Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
7-tema. Ka’rxanalardın’ bahalı qag’azlar bazarı ha’m olardın’ birjalarda 
qatnasıwı 
 
1. Birjalar ha’m olardın’ xızmet ko’rsetiw mexanizmi 
2. Tovar birjası 
3. Fond birjası ha’m bahalı qag’azlar menen o’tkiziletug’ın operatsiyalar 
4. Valyuta birjası 
 
1. Birjalar ha’m olardın’ xızmet ko’rsetiw mexanizmi 
 
Birja so’zinin’ so’zliktegi ma’nisi latınsha «bursa» ha’m nemisshe «borse» 
so’zlerinen alıng’an bolıp «shıjlan» degendi an’latadı. Birjanın’ ju’zege keliwi XV 
a’sir baslarında Gollandiyanın’ Bryugge qalashasında Van Der Burse degen 
du’ka’nshının’ u’yinin’ aldında u’zliksiz ra’wishte ha’r tu’rli ma’mleketlerden 
sawdagerler jıyılıp o’z ara informatsiya, tovar almaslay baslaydı. Du’ka’nshının’ 

---

81 
u’yinin’ aldında asıwlı turg’an gerbi aldında u’sh shıjlan «borsen» su’wreti 
sa’wlelengen bolıp sonnan birja ataması kelip shıqqan. 
Du’nyadag’ı 
da’slepki 
birja 
1531-jılı 
Antverpende 
(Belgiya) 
sho’lkemlestirilgen. 1566-jılı Londonda korol birjası ju’zege keldi. 1703-jılı Petr I 
Peterburgta Rossiya birjasın du’zedi. 
En’ da’slep birjalar tek tovar bar bolg’an sha`rayatta sawda-satıqtı a’melge 
asıratug’ın u’lken ko’tere sawda bazarlarınan ibarat bolg’an. 
Olar tu’rli sanaat ha’m awıl xojalıg’ı o’nimlerinin’ saqlaytug’ın orındı esleter 
edi, satıwshılar, qarıydarlar, da’lda’lshı a’ne sol o’nimler tiykarında is ju’rgizedi. 
Tovar a’melde bar bolmag’an sha`rayatta birja pitimlerin alg’ashqı ret 1608-jılı 
Amsterdam (Gollandiya) birjasında a’melge asırılg’an. 
Ha’zirgi birjalar bazar xojalıg’ının’ subekti sıpatında payda alıwg’a 
bag’darlang’an xızmet penen shug’ıllanıwshı erkin ka’rxanalar bolıp esaplanadı. 
Ha’zir, birja degende, ko’tere bazar xızmetinin’ og’ada rawajlang’an forması 
tu’siniledi. Birjada sawda-satıq tovardı jetkizip beriw sha’rtnaması tiykarında 
a’melge asırıladı. A’dette, birja du’ziwshilerdin’ qarjıları esabınan aktsionerlik 
ja’miyeti formasında sho’lkemlestiriledi. Basqalar onda birja operatsiyaların alıp 
barıw ushın to’lem to’lep birjadan «orın» satıp alıp ag’za bolıwı mu’mkin. Sonday -
aq, sawda da qatnaspaqshı bolg’anlar belgilengen mug’darda pul to’lep kiriwi 
mu’mkin boladı. 
O’zbekstanda birjalardı sho’lkemlestiriw ha’m olardın’ xızmeti 1992-jıl 2-
iyulda qabıl etilgen «Birjalar ha’m birja xızmeti haqqında» g’ı nızam tiykarında 
a’melge asırıladı. «Birjanın’ joqarg’ı organı – onın’ ag’zaları, ulıwma jıynalısı 
esaplanıp, birja komitetleri ken’esi onın’ atqarıw komiteti» esaplanadı. Birjalardın’ 
to’mendegi ko’rinisleri bar: 

tovar birjası; 

fond birjası; 

valyuta birjaları. 
Birjadag’ı sawdanın’ tiykarg’ı o’zgesheligi ha’m printsipleri to’mendegilerden 
ibarat: 
1. Tovarlar birjada sawda dizimine kirgen ha’m sawda waqtında naq alıp 
ketilmegeni ushın basqasına almastırıw an’sat. 
2. Birjag’a tovarlar standartlıg’ına qaray tan’lap qoyılg’anlıg’ı ushın, pitimlerdi 
tovardı ko’zden keshirmey aq du’ziw mu’mkin boladı. 

---

82 
3. Erkin bazardan ayırmashılıg’ı birjadag’ı sawda qatan’ ta’rtip ha’m sha’rtler 
astında a’melge asırıladı. Sebebi a’meldegi ta’rtip qag’ıydanın’ ha’r qanday buzılıwı 
basqa qatnasıwshılarg’a zıyan keltiriwi mu’mkin. 
4. Birjada ra’smiy belgilengen kotirovkalar qollanıladı, yag’nıy birja dep 
ku’nine kotirovkalaw komissiyası ta’repinen ha’r qaysı tovar ushın birden-bir baha 
esaplap shıg’ıp tarqatıladı.