Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde
Menedjment teoriyalarının’ rawajlanıwı
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
Isbilermenlik tiykarlari\'
|
3. Menedjment teoriyalarının’ rawajlanıwı
«Menedjment» - so’zi, ataması, tu’sinigi ko’p ma’niske iye. Sebebi, ingliz tilinin’ oksford so’zliginde olar eki ma’nisti beredi: Direktor o`ndiristi basqarıw ilim-izertlewdi basqarıw finanstı basqarıw satıwdı basqarıw Direktor basshı basshı Orınlawshılar Orınlawshılar 60 basqarıw ha’kimiyatı ha’m sheberligi; sho’lkem resursların basqarıw boyınsha o’z aldına sheberlik ha’m ha’kimshilik ko’nlikpeler. İlimiy a’debiyatlarda menedjment degende a’dette sonday sotsiallıq- ekonomikalıq protses tu’siniledi, ol arqalı o’zinin’ aldına qoyılg’an maqsetlerge erisiw ushın firma resurslarına basshılıq qılıw a’melge asırıladı. Sonı qaytalap o’tiw za’ru’r, «Menedjment» «Basqarıw» g’a qarag’anda bir az tar tu’sinik. Mısal ushın, mashina, u’skene, texnologiyalıq liniyalardı basqarıw mu’mkin, bul bolsa injener ha’m texnologlardın’ wazıypasına kiredi. Menedjment firmanın’ sotsiallıq-ekonomikalıq protseslerin basqarıwdı an’latadı. İlimiy pa’n sıpatında menedjment XIX a’sirdin’ birinshi yarımında kapitalizm tuwılıwı menen payda boldı. Onın’ tiykarg’ı anıqlaması a’skeriy nusqa boyınsha payda bolg’an sho’lkem du’zilmesi edi. Da’slepki menedjerler armiya intizamı, jaza menen qorqıtıw, ha’r qanday buyrıq ha’m pa’rmanlarg’a so’zsiz boysınıw usılların qollag’an. Bunday basqarıw miynet resurslarınan paydalanıw, olardan ilajı barınsha ko’birek qosımsha qundı o’ndiriwdin’ anag’urlım na’tiyjeli usılı sıpatında qaralg’an. Keyinirek «İlimiy menedjment» dep atalg’an da’slepki klassik menedjment mektebinin’ qa’liplesiwi XX a’sir baslarına tuwrı keledi. Bul mekteptin’ tiykarın salıwda amerikalıq injener ha’m oylap tabıwshı F. Teylor (1856-1915) turg’an edi, onın’ teoriyası keyinirek «Teylorizm» degen at aldı. Onın’ tiykarg’ı bag’darı jallanba jumısshılardın’ miynet o’nimdarlıg’ın asırıwda anag’urlım na’tiyjeli ha’m optimal usıllardı izlewden ibarat. AQSh ta 20-30 jıllarda «Teylorizm» ge qarsı qanday da bir da’rejede jan’a teoriya, insan qatnasıqları teoriyası payda boldı. Amerikalı psixolog alım E.Meyo (1880-1949) bug’an tiykar saldı. İnsan qatnasıqları ko’z qarasınan alg’anda, jumısshı – pikirsiz robot emes, ba’lkim abıray itibarg’a iye, o’zin-o’zi hu’rmet qılatug’ın, jeke maqsetler ha’m ma’plerge erisiwge umtılatug’ın individ. İnsan qatnasıqları mektebinin’ ataqlı wa’kili bolg’an amerikalıq alım D.Mak- Gregor (1906-1964) aytqan edi, insan minez-qulqının’ eki modeli, xızmetkerdin’ o’z miynetine qatnasının’ eki tu’ri bar, menedjer olardan paydalang’an halda jumısshılardın’ miynetinin’ anag’urlım na’tiyjeli usılların belgilewi kerek. Birinshi modelge muwapıq, u’lgi jallanba jumısshı a’zelden jalqaw adam, sol sebepli ol tapsırılg’an jumıstan moyın tawlawg’a urınadı, onda juwapkershilikti seziwge pa’m- parasat jetispeydi. Bunnan bolsa sonday juwmaq shıg’adı: bunday jumısshını mudamı ma’jbu’rlew, qadag’alaw, jazalaw ha’m jarima salıw menen qorqıtıp turıw za’ru’r. 61 Ekinshi model birinshisine qarama-qarsı: jallanba jumısshılar o’z ta’biyatı boyınsha belsendi, olarg’a baslama ko’teriw ha’m shaqqanlıq, o’zinin’ moynına juwapkershilikti alıw qa’siyeti ta’n. Bunday jag’dayda menedjerdin’ wazıypası adamlardın’ o’z maqsetlerine erise alatug’ın sha’rt-sharayatlardı jaratıwdan ibarat. Ekinshi modelge muwapıq keliwshi jumısshını xoshametlew ha’m og’an qolay ortalıq jaratıp beriw g’ana jetkilikli. A’lbette, bul eki model tek teoriyalıq abstrakt bolıp, a’meliyatta olar taza ko’riniste bolmaydı. İnsan o’zinde ha’m birinshi, ha’m ekinshi modellerdin’ belgilerin birlestiredi. Sol sebepli menedjment usılları integratsiyalang’an ko’rinis tu’s almaqta. 80-jıllarda Amerika puqarası bolg’an yapon alımı Uilyam Oushi “Z” teoriyasın usınıs etedi. Bul teoriya «D» Mak-Greger teoriyaları, yapon ha’m amerika menedjmenti ta’jiriybesinen kelip shıg’ıp, to’mendegi 3 ideyanı ko’rsetedi: 1. Ulıwma ha’r qanday firmanın’ pa’rawanlıg’ın ta’miyinlewshiler: o’z imka’niyatların a’melge asırıwshılar – xızmetkerler. 2. Firma – bul mısalı janlı organizm. Bunda bir pu’tin maqsetke qaray birlesken adamlar xızmetin ko’rsetedi. 3. Firmanın’ o’zi de ha’m onın’ adamları da udayı jan’alanıp, o’zgeredi ha’m sol jan’alanıw arqalı bazardag’ı o’zgerip baratırg’an sha’rayatqa beyimlesedi, iykemlesedi. Ekonomikalıq a’debiyatlarda, o’z imka’niyatların a’melge asırıwshı xızmetkerler, biznes, menedjment ko’z qarasınan qarag’anda, u’sh toparg’a bo’linedi. Birinshisi – ekonomikalıq adam. Onın’ tiykarg’ı maqseti, pikiri, oyı pul tabıw. Demek, onı isletiw ushın ko’birek materiallıq xoshametlew yamasa ja’riymag’a a’hmiyet beriw kerek. Ekonomikalıq adamnın’ tiykarg’ı a’zzi ta’repi sonda, a’piwayı qılıp aytqanda, «pul dese o’zin to’beden taslawg’a da tayar». Eger basqa firma ko’birek pul wa’de qılsa islep turg’an ornın arqayın taslap kete beredi. Ekinshi topar – sotsial adam. Bul o’zinin’ ku’shlerine isenbeytug’ınlar, ma’mleketten yamasa firmadan qa’wenderlikti ku’tetug’ın adamlar. Bularda baslama ko’teriw kemirek boladı. U’shinshi topardag’ı adam – tek g’ana o’zinin’ imka’niyatların a’melge asırıwshı xızmetkerler. Bularda o’zinin’ materiallıq ta’repine a’hmiyet beredi, baslama ko’teredi, jan’a-jan’a ideyalar usınıs etedi. En’ za’ru’ri, olar pikirine sadıq boladı. Firmanın’ jaqsı, jaman ku’nlerinde onı qollap-quwatlaytug’ın, pa’rawanlıg’ın ta’miyinleytug’ınlarda a’ne usılar boladı. 62 Firmalar xızmetkerlerge o’z-aldına itibar berip – en’ ziyrek adamlardı firmada islewge tartıw, olardın’ qa’nigeligin arttırıw, xızmetkerler u’stinen qattı qadag’alaw ornına olarg’a erkinlik beriw, biyg’a’rez, erkin islewi ushın sha’rayat jaratılıwı kerek. Bul xızmetkerlerdin’ o’z pikirlerin erkin bildiriwine, baslama ko’teriwine alıp keledi. Download 1.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|