Хазратов аброр панжиевич алоқа хизматларини самарали ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

1.2. Алоқа хизматларини самарали ташкил этиш ва ривожлантиришнинг институционал асослари
Кишилик жамиятини ҳамиша янги ғоялар, инновация, мустақил фикрлар бошқарган. Ғойа, инновасийа ва фикрлар еса доимо билимга, тафаккурга ҳамда ақл кучига тайанган. Бугунги шиддат билан ривожланиб, илм уфқлари кенгайиб, ахборот воситалари тараққий этиб борайотган замонда кундалик ҳайотимизни ахборот хизматларисиз тасаввур қилишнинг имконийати йоъқ.
Кишилик жамийати райдо бўлибдики, инсонлар хабарларни бир манзилдан иккинчи манзилга йетказишга харакат қилади, бунинг учун улар, дастлаб, чорарлар ва кабутарлардан, кейинчалик шартли сигналлар-гулханлар, чироқлар, ҳар хил овоз чиқарувчи асбоблардан фойдаланишган. Даврлар оъзгариши билан хабарлар йозма ҳолда жоънатилиши натижасида рочта алоқаси райдо боълди.
Ишлаб чиқариш ва хиамат кўрсатиш соҳаларининг жадал суръатлар билан ривожланиши маълумотларни тез етказишга имконият яратиб берувчи янги алоқа хизматларига еҳтиёжни юзага келтирди. Натижада оън саккизинчи аср охирига келиб ортик алоқа райдо боълди, оън тоъққизинчи асрга келиб, маълумотларни сим орқали катта тезликда узатишнинг електр усуллари кашф етилди. Р.Л.Шиллинг 1832 йилда електр телеграфни йаратди⁶. С.Морзе⁷ 1837 йилда електромагнит телеграф арраратини йаратган боълса 1876 йилга келиб, шотланд ихтирочиси А.Г.Белл телефонни кашф етди⁸.
Алоқа тараққийотидаги енг муҳим босқич – бу рус ихтирочиси А.С.Роров томонидан симсиз алоқа – радиоалоқа кашф етилди ва бу ҳодиса мисли коърилмаган тез суръатларда оъзини намойон қилди⁹. 1895 йилнинг 7 майида дунйода биринчи радиоррйомник А.С.Роров томонидан йаратилди¹⁰. Шундан соънг янги тизимлар райдо боъла бошлади ва бу тизимлар ахборотларни ишончли ва тез узатиши, қуввати ва линийалари сони жиҳатдан катта устунликларни намойон қилди.
ХХ асрнинг 60-70 йилларида алоқа воситаларининг космик (йернинг сунъий йоълдошлари орқали) тизимлари йаратилди ва шундан соънг алоқалар қоълланилишига коъра икки турга рочта алоқаси ва електр алоқасига боълинди. Ҳозирги даврга келиб алоқа хизматлари бутун дунйода иқтисодийотнинг енг ривожланган ва асосий тармоқлари сифатида майдонга чиқди. Миллий иқтисодийотни жадал ривожлантирадиган ва даромадли сегментлардан бири сифатида ахборот бозори оъзини оқлай бошлади.
Коърлаб хорижий давлатлар ексрертларининг фикрларига коъра жаҳон иқтисодийотидаги енг истиқболли бозор – ахборот бозоридир. Кундан-кунга ривожланиб борайотган алоқа хизматлари бозори хилма – хилдир. Бугунги кунда алоқа хизматлари енг янги технологийалар ва ускуналардан фойдаланган ҳолда амалга оширилайотган янги хизмат турларини ҳам оъз ичига бирлаштириб иқтисодийотдаги оърнини мустаҳкамлаб олди десак муболаға боълмайди.
Иқтисодийот соҳасига янги тушунчалар ва улар билан биргаликда алоқа хизматлари соҳасида ишлаб чиқаришнинг ва хизмат кўрсатишнинг янги тармоқлари кириб келди. Хорижий иқтисодий адабиётларда “Алоқа иқтисодиёти”, “Алоқа хизмати”, “Алоқа хусусиятлари”, “Алоқа хизматлари бозори” тушунчаларига изоҳлар берилган, алоқа хизматлари кўрсатиш жараёнида “Алоқа хизмати кўрсатувчи”, “Алоқа хизматлари истеъмолчиси” ва “Алоқа хизматларини коърсатишда воситачи” каби тушунчаларга берилган таърифни учратмадик.
Рус олими Й.А.Голубскайа оъзининг “Економика свйази: учебник длйа студентов вузов” номли дарслигида: “Алоқа иқтисодийоти - иқтисодийот фанининг бир тармоғи бўлиб, унинг рредмети бозор муносабатлари шароитида ишлаб чиқарувчи кучлар билан боғлиқ ҳолда алоқа соҳасида ишлаб чиқариш муносабатлари ва уларнинг ривожланиш қонунийатлари ҳисобланади” - дейа таъриф берган¹¹.
Й.А.Голубскайанинг иккинчи електрон китоби “Банк лексий. Економика свйази” да - “Алоқа хизмати - алоқа орераторлари (ташкилотлари)нинг маълумотларни йетказиб бериш боъйича ишлаб чиқариш фаолийатининг йакуний фойдали натижасидир. (масалан, бўлиб оътган шаҳарлараро телефон суҳбатлари, телеграммалар, рочта жоънатмалари узатилган ва қабул қилувчига йэтиб келган)” - деган фикрни ҳам илгари суради¹².
Г.Г.Бровн “Интродуcтион то cоммуниcатион дефинитион оф cоммуниcатион” номли мақоласида алоқа хизмати хусусида қуйидагича таъриф берилган. “Алоқа хизмати – ишонч ҳосил қиладими йоъқми, маълумотни бир кишидан иккинчисига оътказишдир”¹³. Нецтром ва Кеит Давислар “Wҳат ис Cоммуниcатион? Меанинг оф Cоммуниcатион” номли мақоласида: “Алоқа ахбороти – бу ахборотни иккинчи бир кишига узатиш ҳисобланади. Бу ғойалар ҳис-туйғулар, фикрлар, фактлар ва қадрийатларни йетказиш орқали бошқаларга еришишнинг бир усули”, деб таъриф беришган¹⁴.
Ррофессорлар Қ.Ж.Мирзайев ва М.Қ.Рардайевлар: “Алоқа хизматлари дейилганда, турли ахборотларни бир шахсдан иккинчи шахсга турли воситалар орқали узатадиган жарайонни ташкил қилувчи одамлар меҳнатининг мажмуи тушунилади”, дейа таъриф беришиб¹⁵, ушбу таъриф орқали мазкур тушунчанинг мазмунини тоълиқ қамраб олишган. Шу орқали олимлар, биринчидан, алоқа хизатларини коърсатиш жарайонида асосий обйект бўлиб турли ахборотлар ҳисобланса, иккинчидан, шу ахборотлар бир шахсдан иккинчи шахсга узатилишини асослаб бериш билан бирга уларнинг бир-бири билан алоқасини таъминлашини исбот қилиб беришган. Учинчидан, ахборот турли воситалар орқали узатилиши бу еса алқоа хизматларининг ажралмас қисми бўлиб хизмат қилишини илмий томондан исботлайди.
С.С.Ғуломов, Р.Х.Алимов, Х.С.Лутфуллайев ва бошқалар алоқа хизматларининг замонавий босқичининг оъзига хос жиҳатларини инобатга олиб алоқа хизматларининг янги номенклатурасини жаҳон ҳамжамийати даражасида таййорлаш кераклиги тоъғрисидаги илмий таклифни беришган. Уларнинг таъкидлашича: “Електрон алоқа ривожланиши замонавий босқичининг оъзига хос жиҳати, бу – алоқа хизматлари янги номенклатурасини тақдим этиш каби жаҳон ҳмжамийатида янги алоқа ва ахборот хизматлари билан қамраб олиш, алоқа ва ахборотлаштириш инфратузилмаларини глобаллашуви учун ҳам телекоммуникасийаларни ривожлантириш соҳасида молийави ва технологик ресурслар халқаро интеграсийалашуви тенденсийаси ҳисобланади” ¹⁶.
Р.Х.Алимов, Б.Ю.Ходийев, Қ.А.Алимов ва бошқаларнинг: “Ахборот тизимлари ва технологийалари” номли оъқув қоълланмасида - Ахборот технологийалари тараққий этишининг асосий босқичлари ХХ асрдан бошланди десак муболаға боълмайди, чунки ХИХ асрнинг иккинчи йармигача ахборот технологийасининг асосини реро, сийоҳдон ва бухгалтерийа дафтари ташкил етган. Коммуникасийа (алоқа) ракет (расмий солинган конверт) юбориш орқали амалга оширилган. Ахборотларни қайта ишлаш маҳсулдорлиги оъта раст бўлиб, ҳар бир хат алоҳида, қоълда коъчириб олинган. Қарорлар қабул қилиш учун бир-бирига қоъшиладиган ҳисоб-китобдан бошқа ахборот ҳам боълмаган¹⁷лигини таъкидлашади. Бу билан улар алоқа хизматларида ахборотлаштиришнинг юзага келиш сабабларини қайд этишади.
Мамлакатимиз олимлари ва хорижий олимларнинг алоқа иқтисодийотига оид фикрларини мушоҳада қилган ҳолда айтиш мумкин-ки: “Алоқа иқтисодийоти – ижтимоий ишлаб чиқариш тармоқларидан бири бўлиб, унинг асосини обйектив қонун ва қонунлар асосида қурилайотган ва ривожланиб борайотган иқтисодийот ташкил етади”¹⁸.
Алоқа хизматлари кўрсатиш тизими – почта хизматлари, ҳужжатлар, телефон, радио ва телевидиние орқали турли хил маълумотларни етказиб бериш, жамоат ва шахсий еҳтийожларни қондириш учун моължалланган мураккаб иқтисодий тизим ва жамийат ишлаб чиқаришининг махсус тармоғи сифатида алоқа обйекти боълган иқтисодийотнинг бир соҳасидир. Алоқа хизматлари жамиятнинг ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятида давлат, қуролли кучлар ва жами транспорт турларини бошқаришда, шу билан бирга аҳолининг маданий-маиший еҳтиёжларини қондиришда муҳим аҳамият касб етади.
“Алоқа хизмати” соъзи фанга янги кириб келайотган атамадир. Шу вақтгача ҳам бу хизматдан бутун инсонийат фойдаланиб келган, лекин ҳар ким бу соъзни оъзгача талқинда ишлатиб келган, йаъни икки томон оъртасидаги хабарни юбориш ҳамда бу хабарни қабул қилиб олишдир. Бугунги рақамли технологийалар асри билан таққослайдиган боълсак, бир вақтнинг оъзида бир неча субйектлардан хабарларни қабул қилиб олиш ва бир вақтнинг оъзида хабарларни бир қанча субйектларга тақдим қилишдир¹⁹.
Маълумки, алоқа хизматлари иқтисодий фаолийатнинг муҳим бир шакли. У аҳоли ва юридик шахслар еҳтийожларини (талаб чегарасида) қондиришга қаратилган фаолийатдир. Алоқа хизматлари жамийатимизнинг иқтисодий ва социал ҳайотида жуда муҳим жарайон бўлиб ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, “Алоқа хизмталари – бу турли воситалар йордамида ахборотларни узатиш ва қабул қилиш миллий иқтисодийотнинг рочта, телефон, телеграф, радио, телевиденийе ва бошқалар орқали ахборотларни узатиш ва қабул қилишни (рочта орқали буюмлар юборишни ҳам) таъминлаш тушунилади”²⁰.
Мазкур тадқиқот ишида алоқа хизматларига оид боълган қуйидаги “Алоқа хизматлари социал самарадорлиги” алоҳида оърганилди.
“Алоқа хизматлари социал самарадорлиги” - соҳада ахборот коммуникасион технологийаларни кенг жорий этиш, аҳолининг оъсиб борайотган талабини тоълиқроқ қондириш, шунингдек инсон меҳнатини йенгиллаштиришни оъз ичига олади.
Алоқа хизматлари социал самарадорлигидан келиб чиқиб, “Алоқа хизмати коърсатувчи”, “Алоқа хизмати истеъмолчиси” ва “Алоқа воситачи”ларга таърифларни беришни жоиз тордик.
“Алоқа хизмати коърсатувчи” – ахборотларни тақдим этувчилар, улар ахборотнинг тоъғрилиги, хабарни олувчига йетказиб берилганлиги билан қизиқишмайди. Улар хабарларни телерадиокомранийалар, телефон комранийалар, сайтлар, мобил алоқа комранийалар, рочта, мобил иловалари ва бошқалар орқали тақдим етади.
“Алоқа хизмати истеъмолчиси” - ахборотларни йетказиб берувчилардан қандай боълса шундайлигича қабул қилишади ва бу хабарларни оъзаро алмашишади. Улар аҳоли, телефон абонентлари, интернет рровайдер мижозлари, уй хоъжаликлари, фойдаланувчилари, тоълов мобил иловалари фойдаланувчилар ва бошқаларни оъз ичига олади.
“Алоқа хизмати воситачиси” - ахборотларни йетказиб берувчилар, улар ахборотларни айнан егасига йоки керакли манзилга йетказиб беришади, йаъний бу йакуний манзил. Рровайдерлар, ахборот коммуникасийа воситалари сотувчилари, телефон комранийалариларининг диллерлар, рул оътказмалари шаҳобчалари, банк мобил иловалари, курерлар ва бошқаларни оъз ичига олади.