Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde
-tema. İsbilermenlikte xojalıq baylanısları ha’m sha’rtnamalar du’ziw
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
Isbilermenlik tiykarlari\'
|
6-tema. İsbilermenlikte xojalıq baylanısları ha’m sha’rtnamalar du’ziw. Bahanın’ qa’liplesiwi, firmanın’ baha siyasatı 1. Xojalıq baylanıslarının’ mazmunı ha’m ko’rinisleri. Birge islesiw baylanısların sho’lkemlestiriw ha’m sha’rtnamalar du’ziw 2. Birge islesiw huquqları, minnetlemeleri ha’m pitim du’ziwdegi kepillikler 3. Bahanın’ mazmunı ha’m wazıypaları, baha belgilewdin’ maqsetleri ha’m usılları 4. Bahanı qa’liplestiriwshi ha’m og’an ta’sir etiwshi faktorlar. Bahanın’ tu’rleri ha’m firmanın’ baha siyasatı 1. Xojalıq baylanıslarının’ mazmunı ha’m ko’rinisleri. Birge islesiw baylanısların sho’lkemlestiriw ha’m sha’rtnamalar du’ziw İsbilermen o’z xojalıq xızmetin a’melge asırıw protsesinde, ha’r tu’rli subektler menen birge islesedi, ekonomikalıq baylanısta boladı. Ma’selen, olar to’mendegi ko’rinislerde bolıwı mu’mkin: o’ndiristi sho’lkemlestiriwdegi birge islesiw, qanday da bir isti orınlawdag’ı birge islesiw, xızmet ko’rsetiw, kommertsiya (sawda-satıq salasındag’ı, finans, yag’nıy, bank, salıq, qamsızlandırıw, is haqı) bag’darında. Bazar sharayatında xojalıq baylanısları, a’dette ta’replerdin’ o’z ara kelisiwine qaray pitim du’zip sha’rtnama imzalaw tiykarında a’melge asırıladı. Xojalıq pitimi degende, a’dette eki yamasa odanda ko’p ta’replerdin’ o’z-ara tovarlar jetkizip beriw yamasa xızmetler ko’rsetiw boyınsha sha’rtlesilgen kelisiwi tu’siniledi. Eger de pitimde ma’mleket aymag’ında dizimnen o’tpegen firmalar da qatnasqan bolsa, ol xalıq aralıq pitim esaplanıladı. Eger de bir ma’mleket aymag’ında dizimnen o’tken sırt el firmaları qatnasıp atırg’an bolsa, ol ishki pitim esaplanıladı. Xojalıq islerinde ko’birek xalıq aralıq pitimler u’lken qızıg’ıwshılıqqa ha’m a’hmiyetke iye boladı. Xojalıq pitimleri 2 tu’rge bo’linedi: 1. Tiykarg’ı; 69 2. Ja’rdemshi. To’mendegiler menen baylanıslı pitimler tiykarg’ı esaplanıladı: birgelikte o’ndiristi sho’lkemlestiriw; o’nimdi satıw – satıp alıw; ilimiy-texnikalıq bilimlerdi, yag’nıy, patent, litsenziya, nou-xaw ha’m sog’an uqsaslardı almasıw ha’m alıw-satıw; texnikalıq xızmet, yag’nıy, jan’a texnologiyanı engiziw, o’zine ta’n o’z aldına obektlerdi qurıw ha’m sog’an uqsaslardı alıw-satıw; islep shıg’arıw faktorlarının’ orınlanıwı boyınsha; xalıq aralıq turizmdi sho’lkemlestiriwde. To’mendegiler menen baylanıslı pitimler ja’rdemshi esaplanadı: ju’kti jetkizip beriw menen baylanıslı; ju’kti qamsızlandırıw; ju’kti qayta islew, saqlaw menen baylanıslı; ta’repler arasındag’ı esap-sanaq islerin a’melge asırıw ushın bank operatsiyaları. Sonday-aq, barter ko’rinisindegi pitim de bar bolıp, ol pul qarjıları ornına o’z ara tovar almastırıw tiykarında du’ziledi. Ko’p ma’mleketlerde bazar qatnasıqları barter pitimi tiykarında baslang’an bolıp, ol jaqsı rawajlanbag’an bazarg’a ta’n esaplanıladı. Xojalıq pitimnin’ za’ru’r sha’rti ha’m huquqıy hu’jjeti bolıp kontrakt yaki pitim esaplanadı. Lekin, sherikler o’z ara isenimli bolg’anda telefon yaki teleks arqalı da pitim du’zip birge islesedi. Pitimlerdi tiykarınan 2 tu’rli usılda a’melge asırıw mu’mkin: islep shıg’arıwshının’ o’zi menen tikkeley; da’lda’lshı arqalı. İslep shıg’arıwshı, tutınıwshı, xızmet ko’rsetiwshi yaki buyırtpashı menen tuwrıdan-tuwrı kommertsiya pitimin du’ziw arqalı birge islesiw bir neshshe abzallıqlarg’a iye: o’zine dım kerekli bolg’an tovar ha’m xızmetti alıw imka’niyatı joqarı boladı; birge islesetug’ın firmanın’ islep shıg’arıw texnologiyasındag’ı bolıp atırg’an o’zgerislerdi esapqa alıp o’z waqtında pitimge du’zetiw, o’zgertiwler kirgizip barıw mu’mkin; 70 qarıydar tikkeley islep shıg’arıwshı menen baylanısta bolıwı mu’mkin. A’sirese, jetispeytug’ın mashina, apparatura ha’m mexanizmler buyırtpasında bul za’ru’r; tuwrıdan-tuwrı baylanıs ayırım jag’daylarda uzaq waqıt birge islesiwdi ha’m ha’tte birgelikte islep shıg’arıwdı a’melge asırıwdı ta’miyinlewi mu’mkin; da’lda’lshıg’a sarıplanatug’ın qa’rejetler kemeyedi. Lekin bizde isbilermenlerdin’ ko’pshiliginin’ jeke ta’jiriybesinin’ kemligi sebepli, a’sirese, xalıq aralıq pitimlerde ta’jiriybeli ha’m qa’nigeli da’lda’lshılar arqalı pitim du’ziwge ma’jbu’r bolmaqta. Sawda da’lda’lshıları – bul satıwshı ha’m qarıydar arasındag’ı da’ldalshı firma bolıp, satıp alıw ha’m satıw bahasındag’ı ayırmashılıq yaki komissionlıq to’lem esabınan payda aladı. Sawda da’lda’lshıları arqalı pitim – bul qarıydardın’ yaki satıwshının’ buyırtpası tiykarında tovar yaki xızmettin’ sawdasın a’melge asırıw operatsiyası bolıp tabıladı. Ha’zirgi ku’nde rawajlang’an ma’mleketlerde kommertsiyalıq sawda da’lda’lshıları ju’da’ za’ru’r birge islesiwshi bolıp satıwshılar ha’m qarıydarlarg’a bir qatar xızmetlerdin’ tu’rlerin (ma’selen, sawda tarawların jaratıw, reklama, transport, tovarlardı saqlaw xojalıg’ın sho’lkemlestiriw, u’skenelerge kepillengen xızmetler ko’rsetiw, birge islesetug’ın firmanı izlep tabıw, sha’rtnamalardı ra’smiylestiriwdi) ko’rsetpekte. Firma ha’m da’lda’lshı arasında sawda-da’lda’lshı operatsiyalarının’ xarakterine qaray to’mendegi ko’rinisleri bar: alıp satıw operatsiyası, yag’nıy islep shıg’arıwshıdan da’lda’lshı tovardı satıp alıp, onı iyesi sıpatında satadı. komission firmadag’ı operatsiyası, eki ta’rep ortasında da’lda’lshılıq qılıp, yag’nıy, birewinen alıp ekinshisine satıp pitim ushın onın’ qunının’ mug’darınan belgili bir protsent xoshametlew to’lemin aladı. agentlik operatsiyası, yag’nıy, satıwshı ha’m qarıydar arasında baylanıs ornatadı ha’m bunın’ ushın 2-3 protsent sıylıqlaw da aladı. Angliya ha’m AQSh kommertsiya pitimlerinin’ 70% tuwrıdan-tuwrı baylanıs pitimleri quraydı. Birge islesiw sha’rtnamaların sho’lkemlestiriw ha’m sha’rtnamalardı du’ziw. Birge islesiw pitimin du’ziwdi a’melge asırıw bir neshe basqıshqa bo’linedi: kontragentti izlew ha’m tan’law; sha’rtnamanı imzalawg’a tayarlaw; 71 sha’rtnamanı imzalaw; sha’rtnamanın’ sha’rtlerin a’melge asırıw. Ha’r bir basqısh jumıslarının’ o’zi ja’ne bir neshe o’z aldına wazıypalardı orınlawdı talap qıladı. Bunda en’ juwapkershiligi kontragentti tan’law bolıp pitimnin’ tabıslı ham na’tiyjeli bolıwı ko’p jaqtan og’an baylanıslı. Bunın’ ushın kontragent haqqında, onın’ o’ndirislik yaki sawda xızmetin ko’rsetiw quwatı, finans jag’dayı, texnikalıq u’skenelengenligi, ma’nzili ha’m onın’ muwapıqlılıg’ı haqqında anıq mag’lıwmatqa iye boladı. Sonday-aq, en’ za’ru’r ma’selelerdin’ biri pitimdi a’melge asırıwdı qarjılandırıw, yag’nıy kredit esabınan, naq pulg’a, yamasa o’nimnin’ bir bo’legi esabınan ha’m t.b. Toplang’an mag’lıwmatlar tiykarında kommertsiyalıq-texnikalıq tapsırması tayarlanadı. Sonday-aq, to’lew ta’rtibi, jetkizip beriw sha’rti, buyırtpanı tayarlaw mu’ddeti islep shıg’ıladı. Son’ıraq birge islesiwge nıshan etip alıng’an firmag’a jazba ra’wishte birge islesiw boyınsha usınıs jiberiledi. Usınısta o’zinin’ kommertsiyalıq–texnikalıq tapsırmalarının’ sha’rti ha’m usınıstın’ a’mel qılıw mu’ddeti ko’rsetiledi. (Ma’selen 1 ay ishinde). Eger bul mu’ddette onnan juwap kelmese, demek, ol birge islesiwdi qa’lemegen boladı. Eger de birge islesiw haqqında juwap alınsa, kommertsiya pitimin a’melge asırıwdın’ keyingi basqısh isleri baslanadı. Bunda da’slep, birgeliktegi istin’ ha’r tu’rli ta’replerin anıqlaw boyınsha so’ylesiwler o’tkiziledi ha’m sha’rtnamanın’ teksti tayarlanadı. Son’ıraq onı imzalaw ma’resimi o’tkiziledi. Kontragent sha’rtnamanı ulıwma tu’rinde, yaki, ha’r bir statyanı o’z aldına imzalap tastıyıqlawı mu’mkin. Kelisilgen sha’rtnama a’dette ta’replerdin’ usı is ushın juwapkerli wa’kili yamasa basshı ta’repinen imzalanadı. Kommertsiya pitimin a’melge asırıwda ha’r eki ta’reptin’ huquq ha’m minnetleri haqqındag’ı razıshılıqtı sa’wlelendiriwshi yuridikalıq hu’jjet bul kontrakt esaplanadı. Kontrakt pitimin a’melge asırıw sha’rti onı orınlaw ta’rtibin belgilep beredi. Kontraktta to’mendegiler o’z sa’wleleniwin tapqan bolıwı sha’rt: o’nimnin’ yaki xızmettin’ atı ha’m mug’darı; tovardın’ ha’m xızmettin’ sapasın ha’m mug’darın anıqlaw usılı; jetkizip beriw mu’ddeti, ornı ha’m sha’rti; kontrakt bahası; to’lew sha’rti; tovar yaki xızmetti tapsırıw ha’m qabıl qılıw sha’rti; 72 jetkizip beriwdegi kepillik ha’m ondag’ı xoshametlew yaki ja’rima ilajları; ta’replerdin’ kelispewshilik jag’dayındag’ı arbitraj; ta’replerdin’ yuridikalıq ma’nzili ha’m rekvizitleri; ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an zıyandı qaplaw sha’rti; qanday jag’daylarda juwapkershilikten azat bolıw sha’rti; kontrakttı toqtatıw ha’m biykar etiw ta’rtibi; juwapker shaxslar imzası. Ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an barlıq mashqala ha’m variantlardı esapqa alg’an halda sha`rtnama islep shıg’ıw qıyın. Lekin ol qanshelli puxta du’zilgen bolsa, pitimnin’ a’melge asıwı sonshelli sapalı ha’m mu’ddetinde boladı. Sha`rtnamanın` quramı shama menen to’mendegi bo’limlerden ibarat bolıwı mu’mkin: 1. Kirisiw bo’limi. Bunda pitim boyınsha ulıwma mag’lıwmat beriledi, yag’nıy, ta’replerdin’ atı, pitim mazmunı, nomeri, du’zilgen sa’ne ha’m ornı. 2. Sha`rtnama predmeti. Tovar yaki xızmetlerdin’ sapa ha’m mug’darı ko’rsetilgen halda sıpatlama ko’rsetiledi. Eger sha`rtnama qurılıs obekti boyınsha bolsa onın’ tolıq texnikalıq sıpatlaması ko’rsetiledi. 3. Tovar yaki xızmet mug’darı. Bunda onın’ mug’darın anıqlaw ushın qollanılatug’ın o’lshew birligi (dana, kub, metr, tonna ha’m t.b.) ha’m jetkiziliwi lazım bolg’an mug’dar, onı jetkizip beriw grafigi ko’rsetiledi. Bunda tovardı oraw haqqında kelisiw za’ru’r, sebebi tovardı eki tu’rli mug’darda o’lshew parqlanadı: a) brutto – oralg’an; b) netto – oralmag’an. 4. Tovar ha’m xızmet sapasın anıqlaw. Sha`rtnamanın` bul bo’liminde tovar ha’m xızmettin’ sapasın anıqlaw usılı ha’m onı o’tkiziw ta’rtibi ko’rsetiledi. Sapanı anıqlaw: bar standartlardın’ tiykarında bolıwı mu’mkin; standart bar bolmasa onın’ texnikalıq sha’rtine qaray; ma’pdar ta’reptin’ u’lgi nusqası tiykarında; tovardın’ quramın tekseriw tiykarında; yaki da’lda’lshı sapasına kepillik bermesten qalay bolsa solay jetkizip beriw mu’mkin. 5. Jetkizip beriw sha’rti. Sha`rtnamanın` bul bo’liminde tovardı ju’klew, tu’siriw, saqlaw, transport qa’rejetleri qaysı ta’repten to’leniwi, ol tosattan, apatshılıq aqıbetinde buzılsa, nabıt bolsa, kim ta’repinen qaplanıwı ko’rsetiledi. 73 Transport qa’rejetlerinin’ tovar qunında u’lken mug’dardı qurag’anı sebepli, du’nya ju’zinde onı jetkizip beriwde ha’r tu’rli ta’jiriybeler qollanıladı. - «franko-sklad satıwshı», bunda transport qa’rejetlerin qarıydar o’z moynına aladı; - «franko-sklad qarıydar», bunda qarıydar transport qa’rejetlerin o’z moynına almaydı. 6. Jetkizip beriw mu’ddeti. Bunda tovardın’ jetkizip beriliwinin’ anıq ku’n, ay, kvartalı, olar arasındag’ı aralıq mu’ddetler ko’rsetilgen boladı. 7. Sha`rtnama bahası. Sha`rtnama bahası a’dette tovardın’ mug’darının’ birligi bahasına qaray anıqlanadı. Eger de bir neshe tu’rli tovar bolsa, ha’r qıylı tovar bahasına qaray, mug’darının’ qunı o’z aldına esaplap ja’mlenedi. Bahalar u’sh tu’rli tiykarda bolıwı mu’mkin: 1. O’zgermes baha (kontrakttın’ a’mel qılıw dawamında o’zgermeydi). 2. O’zgerip turıwshı baha. Bazardın’ jag’dayına qaray o’zgerislerdi esapqa alıw ko’rsetip o’tiledi. Bunda a’lbette bahanın’ o’zgergenligi haqqındag’ı mag’lıwmat deregi belgilenedi. 3. Jılısıp turıwshı. Bunda tovardın’ bahası onın’ o’zine tu’ser bahasının’ o’zgeriwine qaray o’zgeriwi esabınan alıng’an boladı. Bahanı belgilewde tu’rli sharayatlarg’a qaray ma’selen, ma’wsimge, satıw mug’darına, ha’m tag’ı basqalarg’a qaray og’an shegirmeler belgileniwi mu’mkin. Download 1.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|