Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 

---

53 
4. Qa’wip-qa’terlerdi ekonomikalıq bahalaw ha’m ta’wekelshilik 
shegaraları 
 
İsbilermenlik xızmetinde ta’wekelshilik birinshi na’wbette haqıyqıy xojalıq 
jag’dayının’ rejede ko’zde tutılg’anınan shetke shıg’ıw esabınan ju’zege keledi. Bul 
bolsa yaki jog’altıw (zıyan) qa’wpin ju’zege keltiredi yaki payda alıw imkanın 
beredi. İsbilermen anıq emeslik sharayatında ta’wekelshilikke barıp, sarıplang’an 
qa’rejetlerdin’ ku’yip ketiw qa’wpi menen birge qosımsha da’ramat alıw u’miti de 
bolıwı mu’mkin. Joqarı na’tiyjeler keltiriwshi qarar ha’m ha’reketler a’dette, en’ 
joqarı ta’wekelshilik bolıp esaplanadı. Sonın’ ushın, batırlıq penen qılınatug’ın 
ta’wekelshiliktin’ tiykarg’ı sha’rti tabısqa erisiwge bolg’an u’lken isenim bolıp 
tabıladı. Bunın’ ushın ekonomikalıq tiykar bolıp islep shıg’arıw ha’m satıwdın’ 
u’zliksizligi, da’ramatlı xojalıq ju’ritiw, ta’miyinlewshiler ha’m tutınıwshılar menen 
baylanıstın’ muwapıqlıg’ı, joqarı da’rejedegi qa’bileti, puxta finans sisteması ha’m 
joqarı anıqlıqtag’ı buxgalteriya esabı xızmet qıladı. 
Xojalıq basshısı qolındag’ı investitsiyasın ustalıq penen basqara alg’anda qarar 
qabıl etiw protsesinde ta’wekelshilikke barıwı mu’mkin. Bunın’ sha’rtleri 
to’mendegiler: 
- o’nimnin’ sapasın ha’m basqarıw sistemasın talap da’rejesinde uslap turıw; 
- ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an jog’altıwdı qaplaw ushın aldın ala 
qamsızlandırıw fondı jaratılg’an bolıwı; 
- qarar qabıl etiw protsesinde ekspertlerdi tan’law, za’ru’r informatsiyanı 
toplaw ha’m qayta islew ma’selelerinde kerekli wa’killikke erisilgen bolıwı za’ru’r. 
Ta’wekelshiliktin’ ekonomikalıq shegarası, qolda bar qarjı sol ideyanı a’melge 
asırıwda sarıplanatug’ın qa’rejetler menen, is sa’tsiz shıqqan jag’dayda ju’zege 
keliwi mu’mkin bolg’an zıyanlardı esaplap salıstırıw jolı menen anıqlanadı, yag’nıy, 
xojalıq ta’wekelshiligi materiallıq jaqtan ta’miyinlengen bolıwı kerek. Bunday 
ta’miyinlengenlik minimal yamasa maksimal shegarada da bolıwı mu’mkin. Eger 
ta’wekelshilik penen qılıng’an is sa’tsiz shıqqandag’ı zıyan mug’darı ko’p bolmasa, 
isbilermen o’z xızmetin ja’ne an’lap is ju’rgizip ketiwi mu’mkin boladı. Egerde 
ta’wekelshilik penen orınlanbaqshı bolg’an is ushın xojalıqtın’ barlıq ja’mi 
investitsiyası, mu’lki tartılsa ha’m ol sa’tsizlikke ushırasa, onda isbilermennin’ 
awhalı kesapatqa ushıraydı ha’m aqıbette firma bankrotqa ushıraydı. 
Ku’tilgen zıyannın’ da’rejesine qarap ta’wekelshiliktin’ ekonomikalıq 
shegarası to’mendegiler bolıwı mu’mkin: eger isbilermenlik xızmetinen keletug’ın 
jog’altıwlar keletug’ın da’ramat mug’darı a’tirapında bolsa ta’wekelshilikke barıw 

---

54 
mu’mkin; eger keliwi mu’mkin bolg’an jog’altıwlar alınatug’ın da’ramattan 
artıg’ıraq bolsa, onday jag’dayda ta’wekelshilik qa’terli boladı; eger de jog’altıwlar 
mug’darı tek g’ana da’ramattan emes, ba’lki sarıplang’an qa’rejetler mug’darına 
ten’ kelse, onday jag’dayda bul ta’wekelshilik joqarı da’rejede qa’terli boladı. 
Usıg’an qarap, ta’wekelshiliktegi qa’wip-qa’terdi ekonomikalıq bahalaw ushın 
shamalap keliwi mu’mkin bolg’an zıyan mug’darın, ku’tilip otırg’an payda 
mug’darına bo’liw jolı menen esaplaw lazım boladı. Sonday aq, ta’wekelshilikke 
baha beriwde tu’rli statistikalıq, analitikalıq, ekspert usıllarınan paydalanıladı. 
İsbilermen, ha’mme waqıt yadta tutıwı kerek, ta’wekelshilik bazı jag’daylarda 
tabıs keltirse, basqa jag’daylarda bankrotlıqqa alıp keliwi mu’mkin. Unamsız 
jag’daylardı saplastırıw ha’m qa’wip-qa’terde bekkem turıw ushın, onı birinshi 
na’wbette tolıq anıqlaw, ta’wekelshilik bag’darlamasın islep shıg’ıw, tu’rli za’ru’rli 
ilajlardı o’tkiziw lazım boladı. 
A’lbette, kishi da’rejedegi ta’wekelshilikte a’dette zıyandı ka’rxananın’ o’zi 
qaplaydı, bunın’ ushın za’ru’r fondlar du’ziledi. Lekin joqarıraq da’rejedegi 
ta’wekelshilikti bolsa qamsızlandırıw maqsetke muwapıq boladı. 
Ta’wekel isti qamsızlandırıw – bul onnan keletug’ın qa’wip-qa’terdi 
qamsızlandırıw sho’lkemine o’tkiziwdi an’latadı. Ta’wekelshilikti pa’seyttiriw 
maqsetinde qılınatug’ın qamsızlandırıw ıxtıyarlı ta’rtipte o’tkiziledi. İsbilermen 
a’melde ha’r qanday xızmetti qamsızlandırıwı mu’mkin.