Ha'z qq tili. Leksikologiya

Mong`ol tilinen kirgen so`zler. Tu`rk tilleri menen mong`ol tili 
geneologiyalıq jaqtan alıp qarag`anda tuwıs tillerden esaplanadı. Mong`ollar tu`rk 

---

qa`wimleri menen qon`sı otırıp, olar arasında qatnas bolg`an. Sonlıqtan mong`ol 
tillerinen tu`rk tillerine, tu`rk tillerinen mong`ol tillerine so`zlerdin` o`tip otırıwı 
zan`lı qubılıs. Bul tuwralı tu`rk tillerin izertlewshi N.A.Baskakov tu`rkiy tillerdin` 
leksikasındag`ı ayırım so`z qatlamları eski qatlam dep bahalaydı. Mısalı, altun, 
almurt, ayag`a-ayaq, jims-jemis, axa-ag`a, bosgo-bosag`a ha`m t.b. 
Mong`ol tilinen kirgen ayırım so`zler ha`zir de qollanıladı. Mısalı, aymaq 
so`zin alıp qaran`, burın bul so`z awıl-aymaq tu`rinde qollanılsa, ha`zir tikkeley o`z 
ma`nisinde qollanılıp ju`r. Bunday bir tilden ekinshi bir tilge so`z kirgende o`z 
ma`nisinde qollanılıwı da, al ayırım jag`dayda o`zinin` da`slepki ma`nisinen awısıp 
qollanılıwı da mu`mkin. Mısalı, mong`ol tilinde ayaq, serbegey, so`zleri o`z aldına 
ma`nili so`z retinde qollanıladı. Al bizde qazan-ayaq, erbegey-serbegey tu`rinde 
o`z aldına, o`z ma`nisi menen qollanılmaydı. bunday jag`day ko`pshilik jag`dayda 
sırttan kirgen so`zlerde ushırasıp otıradı. 
5. Basqa tillerden o`zlestirilgen so`zler 
Jobası: 
1. O`zgelik qatlam: 
a) Arab, parsı tillerinen awısqan so`zler; 
b) Rus tili ha`m ol arqalı Batıs Evropa tillerinen kirgen so`zler 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. IV. Leksika. Nukus, 1996,
5-39-bet. 
2. Bekbawlov O. Qaraqalpaq tilindegi o`zlestirme so`zlerdin` qolanılıwı. - 
Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. –No`kis: Qaraqalpaqstan, 1971, 133-144-
betler. 
3. Sha`mshetov J. Qaraqalpaq tilindegi shıg`ıs tillerinen kirgen so`zler tariyxınan. 
No`kis, 1984. 
4. Mirtojiev M.M. ?zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. Toshkent, 2000, 
50-54-betler. 
5. Smamutov Q. So`z ma`nisin bilgen jaqsı. //Erkin Qaraqalpaqstan, 2004, 30-
noyabr`, Q144. 
Sorawlar: 
1. Shıg`ıs tillerinen kirgen so`zlerdi qalay biliwge boladı? 
2. Qaraqalpaq tilindegi shıg`ıs so`zleri qashan kirgen? 
3. Evropa tillerinen so`zler qaysı da`wirde o`zlestirilgen? 
4. Basqa til elementlerinin` belgileri? 
Tayanısh so`zler ha`m atamalar: 
Qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n so`zleri, o`zlestirmeler, internatsionalizmler, so`z 
o`zlestiriw, kal`ka. 
Qaraqalpaq tiline ju`da` ko`p shet el so`zleri ha`m atamaları kirip tap 
o`zimizdin` tilimizdey bolıp ketken. Ma`selen, akt, rektor, reklama, akademiya, 

---

professor, protsent, institut, dekan, pensiya, stipendiya, tragediya, Spartak (latın 
so`zleri), respublika, pedagog, sistema, olimpiada (grekshe), tramvay, trolleybus, 
futbol, sport (inglizshe), prokuror, avans, velosiped, pal`to, bank (frantsuzsha), 
kabel` (gollandsha) ha`m t.b. Bul shet el so`zlerinen basqa qaraqalpaq tilinde arab 
ha`m parsı so`zleri de barshılıq. Ma`selen, kitap, da`pter, qa`lem, da`wet, mekitep, 
azap, a`dil, jawır, aqıl, huqıq, pikir (arab so`zleri), sherek, a`njim, a`njir, pul, kelte, 
go`sh, salı, anar, pir, kem, ha`m, ha`r, eger, a`rman, a`njuwman, shaqapsha, a`biger 
(parsı so`zleri) ha`m t.b. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde arab ha`m parsı so`zlerinin` 
birikpesinen payda bolg`an qospa so`zler de ko`plep tabıladı. Ma`selen, barkamal 
(bar-parsısha, kamal-arabsha), baxtıyar (baxıt-arabsha, yar-parsısha), biya`dep 
(biy-parsısha, a`dep-arabsha), biyhaya (biy-parsısha, haya-arabsha), biyma`ni (biy-
parsısha, ma`ni-arabsha), qarızdar (qarız-arabsha, dar-parsısha), arbakesh (arba-
arabsha, kesh-parsısha), arzago`y (arza-arabsha, go`y-parsısha) ha`m t.b. so`zlerdi 
dizip ko`rsete beriwimiz mu`mkin. 
Qaraqalpaq tiline kirgen arab ha`m parsı so`zleri; kitob—kitap, daftar-da`pter, 
qlam-qa`lem, maktab-mektep, kam-kem, kalta-kelte, qadam-qa`dem, agar-eger, 
sho`li-salı, gwsht-go`sh sıyaqlı so`zler biraz o`zgeriske ushırag`an halında 
paydalanılıp ju`r. Tilimizge kirgen arab ha`m parsı so`zlerinin` tu`p mag`anasın 
ha`r ta`repleme tu`siniw qaraqalpaq a`debiy tilinin` teren` mag`anasın ashıwg`a 
ko`p ja`rdemin tiygizedi. Arab, parsı tillerinin` neshshe ju`z jıllar dawamında 
musılman xalıqlarının` ma`mleketlik tili bolg`anı tariyxtan ma`lim. Sol ushın 
o`tmishtegi bizin` ullı alım, shayır, filosoflarımız o`z miynetlerinde sol tillerden 
paydalang`an. Olardan miyras bolıp qalg`an qoljazbalardı, kitaplardı, tariyxıy 
mag`lıwmatlardı jetik an`law ushın arab ha`m parsı tillerin biliw sha`rt. 
O`tmishtegi tariyxımızdı teren` bilmesek ha`zirgi zamandag`ı ullı o`zgerislerdin` 
haqıyqıy bahasın bere almaymız ha`m onın` qa`dirine jetiwimiz qıyın boladı. 
Bazıbir ilimpazlar «o`zbekshe-qaraqalpaqsha» so`zlik du`ziw waqtı keldi, 
sebebi, siyasiy, a`debiy miynetler o`zbek tilinen qaraqalpaq tiline ta`rjima 
etilgende ko`p qa`te-kemshiliklerge jol qoyıladı degen pikirlerdi aytadı. Lekin, bul 
kemshiliklerge ne ushın jol qoyılatug`ının ashıq-aydın ko`rketip bere almaydı. 
O`zbeksheden qaraqalpaqshag`a ta`rjima etilgen shıg`armalarda, a`debiy-
siyasiy miynetlerde ne ushın qa`te-kemshiliklerge jol qoyılıp kiyatır? Sebebi bizde 
ayırım alımlarımızdın` o`zleri arab, parsı tillerinen biyhabar. Demek olar tilimizge 
kirgen arab ha`m parsı so`zlerinin` mug`darınan xabarı joq. 
Bizin` esaplauımızsha qaraqalpaq tilinde eki yarım mın`nan aslam, o`zbek 
tilinde altı mın`g`a shamalas arab ha`m parsı so`zleri bar. 
Usınday tu`sinbewshilik saldarınan geypara ilimiy maqalalarda aqılg`a ug`ras 
kelmeytug`ın qa`telerge jol qoyılıp, tilimizde qa`te tu`sinik ha`m pikirler orın alıp 
kiyatır. Ma`selen, ayırım alımlardın` pikirinshe «Jamshid» quyash ju`zli degen 
sıpattı bildiredi. Ja`mshidten Sha`mshet ha`m Sha`mshetdin degen adam ismleri 
kelip shıg`armısh. Sonday-aq, «da`stu`r» so`zi latınsha «jetkeriw», «Xalıq-aman», 
- suwda qalqıw; «Qaraxan-qaraqan ishkir»; «Qallıxan-qalqan (eski a`skeriy 
qural)», «Qazıbek» - G`azbek yamasa Qazbek; «bismilla» - baslayman; sem`ya – 
januya yamasa sem` i ya yag`nıy jetew ha`m men; «qara» - g`ayratlı, «aziz» - 
a`zzi; «ada» - iransha, parsısha so`z – tuwesiw, orınlau; «oraz-ot»; «qumay qus», - 

---

muqaddes «Avesto» kitabınan miyras qalg`an a`psanawiy qus. Bunday qa`te 
tu`sinikler tolıp atır. Biz ha`zirshe joqarıda aytıp o`tilgen so`zlerdin` tu`p 
mag`anasın shaqpaqshımız. 
Ga`ptin` haqıyqatına kelsek, «da`stu`r» so`zi parsısha – qag`ıyda, qollanba, 
ko`rsetkish, jol-joba ma`nislerin beredi. «Xalıqaman» - xalıq ha`m aman degen 
arabsha eki so`zden quralıp, qaraqalpaqsha xalqı aman bolsın dep jaqsı niyet penen 
qoyılg`an adam ismi. 
«Qaraxan» - qara (arabsha) ha`m xan (tu`rikshe) so`zlerinen quralg`an. 
«Qara» - bay, bay adam ma`nislerin beriwshi «qarun» so`zinen kelip shıqqan. Al, 
«xan» - hu`rmetli ataq ma`nisine iye bolıp, ol tu`rk ha`m mong`ol xalıqlarında 
xalıqlarında «xan» so`zin hayal ha`m erkek ismlerine hu`rmet mag`anasında qosıp 
qoyadı. Demek, Qaraxan ismi – Bayxan degen ma`nisti beredi. Bazıbir alımlarımız 
«qara» so`zi – g`ayratlı» degen ma`nini beredi. Ma`selen, qaraqalpaq «g`ayratlı 
qalpaq» degeni, dep turpayı qa`te pikirdi tastıyıqlaydı. 
«Qazıbek» - arabsha qazı (sha`riyat nızamları boyınsha sud`ya), tu`rkshe bek 
(ataqlı, dan`qlı, hu`rmetli) so`zlerinen quralg`an; «bismilla» - bi (menen), ism (at), 
alla so`zlerinen quralg`an bolıp qaraqalpaqsha «allanın` atı menen» degen ma`nisti 
beredi. Bul jerde baslayman degen so`z joq. Musılman xalıqlarında ha`r qanday 
na`rseni, isti bismilla dep baslaydı yag`nıy «allanın` atı menen» yamasa «allanın` 
buyrıg`ı menen» qılaman, isleymen degenin bildiredi. 
«Sem`ya» - shan`araq, xojalıq mag`analarına iye bolsa; «a`ziz» - arabsha 
jag`ımlı, su`ykimli, su`yikli, qımbatlı, qa`dirli, qa`dirdan ma`nislerin berse, a`zzi-
arabsha «ajz» so`zinen kelip shıg`ıp a`zzilik, ku`shsiz, da`rmansız mag`anaların 
beredi. Alımlarımız «a`zzi» so`zin «a`ziz» so`zi menen shatastırıp ju`r. 
«Qumay», «Qumay qs» degen tu`siniktin` «Avesto» kitabına hesh qanday 
baylanısı joq, ol parsısha «humo» yamasa «xumay» degen so`zlerden kelip shıqqan 
ha`m ol «feniks» dep ataladı. Feniks – grekshe so`z. A`yyemgi grek a`psanalarında 
tan` qalarlıq a`jayıp qus bolıp, ol basına qa`wip-qa`ter do`n`gende yamasa o`liwine 
ko`zi jetkende usında janıp ku`lge aynaladı da, son`ınan qa`wip-qa`ter 
bolmag`anda qaytadan ku`lden tirilip payda boladı. Ku`lden payda bolatug`ın 
na`rseni grekshe «feniks» deydi. «Qumay qus» ma`n`gi jan`alanıw tımsalı» bolıp 
esaplanadı. Ol bizin` ma`mleketimizdin` gerbinde sa`wlelengen. Ushıp baratırg`an 
qumay qustın` sayası tesken adam baxıtlı boladı. Demek, qumay qus baxıt, qut 
darıtatug`ın ka`ramatlı qus ekeni an`g`arıladı. 
«Oraz» parsısha so`z. Parsılar ku`ndelikli o`tip atırg`an ku`ndi «ruz» deydi. 
Bul so`z bizin` tilimizge «oraz» tu`rinde (rustın` orıs delingenindey) kirgizilip 
paydalanılg`an. Ekinshi jatın «oraz» so`zi waqıt, da`wir, baxıt, quyash 
mag`analarına da iye. 
Ja`mshid – o`zinin` danalıg`ı menen Sulayman patshag`a ten` keletug`ın 
patshanın` atı. Onı parsılar Jam dep te ataydı. Ol atı a`psanag`a aylang`an Iran 
shaxlarının` biri, jeti ıqlımg`a hu`kimdarlıq qılg`an delinedi. Ja`mshid saltanatlı, 
nag`ıshlı, jumsaq, jaltıldag`an, ko`rnekli mag`anaların bildiredi. Al, Shumshad 
(bizin`she Sha`mshet) uzın boylı, qa`ddi-qa`wmeti kelisken adam ismin, geyde 
qısı-jazı ko`k-ko`mbek bolıp turatug`ın pal`ma ag`ashı ma`nislerin beredi. 
Ja`mshid, Sha`mshet parsısha atama bolsa, Shamsuddin (bizin`she, Sha`mshetdin) 

---

arabsha «shams» (quyash) ha`m «din» so`zlerinen quralıp, ol dinnin` quyashı 
ma`nisin an`latıp tur. Demek Ja`mshid, Sha`mshetdin degen atlar o`zine ta`n 
ma`nislerdi an`latadı eken. 
Juwmaqlap aytqanda, joqarıdag`ı talqılang`an so`zler ha`m atamalardın` 
ha`mmesi arab, parsı so`zlerinen kelip shıqqanının` gu`wası boldıq. Demek, 
qaraqalpaq tiliniq go`zzallıg`ın ashıw ha`m tu`p mag`anasın shag`ıw ushın tilshi 
alımlar arab, parsı tillerin jetik biliwi kerek. 
Til – altın g`a`ziynemiz, ata-babalarımızdan miyras bolıp qalg`an biybaha 
tu`wesilmes baylıq. Onı ko`zdin` qarashıg`ınday qa`sterlewimiz tiyis. 
Rus tili ha`m ol arqalı Batıs Evropa tillerinen kirgen so`zler 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında rus tilinen ha`m rus tili arqalı Evropa 
tillerinen kirgen so`zlerdi ko`plep ushıratıwg`a boladı. Sebebi, orıs xalqı menen 
qaraqalpaq xalqı 1873-jıldan baslap bir-biri menen o`z-ara qatnasıqqa o`tken. Al 
1917-jıldan keyin Sovetler awqamının` quramında jetpis jıl jasadı. Xalıq 
xojalıg`ının` birligi kelip shıqtı. Bul jag`daydın` barlıg`ı tilge ta`sir etpewi 
mu`mkin emes edi. Bunı analiz ete otırıp, orıs tili ha`m orıs tili arqalı basqa 
tillerden qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramına kirgen so`zlerdi eki da`wirge bo`lip 
qarasa boladı: 
1. 1873-jıldan 1917-jılg`a shekem da`wir (yamasa oktyabr` revolyutsiyasına 
shekemgi da`wirdi o`z ishine aladı). Bul da`wirde sol waqıttın` jag`dayına, yamasa 
sol da`wirdegi qatnas jasaw mu`ta`jligin qanaatlandırıw, ja`miyettegi jan`alıq, 
xalıq xojalıg`ına, basqarıwg`a baylanıslı so`zler sheklengen da`rejede g`ana kirgeni 
ma`lim. Mısalı, ken`se, paroxod, samovar (samawrın) bolıs, uaezd, zavod (zawıt), 
galosh (gewish), doktor (duqtır), kirpich (gerbish), krovat (ka`rawat) ha`m t.b. 
2. 1917-jıldan keyingi da`wir. Bul da`wirde elde oktyabr` revolyutsiyası 
ornap, ko`p eller soyuzg`a birikti. Sonın` na`tiyjesinde taza du`zim, ma`mleket 
du`zildi. Bul burıng`ı SSSR ma`mleketinin` payda bolıwına alıp keldi. Sonlıqtan 
xalıq xojalıg`ının` ha`mme tarawında, siyasatta birlik kelip shıqtı. Tilde ko`plep 
jan`a so`zlerdin` payda bolıwına, olardı ha`mme xalıqtın` ten` qollanıwına 
mu`mkinshilik tuwdı. Sonlıqtan, bul da`wirde orıs tilinin` so`zleri, ol arqalı basqa 
xalıqlardın` so`zlerinin` kiriwine jag`day tuwıldı. Mısalı, partiya, sovet, 
revolyutsiya, feodalizm, kapitalizm, elektr, traktor, respublika, kolxoz, likbez, 
staxanovshı, agronom, poezd, mashina, plug ha`m t.b. Sol da`wirdegi ha`m keyingi 
jıllardag`ı eldegi barlıq jan`alıqlardın` atı (termini) tilimizde ko`rinip bardı. Tildi 
ja`miyetlik qubılısqa jatqarsaq, sol ja`miyettin` rawajlanıwı menen tildin` 
rawajlanıwı da tikkeley baylanıslı. Eger ja`miyet tez pa`t penen rawajlansa, tilde 
tez pa`t penen rawajlanıp baradı. Biraq neyde ja`miyet revolyutsiyalıq jol menen 
o`zgeredi, sonın` na`tiyjesinde revolyutsiyalıq jol menen rawajlanadı. Ja`miyettegi 
barlıq jan`alıq usı arqalı iske asadı. Til bunday revolyutsiyalıq jol menen emes, al 
evolyutsiyalıq (tillik zan`g`a sa`ykes) jol menen rawajlanadı. Bul rawajlanıw 
tilimizge so`zlerdin` ko`plep kiriwinen g`ana kelip shıqpaydı. Al tilimizdin` 
ulıwma qubılısında ko`rinedi (fonetika, leksika, grammatikada). Mısalı, burın 

---

bolmag`an ayırım sesler – ha`ripler v, e, `, `, orfografiyada, orfoepiyada ko`p g`ana 
zan`lılıqlar jan`adan payda boldı. 
Orıs tili arqalı Evropa tillerinen de ko`plep so`zler kirdi ha`m tilimizdin` 
seslik quramında grek, latın, nemets, anglichan, frantsuz, italyan, polyak tillerinin` 
so`zleri payda boldı. Mısalı, alfavit, grammatika, rektor, dekan, front, tramvay, 
kabinet, bank, benzin, tomat, limon. Ko`pshilik so`zler tikkeley sol tu`rinde kirgen 
bolsa, ko`pshiligi awdarıw arqalı da kirip otırdı. Bul o`z so`zlik qatlamındag`ı 
geypara so`zlerdin` jan`a ma`nisinin` payda bolıwına alıp keldi. Mısalv, rukopis`-
qoljazba, naglyadnoe posobie – ko`rgizbeli qural t.b. 

---

6. Qollanılıw o`risi boyınsha qaraqalpaq tili leksikası 
Jobası 
1. Ulıwma xalıqlıq leksika 
2. Dialektlik leksika 
3. Ka`siplik leksika 
4. Argotizmler. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar 
1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. T.1. M., 1951. 
2. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya, 1994. 
3. Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyası. No`kis, 1989. 
4. Nasırov D.S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. No`kis, 1995. 
5. Nasırov D.S. Stanovlenie i razvitie obshenarodnogo karakalpakskogo yazıka i 
ego dialektnaya leksika. Kazan`, 1973. 
Sorawlar: 
1. Sheklengen leksika degende ne tu`sinesiz? 
2. Qollanılıw o`risi boyınsha sheklengen leksika qanday toparlarg`a bo`linedi? 
3. Qaraqalpaq tilinde neshe dialekt bar? 
4. Qanday ha`s o`zgeshelikleri? 
Tayanısh so`zler ha`m tu`sinikler: 
Ulıwma xalıqlıq leksika. Ulıwma qollanılıwshı so`zler. 
Sheklengen leksika. Aymaqqa baylanıslı qollanılıw o`risi sheklengen leksika. 
Dialektler. Dialetizmler. 
Ka`sipke baylanıslı qollanılıw o`risi sheklengen leksika. Ka`siplik leksika. 
Sotsiallıq ortalıqqa baylanıslı sheklengen leksika. 
Argotizmler. 
Ulıwma xalıqlıq leksika 
Ulıwmalıq leksikag`a qaraqalpaq tilinde so`ylewshi ken` xalıq massanın` 
ku`ndelikli turmısında qollanılatug`ın so`zler kiredi. 
Mısalı: suw, dala, qala, da`r`ya, mal, keliw t.b. usıg`an usag`an so`zler 
o`zlerinin` qollanılıw sferası jag`ınan sheklenbegen. Bunday so`zler ha`r bir 
rabochiy, xızmetkerler menen ilim adamlardın` o`z pikirlerin bildiriw ushın, 
ulıwma qaraqalpaq tilinde so`ylewshi barlıq adamlardın` tillerinde qollanıladı. Kim 
so`ylese de, onın` parqına qaramay ulıwmalıq leksika ayırım semantikanı bildirip, 
o`z funktsiyasına iye. 
Mısalı: Ag`ash desen` da`r`ya boyı nuw tog`ay (K.Sultanov), g`arrı ko`rse-
jora, kempir ko`rse-qurdas, kelinshek bolsa kelin, oqıwshı ko`rse balam dep 
ha`mmesinde skladqa ertip kelip, xızmetke tartatug`ın (K.Sultanov). 

---

Eger birew: pa`len jerde qırg`awıl, qoyan ko`p eken, jalg`ızaq, shoshqalar, 
su`riw-su`riw kiyikler ko`p eken, u`yrek-g`azlar sonday ko`p eken dese bolg`anı, 
sol jerge jetkenshe taqatım shıdamaydı (A`.Shamuratov). 
Mısallardag`ı astı sızılg`an so`zler qaraqalpaq tili ushın ulıwmalıq so`zler 
bolıp tabıladı. 
Tildegi bir qansha so`zler tek g`ana ilimnin` geypara tarawlarında qollanıladı 
ha`m o`zinin` ayqın ma`nileri bar. Mısalı, sinus, kosinus (matem), amper (fizika, 
aqsha), topar (siyasiy ekon), rel`ef (geogr), atlıq, kelbetlik (gramm). 
Keltirilgen mısallar – ilimnin` ayırım shaqapları menen shug`ıllanıwshı 
qa`nigelerge g`ana tu`sinikli, ken` xalıq massasının` tu`siniwine qolaysız. 
Sonlıqtan atı atalg`an so`zler ulıwmalıq leksikadan orın almaydı: biraq ha`zirgi 
qaraqalpaq tilinin` leksikalıq quramınan o`zinin` tiyisli ornına iye. 
Qaraqalpaq tilindegi ulıwmalıq leksika stil`lik qollanılıwı boyınsha bir qansha 
o`zgesheliklerge iye. Tilimizdegi ha`r qıylı so`zlerdin` ha`reket etiw sferası 
shegaralang`an bolıp esaplanadı. Mısalı: Iyrimli da`r`ya a`ydarhaday ısqırıp, aybat 
shegedi (K.Sultanov). 
Keltirilgen ga`ptegi «iyrimli da`r`ya» so`zinin` basqa ga`plerde qollanılıw 
sferası tarıraq. Sonlıqtan da ayırım so`zlerdin` konkret ma`nide qollanılıwı a`debiy 
tildin` norması menen baylanıslı. Demek, ulıwmalıq leksika a`debiy tildin` barlıq 
shaqapshalarında da qollanıladı. 
Mısalı: Tan` rawana atıp, a`lem jaqtılana basladı (S.Arıslanov). Vokzaldıqn` 
ken` esigi ha`mme waqıtta ashıq (A.Bekimbetov). 
Mısallardag`ı «tan`», «a`lem» ha`m «vokzal» so`zleri ulıwmalıq leksikag`a 
kirgen so`zlerdin` a`debiy, ilimiy ha`m basqa leksikada konkret ma`nilerin bildiriw 
ushın xızmet etedi. 
Keltirilgen mısallardan olardın` stil`lik qollanılıwı birdey emesligin ko`remiz. 
Sonlıqtan ulıwmalıq leksikanın` quramı da ha`r qıylı boladı. Bunnan ulıwmalıq 
leksikanın` diapazonı a`dewir ken` ekenligin ko`remiz. O`zinin` a`meliy 
qollanılıwı jag`ınan ol basqa stilistikalıq toparlardın` ishinde ayırımlanıp turadı. 
Dialektlik leksika 
Tilimizdegi dialektlik leksika o`z tiykarın ulıwma xalıqlıq leksikadan aladı. 
Bunnan jergilikli govorlarg`a ta`n bolg`an aymaqlıq dialektler bo`linip shıg`adı. 
Govorlar aymaqlıq jag`ınan birlesken adamlardın` toparına xızmet etedi ha`m 
fonetikalıq, leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik o`zgesheliklerge iye. 
Qaraqalpaq tilindegi dialektlik o`zgeshelikler N.A.Baskakov ta`repinen 1926-
jıldan 1945-jılg`a deyin etnografiyalıq-dialektologiyalıq ekspeditsiyalar da`wirinde 
izertlenedi. Izertlewlerdin` na`tiyjesinde N.A.Baskakovtın` «Karakalpakskiy 
yazık» degen miyneti ju`zege keldi. Miynettin` «Kirisiw» bo`liminde avtor 
qaraqalpaq tilinin` ha`m onın` jergilikli o`zgesheliklerinin` izertleniw ma`selesine 
dıqqat awdarıp, qaraqalpaq tilin aymaqlıq jag`ınan eki dialektke: arqa-shıg`ıs 
(bug`an Qarao`zek, Taxtako`pir ha`m Primorskiy (Moynaq) rayonları) ha`m 
tu`slik-batıs (bug`an Shımbay, Kegeyli, Kuybıshev, Qon`ırat, Shomanay, Xojeli, 
Qıpshaq, Shabbaz ha`m To`rtku`l rayonları) bo`ledi. 

---

Ha`zirgi waqıtta qaraqalpaq tilindegi jergilikli o`zgesheliklerdi u`yreniw isi 
belgili izge salındı. O`zbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialı tariyx, 
til ha`m a`debiyat institutının` quramında tildin` tariyxı ha`m dialektologiyasın 
izertlew boyınsha arnawlı sektordın` ashılıwına baylanıslı (1960-jılı) ko`p g`ana 
isler islenip, respublikanın` arqa ha`m tu`slik rayonlarında jasawshı qaraqalpaqlar 
tilindegi jergilikli o`zgeshelikler ken`nen izertlenildi. 
Qaraqalpaq dialektologları ta`repinen bir qansha dialektologiyalıq materiallar 
jıynalıp, qaraqalpaq tilindegi dialektlerdin` bo`liniwine azı kem qosımshalar 
usınıldı. Jıynalg`an materiallardın` tiykarında islengen klassifikatsiya boyınsha 
qaraqalpaq tilinde arqa ha`m tu`slik dialektleri dep atalg`an aymaqlıq jag`ınan 
belgili qubılıslarg`a iye eki dialekt bar. 
Qaraqalpaq tilinin` arqa dialekti Qaraqalpaqstan respublikasının` Arqa 
rayonlarında Shımbay, Taxtako`pir, Kegeyli, Moynaq, Qon`ırat, Shomanay, 
Xojeli, No`kistin` aynalasında jasawshı xalıqtı qamtıydı. Bul aymaq 
qaraqalpaqlardın` burında da ha`m ha`zirde de tiykarg`ı jaylasqan ornı. Usı jerlerde 
jasawshı xalıq tiykarınan ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` forması menen uqsas 
keledi. Bul uqsaslıqtı fonetika grammatikalıq qubılıs, leksikalıq quramı 
tarawlarında qaraqalpaq a`debiy tilin (jazba ha`m awızsha) arqa rayonlardag`ı 
qaraqalpaqlardın` so`ylew tili menen salıstırıw da`wirinde de seziwge boladı. 
Sonlıqtan arqa dialekttin` a`debiy tilge tırnaq bolg`an tiykarg`ı tirek bazası dep 
sanaw aqılg`a muwapıq keledi. 
Demek, qaraqalpaq tilin u`yreniwdin` birinshi da`wirlerinde ilimpazlardın` 
dıqqatı arqa rayonlarda jasawshı qaraqalpaqlardın` tiline awdarılıwı faktin tosattan 
bolg`an na`rse dep qarawg`a bolmaydı. Bul boyınsha S.E.Malovtın`, 
E.D.Polivanovtın`, A.A.Sokolovtın` ha`m N.A.Baskakovtın` miynetlerinen de ko`p 
na`rse tabıw itimal. 
Xalıq so`ylew tili ha`m dialektleri boyınsha dialektologlar ta`repinen 
o`tkerilgen jan-jaqlı bayqawlarg`a tiykarlanıp, joqarıda ko`rsetilgen ilimpazlardın` 
ayırım juwmaqların tastıyıqlap, fonetika, grammatika ha`m leksika tarawlarında 
tek g`ana ayırım o`zgeshelikler menen sıpatlanatug`ın ulıwma alg`anda a`debiy 
tildin` tiykarg`ı bazası bolıp xızmet etetug`ın qaraqalpaq tilinin` arqa dialektin 
bo`lip shıg`arıwg`a boladı. 
Al, arqa dialekti quramındag`ı ha`r qıylı sotsial-ekonomikalıq ha`m tariyxıy 
etnografiyalıq 
sebepler 
tiykarında 
payda 
bolg`an 
jergilikli 
govorlıq 
o`zgesheliklerdi izertlew ha`m anıqlaw qaraqalpaq dialektologiyasının` a`hmiyetli 
ma`selelerinin` biri. 
Qaraqalpaq tili tu`slik dialekti Qaraqalpaqstan respublikasının` tu`slik 
rayonlarında jasawshı xalıqtı o`z ishine aladı. Tu`slik dialektinin` wa`killeri 
(To`rtku`l, Beruniy, A`miwda`r`ya rayonının` Nazarxan awılı) til ha`m aymag`ı 
jag`ınan tu`rkmenler, Xorezm o`zbekleri ha`m qazaqlarg`a jaqın qon`sı. Tu`slik 
dialekti o`zinin` fonetikalıq, grammatikalıq ha`m ayırım alg`anda leksikalıq 
o`zgesheliklerge iye. Olardın` gey birewleri xalıq tariyxı menen baylanıslı bolsa, 
basqaları qaraqalpaqlardın` qon`sılas tu`rkiy xalıqları menen ekonomikalıq, 
sotsiallıq ha`m ma`deniy jaqınlıg`ı na`tiyjesinde ju`zege kelgen. 

---

Qaraqalpaq tilindegi jergilikli til o`zgesheliklerinin` mısalların to`mendegishe 
keltiriw mu`mkin. Govorlardag`ı geypara so`zler a`debiy tildegi o`zinin` ma`niles 
variantlarına iye. 
Mısalı: Tın`lawshılar tartım bolıp, bir awız so`zin dalag`a jibermey otırg`an 
sıyaqlı (S.Arıslanov); Ku`tpegen jerden quyın ko`terilip, a`zzi sho`plerdin` basın 
julıp ketedi dag`ı (T.Qayıpbergenov). Arqalap barıwı ku`shmu`ytek g`oy 
(T.Qayıpbergenov). 
Mısallarda keltirilgen so`zlerden tartım jımjırt (tınısh), a`zzi-a`ziz (ha`lsiz), 
ku`shsiz («ku`shmu`ytek» awır) qıyınıraq sıyaqlı o`z paralellerine iye, olar 
respublikanın` arqa rayonlarındag`ı qaraqalpaqlardın` tillerinde qollanıladı. 
Qaraqalpaq tili Qon`ırat govorının` leksikalıq quramında sızg`ı (u`lgi ag`ash), 
ashaq (ag`ashtı jonıy ushın qural atı), quwısqulaq (qatan`) ma`nisinde qollanıladı: 
al tu`slik dialektinde frazeologiyalıq baylanıslı mınanday qatarlar bar, mazalı jigit, 
jaqsı jigit, tis jemew – azap ko`rmew, shan`araq bolıw – xojalıq bolıw t.b. 
Mısallardan tilimizdegi dialektlik leksikanın` aymaqlıq jag`ınan o`zine ta`n 
o`zgeshelikleri bar ekenligi ko`rinedi. Tildegi dialektlik leksika ku`ndelikli o`sip 
baratırg`an ekonomika, ma`deniyat, ilim, xalıq bilimlendiriwi, awıl xojalıg`ı, mal 
sharwashılıg`ı tag`ı basqalar xojalıqtın` ha`r qıylı arnalarına baylanıslı bay so`zlik 
quramg`a iye. 
Moynaq rayonında balıqshılıqqa baylanıslı bay leksika bolsa, respublikanın` 
qalg`an rayonlarında paxtashılıqqa, xojalıqtın` basqa tu`rlerine baylanıslı 
qollanılatug`ın dialektlik so`zler bar. 
Dialektlik leksikanın` maqseti – qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramı, fondın 
bayıtıw, tilimizde az qollanılatug`ın so`zlerge ken` jol ashıw, ulıwma xalıqlıq tildi 
bunnan bılay da bayıta beriw is bolıp tabıladı.