Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

5. Ba’sekinin’ mazmunı, ko’rinisleri ha’m usılları 
 
Ba’seki – bul islep shıg’arıwshı ha’m tutınıwshılardın’ bazardı iyelew, arzan 
shiyki zatqa iye bolıw, joqarı payda alıw ushın bolatug’ın o’z ara gu’resleri. 
Ekonomika iliminde ba’sekinin’ taraw ishindegi ha’m tarawlar aralıq, sonday 
aq oligopoliyalıq, monopoliyalıq ko’rinisleri bir-birinen parqlanadı. Taraw ishindegi 
ba’sekide bir qıylı tovarlardı islep shıg’arıwshılar bazardag’ı en’ qolay sharayatlar 
ushın o’z-ara gu’resedi. 
Tarawlar aralıq ba’seki – tu’rli tarawlardag’ı islep shıg’arıwshılar arasında 
kapitaldı en’ qolay ha’m de ko’p da’ramatlı salalarg’a jaylastırıw ushın gu’res. 
Oligopoliyalıq ba’seki – islep shıg’arıw ha’m satıwdın’ u’lken bo’legin 
qadag’alaytug’ın bir neshe iri firmalardın’ o’z ara ba’sekisi. 
Erkin isbilermenlik xızmetinde adamlar ba’seki gu’resinin’ bir qansha 
ko’rinislerine dus keledi. Ma’selen, erkin yamasa hadal ba’seki bazarda ju’da’ ko’p
islep shıg’arıwshılar ha’mde tutınıwshılar xızmet alıp barg’anda ju’zege keledi. 

---

55 
Negizinde ba’seki tayar o’nim, sawda da payda bolmastan a’dewir aldın baslanadı. 
Firmalar shiyki zat ushın material ha’m u’skenelerdi arzan bahalarda alıw, 
ka’rxanalardın’ 
qolay 
jaylasıwı, ko’tere ha’m usaqlap satıwda jaqsı 
sho’lkemlestiriw, en’ jaqsı injener ha’m menedjer ushın gu’res alıp baradı. Usı ha’m 
keyingi basqıshlarda tabıslı ba’sekilese alg’an firma g’ana keyin o’nimin bazarg’a 
shıg’arıwdan ha’m jaqsı na’tiyjelerge erisiwden u’mit qılıwı mu’mkin. 
O’tmishte ba’sekinin’ en’ a’piwayı ko’rinislerinen biri bolg’an bahalar 
tiykarındag’ı ba’sekiden paydalanılg’an. Bunda bir firma o’z tovarlarının’ bahasın 
ba’sekiles firmalarg’a salıstırg’anda arzanıraq satadı, ba’sekiles firma da sonday 
qılıwg’a ma’jbu’r boladı, bolmasa qarıydardan ayırıladı.
Ha’zirgi da’wirde ba’seki o’zgeshe tu’s almaqta. Bahalar salasındag’ı ba’seki 
ornın, tutınıw qunı, sapa tiykarındag’ı ha’m basqa ko’rinistegi ba’seki tu’rleri iyelep 
barmaqta. 
İlim-texnikanın’ rawajlanıwı na’tiyjesinde ba’sekinin’ baha menen baylanıslı 
bolmag’an usıllarınan paydalanıwdın’ qolay sharayatları ju’zege kelmekte. 
Bahasız ba’sekide tovardın’ sapasının’ joqarılıg’ı, arzan tutınıw qunı, 
zamanago’y dizayin, servis xızmeti, islep shıg’arg’an firmanın’ dan’qı ba’seki 
gu’resinin’ tiykarg’ı faktorına aylanbaqta. Sonday-aq, tovardı qısqa mu’ddetlerde 
jetkizip beriw, xızmetkerlerdi texnikalıq jaqtan quramalı bolg’an tovarlardan 
paydalanıwg’a u’yretiw, sarıplanatug’ın energiya mug’darın kemeytiw, qorshag’an 
ortalıqtın’ pataslanıwına jol qoymaw ha’m basqalar bahasız ba’seki usılına kiredi. 
Bahasız ba’sekinin’ en’ za’ru’r faktorlarınan biri dillerlik sawda shaxapshaların 
ha’m de servis xızmetin payda etiw bolıp esaplanadı. Reklama da bahasız 
ba’sekinin’ en’ ku’shli quralı bolıp esaplanadı. 
Bahasız ba’sekinin’ girlew usıllarınan biri bul sanaat shpionajı, yag’ny, atag’ı 
shıqqan kompaniya ha’m firmalardın’ tovarlarınan ko’shirme, nusxa alıp, sapası 
pa’s, qa’lbeki tovarlar islep shıg’arıwdan ibarat. 
Ba’sekinin’ ja’ne bir ko’rinisi bul «Funktsional ba’seki» bolıp, ol bir talaptı bir 
neshe usıllar menen qanaatlandırıw mu’mkinshiliginen kelip shıg’adı. Ma’selen, 
sho’ldi suw, mazalı ishimlik, shay ha’m su’t qandırıwı mu’mkin. 
Buyım ba’sekisi firmalar ta’repinen mazmunı, itibarı birdey, lekin sapası ha’r 
qıylı yamasa ha’tteki sapası da birdey tovarlardı islep shıg’arıw na’tiyjesinde payda 
boladı. Ko’pshilik jag’daylarda, bunday ba’seki firmalar aralıq ba’seki dep 
ju’rgiziledi. Buyım ba’sekisinde o’nimnin’ tez pa’t penen tayarlap beriliwi, bunda 
qarıydardın’ buyırtpasın qosımsha haqı almastan orınlap beriw usılları qollanıladı. 

---

56 
Sonday-aq, isbilermenlikte ba’sekinin’ pa’k emes usılları da bar. Olardı sha’rtli 
ra’wishte sonday ko’rsetiw mu’mkin: sanaat ha’m ekonomikalıq shpionaj, 
ba’sekilestin’ o’nimlerinen jasalma nusqa alıw, tutınıwshını aldaw, buxgalteriyalıq, 
statistikalıq esap sanaqlardag’ı ko’zboyawshılıqlar, qa’nigelerdi o’zine awdarıp 
alıw, korruptsiya ha’m ha’tte ba’sekilesti fizikalıq joq etiw. 
A’dette, basqalardın’ o’nimin islep satıw, olardın’ firmasının’ belgisinen jasırın 
paydalanıwday isler menen mayda kompaniyalar shug’ıllanadı. 
Buxgalteriyalıq esaptag’ı ko’zboyawshılıqlar, da’ramattı salıqlardan jasırıw 
yamasa aktsionerdi ha’m ja’ma’a’tshilikti aldaw maqsetinde qılınadı. Buxgalteriya 
balansındag’ı ko’zboyawshılıqlar arasında nızamsız pullardı o’zlestiriw jasırıng’an 
boladı. 
Qadag’alaw ushın sorawlar: 
1. İsbilermenlik xızmetin rejelestiriwdin’ mazmunı qanday? 
2. Biznes reje degenimiz ne? 
3. Biznes rejenin’ qanday wazıypaları bar? 
4. Biznes rejenin’ du’zilisin aytıp berin’? 
5. Ta’wekelshilik tu’sinigine anıqlama berin’? 
6. Ta’wekelshilikte payda bolatug’ın qanday qa’wip-qa’terlerdi bilesiz? 
7. Keliwi mu’mkin bolg’an zıyanlardın’ qanday ko’rinisin bilesiz? 
8. Qa’wip-qa’terdi ekonomikalıq bahalaw dep nege aytamız? 
9. Ta’wekelshiliktin’ shegaralari degenimiz ne? 
10. Ba’sekinin’ mazmunin aytip berin’? 
11. Ba’sekinin’ qanday ko’rinisleri bar? 
12. Ba’sekinin’ qanday usillarin bilesiz?