feyiller joq (hamme parsı so`zi dep qaraladı, ha`mme almasıg`ı). Lekin tu`rkiy 
tiller tariyxında qamug` so`zi bolıp, qamug`=qamu=qama=hama m sesinin` 
geminatsiyası ha`zirgi ha`mme almasıg`ın (qos dawıssız) keltirip shıg`arg`an, 
yag`nıy bul so`z tu`rkiy so`zi dep qaralıwı kerek. 
2. Iran tilinin` so`zlerinde k+v+k quram ko`p ushırasadı, biraq ba`rqulla emes 
(tu`biri) ba`nt, gu`wa, ba`lent t.b. 
3. Iran so`zleri qatara kelgen dawıssızlardan baslanbasa da, qatar kelgen 
dawıssızlarg`a tamamlanadı: ant, ba`lent t.b. 
4. Iran tilinen kirgen so`zlerde g, l, z, v, r sesler qollanıladı. 
5. j, h dawıssızları da ushırasadı. 
6. `, ` belgileri iri so`zlerinde ushırasadı. 
Arab tilinen o`zlesken so`zlerdin` de o`zine ta`n belgileri bar: 
1. arab so`zlerinin` tu`birinde sha`rtli tu`rde 3 dawıssız boladı: kitap, qa`tip 
t.b. nur, pa`n, sır so`zlerinde arabsha + anvar, funun, asror bolıp qollanıladı. 
2. Arabsha so`zlerde -me, -mu, -ta qosımtaları bar. Mektep, muslim, tslim t.b. 
3. Arabsha so`zlerde –a (e) t, -an qosımtaları bar: miynet, esabat, shaytan, 
nuqsan t.b. 
4. Arabsha so`zler ta ortadag`ı qosımta menen qollanıladı: mustaqil. 
5. Arabsha so`zlerge –iy kelbetlik jasawshı qosımsha qosıladı: a`debiyat – 
a`debiy, ma`deniyat – ma`deniy t.b. 
6. Arabsha so`zlerde p, ch, g, j sesleri ushıramaydı. 
7. Arabsha ayn sesi qaraqalpaq tilinde tu`sirilip qaldırılg`an: sanaat, ma`ni. 
2. Tu`rkiy ha`m mong`ol tillerine ortaq so`zler 
Tildin` so`zlik quramı ko`plegen da`wirlerdin` jemisinin` na`tiyjesi. Eski 
da`wirde ortaq tu`rkshe tili o`z rawajlanıwının` barısında bir neshe tilge bo`lindi, 
sonın` o`zinde burıng`ı tu`bir so`zler bo`lingen ha`r bir jeke tildin` negizin quradı. 
Bul fakt tildin` genetikalıq tutaslıg`ın, o`z-ara baylanıstın` bar ekenligin ko`rsetedi. 
Qaraqalpaq tiline ta`n so`zler basqa da tu`rkiy tillerinde gezlesedi.
Atlıqlar: ag`ash, tas, suw, bala, ku`n t.b.

---

Sanlıqlar: 1,2,3,4,5,6,7; 20,30,40,50,100 mın` t.b.
Kelbetlikler: aq, qara, ko`k, sarı, jaqsı. 
Almasıqlar: men, sen, ol, biz. 
Feyiller: kel, bar, tur, qara, ayt t.b. 
Bular tek ha`r tilde fonetikalıq o`zgeshelik penen ha`r qıylı bolıp aytıladı. 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında tu`rkiy tillerge (a`sirese, qıpshaq tobına 
kiretug`ın tatar, nog`ay, bashqurt, qazaq, qırg`ız, qumıq) ortaq so`zler ko`plep 
ushırasadı. Bunın` tiykarg`ı sebebi, to`mendegishe – (bunday jag`day ko`binese 
so`zlik qorda ko`birek gezlesedi) so`zlik qor o`z basınan ko`p a`sirlerdi o`tkergeni 
bizge tariyxtan ma`lim. Usı da`wirler ishinde bir qa`wimdegi xalıqlar birqansha 
tuwısqan xalıqlarg`a bo`linip, o`z aldına millet bolıp, tilleri de qa`liplesti. Sonın` 
na`tiyjesinde da`slepki da`wirdegi bir qa`wimge xızmet etken tildin` endi bir neshe 
qa`wimge xızmet etetug`ın tuwısqan tillerdin` variantlarının` kelip shıg`ıwı zan`lı 
qubılıs. Al tiykarg`ı so`zlik qordag`ı so`zlerdin` ko`pshiligi o`z tu`birin saqlap 
qalıwı da usı sebepten boladı. Bul tek so`zlik qordan g`ana bo`linip qalmay, al 
onın` grammatikalıq qurılısında da ko`rinip turadı. Biraq ortaq so`zler tiykarg`ı 
ma`nisin saqlap qalg`an menen ha`r qıylı jag`daylar sebepli geybir fonetikalıq 
o`zgerislerge ushırasadı. Bunı to`mendegi salıstırıw mısalınan ko`riwge boladı. 
O`zbek 
tilinde 
Qaraqalpaq 
tilinde 
Qazaq 
tilinde 
Nog`ay 
tilinde 
Tatar 
tilinde 
Bashqurt 
tilinde 
Qırg`ız 
tilinde 
Besh 
Erta 
Yuz 
Bila`n 
Bes 
Erte 
Ju`z 
menen 
Bes 
Erte 
Ju`z 
men 
Bes 
Erte 
Yuz 
men 
Bish 
Irta` 
Yuz 
Mina`n 
Bish 
irta` 
yez 
mena`n 
Besh 
Erte 
Ju`z 
Menen 
Tu`rk tilles xalıqlardın` basqa toparındag`ı sıyaqlı qaraqalpaq tili de o`zinin` 
tiykarg`ı o`zgesheligin saqlap qa`liplesken. Qaraqalpaq tili usı tiller menen da`slep 
bir tu`birden kelip shıqqanın ko`remiz. 
Shınıg`ıw. To`mendegi mısallardı oqıp qadag`alan`. Qaysı so`zler tu`rk 
tillerine ortaq ekenin aytıp berin`. Salıstırıp ko`rin`. 
1. Bilga arig a`zgi tutib su`zin a`shit, adamina ugranibak ishka su`ra (Bilimli 
adamdı qa`dirlen`, so`zin tın`la, aqılın alıp, a`melge asır). 
2. Ata og`lı atal tugar (Atasının` balası atasına uqsaydı). 
3. A`rdam bashı – til (A`deptin` bası - til). 
4. Qut bel ba`lgusa – bilik (Qut belgisi - bilim). 
5. Tu`nda` yurap ku`nduz sa`wnur, 
Kichikda` a`wlenib ulgazu sa`unur. 
(Tu`nde ju`rgen ku`ndiz su`yiner), 
Jaslay u`ylengen jası u`lkeygende su`yiner. 
Mısallar 
Qaraqalpaqstan 
mug`allimi 
jurnalındag`ı 
U.Seytjanovanın` 
maqalasınan alındı. Mısallardı Maxmud Qashg`aridin` «Devonu lug`atit» 
(kitabınan alg`an).