Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

2. Ka’rxananın’ ekonomikalıq jag’dayın tallaw ko’rsetkishleri 
 
Ka’rxananı ekonomikalıq tallaw, onın’ xızmetine tiyisli bir neshe 
ekonomikalıq ko’rsetkishlerdi anıqlaw ha’m u’yreniw arqalı a’melge asırıladı. 
Da’slep ka’rxananın’ «jalpı o’nimi», «jalpı da’ramatı», «da’ramat» ha’m «taza 
da’ramat» ko’rsetkishlerin esaplaw lazım. 
Ka’rxananın’ «jalpı o’nimi» - bul belgili bir da’wirde (ma’selen: 1 jılda yamasa 
sherekte) ka’rxana ta’repinen tayarlang’an barlıq o’nimler ha’m ko’rsetilgen 
xızmetlerdin’ sol da’wirdegi bahaları boyınsha esaplang’an qunının’ jıyındısınan 
ibarat boladı. 

---

43 
«Jalpı o’nim» di satıw esabınan alıng’an tu’sim «jalpı da’ramat» tı quraydı. 
«Jalpı da’ramat» tan o’ndiris, xojalıq qa’rejetleri shegirip taslansa, «ka’rxana 
da’ramatı» ko’rsetkishi kelip shıg’adı. Ka’rxana da’ramatınan salıq ha’m ayırım 
to’lemlerdi (ma’selen: napaqa fondına, ba’ntlik xızmetine ha’m t.b.) to’lewden 
qalg’an bo’legi taza da’ramattı quraydı. Sonı da umıtpaw kerek, ayırım to’lemler 
(ma’selen: alıng’an kredit to’lewi ha’m u’steme protsent, jer salıg’ı, mu’lk salıg’ı 
ha’m t.b.) da’ramattan to’lense de, lekin negizinde qa’rejetler quramında bolıwı 
lazım. 
Ka’rxana xızmeti na’tiyjeliliginin’ o’siwin (yamasa pa’seyiwin) belgileytug’ın 
bir qansha ko’rsetkishler bar. Olardan en’ ko’birek qollanılatug’ını, miynet 
o’nimdarlıg’ı, tiykarg’ı fondlardın’ na’tiyjelilik ko’rsetkishi, miynettin’ o’ndirislik 
fondlar menen qurallanıwın jaqsılaw ko’rsetkishleri esaplanadı. Fondlardın’ 
na’tiyjeliligi, miynet o’nimdarlıg’ı ha’m onın’ fondlar menen qurallanıwı arasında 
tıg’ız baylanıs bar. 
O’ndiristin’ ko’lemin asırıwg’a ha’r tu’rli jollar menen erisiw mu’mkin. Biraq 
ba’ribir miynet ha’m materiallıq resurslardı kem sarıplap, joqarı ekonomikalıq 
na’tiyjege erisiwdin’ a’hmiyeti u’lken. Demek, o’nim qansha ko’p islep shıg’arılsa 
ha’m satılsa, payda mug’darı sonsha ko’p boladı. A’dette, sapası joqarı bolg’an 
o’nimnin’ bahası da bir qansha joqarı boladı. Na’tiyjede o’nimnin’ sapasın jaqsılaw 
ka’rxananın’ alatug’ın paydasının’ o’siwine alıp keledi. 
Sonday-aq, rentabellik ko’rsetkishi ka’rxanalardın’ xojalıq xızmetinin’ 
na’tiyjelilik da’rejesin bildiriwshi ko’rsetkish bolıp, ol alıng’an paydanı, 
sarıplang’an qa’rejetlerge salıstırıw, bo’liw arqalı anıqlanadı ha’m protsentte 
ko’rsetiledi. 
Ka’rxananın’ ulıwma xojalıq xızmetinin’ rentabelligi ha’m ha’r bir o’nim tu’ri 
boyınsha da rentabellik anıqlanadı. Rentabellik da’rejesin ko’teriwge 2 jol menen, 
birinshiden, o’ndirislik qa’rejetlerdi kemeytiw arqalı, ekinshiden, bahanı joqarılatıw, 
o’nimnin’ sapasın jaqsılaw esabınan erisiw mu’mkin. 
Biz joqarıda u’yrengen ekonomikalıq ko’rsetkishlerden ha’r qaysısın o’z aldına 
emes, ba’lkim olardan sistema tu’rinde paydalanıw kerek.