Хазратов аброр панжиевич алоқа хизматларини самарали ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

2.3.1 – расм. Ички тартиб қоидаларини ва қарорлар қабул қилиш жараёнларини белгилаб берадиган модел

Алоқа хизматлари соҳаси ривожини давлатлар мисолида ўрганиш давомида қуйидагиларни алоҳида таъкидлаб ўтишни жоиз топдик.

2.3.1-жадвал
Хорижий давлатларда иқтисодийотнинг алоқа хизматлари соҳасини ривожлантиришдаги моделлари⁶⁴

Давлатларнинг ривожланиш моделлари	Миллий моделнинг тавсифи
Америка модели (юқори рақобатбардош бу модел 1982 йилда АТ&Т тизими монополийадан чиқарилгандан ва муқобил операторлар ва провайдерлар пайдо боългандан кейин оъз фаолийатини бошлаган	1996 йилда Америка давлатида телекоммуникасийалар тоъғрисидаги қонун имзоланди. Қонунга коъра “Америка телекоммуникасийа истеъмолчилари учун нархлар паст, юқори сифатли хизмат коърсатиш ва янги телекоммуникасийа технологийаларини тез жорий этишни рағбатлантириш мақсадида рақобатни ривожлантириш ва тартибга солишни қисқартириш мақсадида кучга кирди”. Қонун маҳаллий телефон тармоқлари соҳасида рақобат шартларини белгилайди, кабел компанийалари томонидан юзага келадиган чекловларни олиб ташлайди, телефон компанийалари ишларида оъзларининг улушига ега боълиш орқали сифатни таъминлаб беради. Қоъшма штатларда корпоратив бирлашмаларни йетарлича жалб қилган ҳолда иқтисодийотнинг алоқа хизматлари тизимини тартибга солишда давлат органларининг бевосита иштироки мавжуд. Сабаби Америка модели ривожланган ахборот хизматлари бозоридан парламентнинг бирлашмаган молийавий ва саноат гуруҳлари ва анча нуфузга ега боълган корпоратив бирлашмаларнинг мавжудлигидан манфаатдор ҳисобланади.
Британийа модели (1996 йил)	Британийа давлати алоқа хизматлари соҳасини маркетинг тадқиқотлари асосида олиб боради. Давлат ушбу соҳада хизматлар коърсатадиган компанийалар ва фирмаларнинг таъриф сийосати, шу билан биргаликда бюджет даромадлари билан қопланиши керак боълган миқдорларни белгилаб беради. Ушбу соҳани бошқариш вазифалари мустақил ОФТЕЛ ташкилоти томонидан ҳал қилинади. Ушбу ташкилот Британийа моделининг умумий ҳолатини таъминлайдиган шароитларни таъминлаш билан бирга молийалаштиришни хусусий бизнес билан боғлаб олиб боради, бу еса қоъшма, йаъни давлат-хусусий таърифларини белгилайди. Бу орқали Британийа модели икки йил ичида интернет хизматларидан фойдаланувчилар сонини 4 баробарга, сунъий йоълдошли ешиттиришлардан фойдаланувчилар сонини еса 9 баробарга мобил телеведенийе тизимларидан фойдаланувчилар сонини еса 6 баробарга ошириш имконига ега боълди. Еътиборли томони Британийа давлати моделини ишлаб чиқишда хусусий ва давлат секторлари вазифаларни бир хил оъз зиммалари олишади
Германийа модели (телекоммуникасийалар бозори 1998 йил 1 йанвардан бошлаб бутунлай либераллаштирилди. Германийада алоқа хизматларини тартибга солувчи федерал тизим сифатида Иқтисодийот ва технологийалари вазирлиги негизида миллий тизим сифатида ташкил этилган. Бу тизимнинг вазифалари “Телекоммуникасийалар тоъғрисида”ги қонун билан тартибга солинади. Ушбу қонуннинг мақсади адолатлиликни тарғиб қилиш, соғлом рақобат ва истеъмолчилар учун юқори сифатли алоқа хизматларини коърсатиш имконийатини кофлатлашдан иборат	Алоқа хизматлари бозорида дастлаб тоъртта асосий компанийалар - Деуцчетелеcом, Бертелсманн, Бурда ва Cомпусерве (Йевропа филиали), Америка компанийалари биргаликда фаолийат олиб боришди. 1998 йилда “Йевропа телекоммуникасийа соҳаларини либераллаштириш” бошланди, Германийа давлати либераллаштириш соҳасига йетакчилик қилди 1996 йилда Деуцчетелеcомни хусусийлаштирилди шундан буйон бу компанийа йетакчи мавқйега ега. Ҳозирда Германийа давлатида алоқа хизматлари Германийа назорат қилувчи органи томонидан қаттиқ тартибга солувчи назорат тури остида назорат қилинади. Гемарнийа моделини қуйидагича ифодалаш мумкин: монополист оъзининг иқтисодий ваколатларини бир қатор бошқа компанийалар билан баҳам коъради ва ҳар қандай алоқа хизматларига тегишли операсийаларни битта компанийанинг коълида тоъплайди; телекоммуникасийа бозорини либераллаштириш мақсадида компанийалар дарҳол давлат томонидан бостирилади. Алоқа хизматлари бозорида иқтисодий ривожланиш дейарли тенг ҳуқуқли, фаолийат давлат томонидан назорат қилинадиган “телекоммуникасийа гигантлари”нинг чекланган доираси оъртасида рақобат мавжуд. Давлат органларининг табиий монополийалар соҳасида бевосита иштирок этиши тегишли улуш сотиб олиш орқали амалга оширилади. Германийа модели коъп жиҳатдан Америка моделига оъхшайди бу модел ҳам тоъғридан-тоъғри назорат қилиш воситалари билан тоълдирилган.
Франсийа модели (1998 йил)	Франсийа моделида дастлаб давлат улуши 27 фоизни ташкил қилган ҳамда бу модел монополийа мақомига ега “Франстелеcом” бугунги кунда алоқа хизматлари бозорини тартибга солувчи хусусийатга ега боълмаган, мажбурий боълмаган ва фақатгина мавжуд боълган нормалар ва қоидаларни тавсийа қилиш ҳуқуқига ега. Еътиборли томони давлат алоқа хизматларини тартибга солишда, меъйорий қарорлар қабул қилишда ушбу хизмат тури мавжудлигини ҳисобга олади. Шунга қарамасдан Йевропада Франсийа алоқа хизматлар бозори сезиларли вазнга ега. Бунинг асосий сабаби Франсийа бугунги кунда рақобатни ривожлантириш боъйича жуда катта тажрибага ега.
Норвегийа ва Белгийа моделлари	Норвегийа алоқа хизматлари бозорида битта табиий монополийа - ТелеНорд давлат компанийаси мавжуд бўлиб, бу компанийа хизматлари бутун мамлакат аҳолисини қамраб олади. Бугунги кунда ушбу компанийани учта мустақил компанийаларга боълиш режалаштирилмоқда. Норвегийада алоқа хизматлари соҳасини ривожлантириш қуйидаги мақсадларни белгилаб беради: - турли даражадаги ҳокимийат органлари алоқа тармоқларини йаратиш, уларни фуқароларнинг йенг доираси учун очиш, фуқароларни зарурий маълуомтлар билан таъминлайдиган “инфокиосклар” тармоғини ривожлантириш, амалда алоқа хизматларини универсал хизмат турларига йақинлаштириш; - алқоа хизматлари бозорида фаолийат олиб борувчи компанийалар тоъғрисидаги маълумотларга ега мавзули маълумотлар базаларини йаратиш ва юритиш, манфаатдор корхона ва ташкилотларни давлат лойиҳаларини молийалаштиришга жалб қилиш, миллий алоқа тармоқларини қоъллаб-қувватлаш, хусусий тадбиркорликни амалга ошириш учун қулай шарт-шароитларни таъминлаш. Давлат дастурлари - йаъни жамийатнинг ахборот технологийаларига оътишида бизнеснинг барча соҳалари учун шарт-шароитлар йаратиш; -кутубхоналарнинг елеткрон катологларини йаратишни таъминлаш, муаййан ижтимоий тоифадаги (ногиронлар, мактаб оъқувчилари, айоллар)ларни алоқа ва телекоммуникасийа ресурсларидан имтийозли фойдаланишларин ташкил қилиш, давлат алоқа хизматлари соҳасига янги технологийаларини жорий этиш, соҳанинг ижтмоий ривожланиш даражасини йанада ошириш. Белгийа давлатида алоқа соҳалари бозорининг ҳар бир асосий сектори учун битта монополистни тақсимлаш тизими мавжуд. Алоқа хизматлари ходимларининг ҳисоб-китобларига коъра, 2001 йилда Белгийа аҳолисининг алоқа хизматлари соҳаси билан қамраб олиш улуши 78% ни ташкил қилди ва бу рақамнинг 30 % га ижтимоий мавқйени ҳисобга олган ҳолда имтийозли таърифлар боъйича хизматлар коърсатилди. Табиийки монополийалар бу ҳолатда ушбу мақсадга еришиш воситаларидан бири ҳисобланади.

2.3.1. жадвалда Хорижий давлатларда иқтисодиётнинг алоқа хизматлари соҳасини ривожлантиришдаги моделлари келтирилган бўлиб, алоқа хизматлари соҳаси ривожланган мамлакатлар тажрибасида 1980 йилларга қадар ушбу соҳада ҳеч қандай рақобат муҳити мавжуд бўлмаган. Алоқа хизматлари соҳасида фақат давлат монополия доирасида ҳеч қандай рақобациз фаолиятни амалга оширган. 1980 йилларнинг ўрталарига келиб ушбу соҳада монополияга барҳам берилди. 1997 йилга келиб жаҳон савдо ташкилоти томонидан ишлаб чиқилган монополиядан рақобат муҳитига ўтиш йўллари шакллана бошлади. Бугунги кунда ривожланган ва ривожланаётган давлатлар алоқа хизматлари соҳаси фаолиятининг иқтисодий механизмларини давлат томонидан тартибга солиш ҳал қилувчи аҳамиятга ега бўлиб, хорижий ва миллий корхона ташкилотларнинг янги қоидаларга мослашувчан режалар асосида муваффақиятга еришмоқда.

2.3.2-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 2022 йилда иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар ва Республикамизда доимий аҳолига нисбатан интернетда фойдаланувчилар улуши келтирилган бўлиб, унга кўра енг юқори кўрсаткич Буюк Британия (98 фоиз) қайд этилган бўлса, кейинги ўринларни Япония (94 фоиз), Германия ва Франсия (93 фоиз), АҚШ (92 фоиз) ҳамда Рассия Федератив Республикаси (89 фоиз) егаллайди. Мамлакатимизда интернет алоқа хизматидан фойдаланадиганлар сони 24,05 миллион кишини ташкил қилиб доимий аҳолига нисбатан 70,4 фоизни ташкил қилган.