Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

7.2. Xüsusi missiyaların təsnifatı və onların təşkili  
və fəaliyyətinin beynəlxalq hüquqi əsasları 
 
Dövlətlər arasında hərtərəfli geniş forma almış  əməkdaşlığın 
təmin edilməsi üçün ənənəvi diplomatik kanallarla yanaşı, 
diplomatiyanın digər formalarından da istifadə  səmərəli nəticələr 
verir. Burada xüsusi missiyalar diplomatiyasının özünəməxsus yeri 
qeyd olunmalıdır.  
Xüsusi missiyaların  əhəmiyyəti özünü onda göstərir ki, 
dövlətlər arasında normal diplomatik münasibətlər mövcud olma-
yanda, həmin dövlət və ya hökumət tanınmayanda belə 
diplomatiyanın bu formasından istifadə etmək mümkündür. Bu cür 
hallarda xüsusi missiyalar beynəlxalq ünsiyyətdə  iştirak etmək 
hüququnun realizəsini təmin edir.  
Praktikada xüsusi missiyaların müxtəlif növlərindən istifadə 
olunur.  
Hal-hazırda xüsusi diplomatlar institutu geniş yayılmışdır. 
Belə diplomatlar dövlət və dövlət başçısı  tərəfindən yerli dövlətin 
hökumət və dövlət başçısına göndərilən xüsusi müraciətin ötürücüləri 
rolunu oynayırlar.  
Dövlətlərin praktikasında dövlətin və yaxud da dövlət 
başçısının adından çıxış edən, dövlət başçısının xüsusi məsələlər üzrə 
nümayəndələrinin göndərilməsi də geniş yayılmışdır.  
Digər dövlətlər arasında yaranmış mübahisəli məsələləri həll 
etmək üçün onların xahişi və ya razılığı  əsasında vasitəçilik 
funksiyasını həyata keçirən şəxsləri də xüsusi missiyalara aid etmək 
olar.
1
  
Bəzi müəlliflər məxfi emissarları da xüsusi missiyalara aid 
edir. Praktikada məxfi emissarların aşağıdakı növləri vardır: 
müraciətin ötürücüsü kimi məxfi emissar, məxfi danışıqlar aparan və 
ya gizli razılaşmanı imzalayan diplomat, yerli dövlətin razılığı ilə 
məsələn, danışıqları gizli müşahidə edən diplomat və s.  
Müasir dövrümüzdə yüksək, ali səviyyədə diplomatiya və ya 
zirvə diplomatiyası kimi xüsusi missiyaların növü mühüm rol 
oynamağa başlamışdır.  
Dövlət başçıları, hökumət başçıları  və xarici işlər nazirləri 
tərəfindən həyata keçirilən dövlət səviyyəsində  səfərlər, rəsmi 
görüşlər, vasitəsiz danışıqlar və beynəlxalq müqavilələrin və siyasi 
razılaşmaların imzalanması müasir beynəlxalq həyatın adi normasına 
çevrilmişdir. Belə görüşlərin mövzusu ikitərəfli münasibətlər üçün, 
həm də bütün bəşəriyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən 
məsələlərdir.  
Xüsusi missiyaya rəhbərlik edən və ya onda iştirak edən dövlət 
başçısının, hökumət başçısının, xarici işlər nazirinin və digər yüksək 
                                                 
1
  Селянинов  О.П.  Практике  дипломатических  сношений  госу-
дарств. М.: 1999, МГИМО (У) МИД России. С. 64. 
 
216 
 
217

rütbəli  şəxslərin statusu Xüsusi missiyalar haqqında 1969- cu il 
Konvensiyasında ayrıca qeyd olunur.  
Azadlığı  uğrunda mübarizə aparan xalq və millətin xarici 
dövlətə göndərdiyi nümayəndələrinin xüsusi missiya keyfiyyətində 
qəbul edilib-edilməməsi məsələsi beynəlxalq hüquqda mürəkkəb 
məsələdir. 1969-cu il Konvensiyasına  əsasən xüsusi missiya bir 
dövlət tərəfindən digərinə göndərilir. Yəni burada hər hansı bir başqa 
subyekt deyil, məhz dövlətin göndərdiyi missiyalar nəzərdə tutulur. 
Lakin azadlığı  uğrunda mübarizə aparan və dövlətçiliyini qurmaq 
mərhələsində olan xalq da beynəlxalq hüququn qeyri- tipik 
subyektlərinə aid edilir. Belə subyektlərin beynəlxalq cəmiyyət 
tərəfindən tanınan orqanları  və  həmçinin müəyyən  ərazidə real 
hakimiyyəti olur. Hesab olunur ki, beynəlxalq hüququn həmin 
subyektlərinin xüsusi missiyalardan istifadə etmək hüququnun 
tananması məqsədəuyğun olardı. Praktikada bu hüquq bəzi dövlətlər 
tərəfindən tanınır.  
Müasir şəraitdə beynəlxalq hüququn subyektləri öz aralarında 
əlaqələrində müxtəlif növ xüsusi missiyalardan istifadə edirlər.  
Ümumiyyətlə, dövlətin xarici əlaqələri ikitərəfli diplomatiya 
çərçivəsində iki əsas formada həyata keçirilir: daimi diplomatik 
nümayəndəliklərin və müvəqqəti xüsusi missiyaların köməyi ilə. 
Xüsusi missiyalar daimi nümayəndəliklə eyni rejimdən istifadə et-
sələr də, onlar özünəməxsus fəaliyyət sahələrinə malikdirlər. Buna 
görə  də, onların hüquqi statusları xüsusi beynəlxalq konvensiya ilə 
müəyyən olunur.  
Beynəlxalq hüquq komissiyası  tərəfindən bu konvensiyanın 
layihəsi hazırlanarkən müxtəlif variantlar müzakirə olunmuşdur. İlkin 
layihənin  əsasında daimi diplomatik nümayəndəliklərlə analoqiya 
prinsipi dururdu və bu daimi nümayəndəliklərlə xüsusi missiyaların 
eyni diplomatik təbiəti ilə və fəaliyyətinin oxşarlığı ilə izah edilirdi. 
Lakin xüsusi missiyalar xarakterinə görə  və  tərkibinə görə çox 
müxtəlif ola bilərlər, buna görə  də onları daimi nümayəndəlikləri 
tənzimləyən vahid və dəqiq müəyyən olunmuş qaydalara tabe etmək 
çətindir. Eyni zamanda, xüsusi missiyaların həyata keçirdikləri 
funksiyalar da fərqlidir. Bütün bunlara görə  də xüsusi missiyaların 
hüquqi vəziyyətlərini tənzimləyən xüsusi konvensiyanın işlənib 
hazırlanması daha məqsədəuyğun hesab olunmuşdur.  
Bu konvensiyanı hazırlayarkən bir tərəfdən xüsusi missiya və 
daimi diplomatik nümayəndəliklərin eyni diplomatik təbiətləri, digər 
tərəfdən də onların həyata keçirdikləri funksiyalar arasında fərq 
nəzərə alınmışdır. Digər tərəfdən bəzi texniki xarakterli missiyaların 
xüsusiyyətləri 1963-cü il Konsul əlaqələri haqqında Vyana 
Konvensiyasında nəzərdə tutulan konsul vəzifəli  şəxslərin rejiminə 
oxşar hüquqi rejimin müəyyən olunmasını tələb edirdi.  
1969-cu il Konvensiyası giriş hissədən və 55 maddədən 
ibarətdir. Giriş hissədə xüsusi missiya institutunun məqsəd və 
vəzifələri, onun müasir beynəlxalq münasibətlərdəki yeri müəyyən 
olunur. Bundan başqa, burada qeyd olunur ki, imunitet və üslünlüklər 
xüsusi missiyaların başçılarına və üzvlərinə, ayrı-ayrı şəxslərin şəxsi 
mənfəəti üçün deyil, beynəlxalq hüququn subyektini təmsil edən 
orqan kimi xüsusi missiyaların funksiyalarının həyata keçirilməsi 
üçün verilir.  
Xüsusi olaraq qeyd olunur ki, Konvensiya ilə əhatə olunmayan 
məsələlər dövlətin adi praktikası ilə tənzimlənməyə davam edir.  
Konvensiyanın 1-ci maddəsi burada rast gəlinən terminlərin 
açıqlanmasına həsr olunmuşdur. Burada "Xüsusi missiya – bir dövlət 
tərəfindən digərinə müəyyən məsələlərin müzakirəsi üçün və ya ona 
münasibətdə konkret məsələnin həlli üçün onun razılığı ilə 
göndərilən, nümayəndəlik və müvəqqəti xarakterli missiya kimi 
müəyyən olunmuşdur. Bu anlayışın özündə üç meyar əks 
olunmuşdur:  
1) xüsusi missiya nümayəndəlik xarakterinə malikdir; 
2) o, müvəqqəti xarakter daşıyır; 
3) xüsusi missiyanın vəzifələri konkret məqsədli xarakter 
daşıyır.  
Nümayəndəlik meyarına gəldikdə o, təkcə xüsusi missiyalara 
deyil, bütövlükdə diplomatiyanın bütün formalarına aiddir. Lakin 
buna baxmayaraq, məhz bu meyar xüsusi missiyanı müxtəlif növ 
rəsmi, yalnız qeyri-dövlət missiya və  səfərlərindən fərqləndirməyə 
imkan verir.  
Xüsusi missiyaların daha bir fərqləndirici xüsusiyyəti onların 
müvəqqəti təbiətə malik olmalarıdır. Lakin bu onların hər zaman 
qısamüddətli olması da demək deyildir. Xüsusi missiyaların illərlə 
davam etdiyi hallara da rast gəlinir, lakin hər zaman onların fəaliyyət 
müddəti vəzifələrinin xarakterindən asılı olaraq konkret müəyyən 
olunur.  
 
218 
 
219

Və  nəhayət, xüsusi missiyaların üçüncü əsas  şərti onların 
qarşısında duran vəzifələrin konkret məqsədli xarakter daşımasıdır. 
Məhz bu meyar xüsusi missiyanı müəyyən edən  əsas  şərtlərdəndir. 
Beynəlxalq Hüquq Komissiyası Konvensiyanın 1-ci maddəsinə olan 
şərhində qeyd etmişdir. "Xüsusi missiya dövlətlər arasında ümumi 
diplomatik münasibətlərin təmin edilməsində  məsuliyyət daşıyan 
missiya xarakterinə malik olmamalıdır, onun vəzifələri dəqiq 
müəyyən olunmalıdır”.  
Praktikada, bəzən xüsusi missiyalara maraqlı dövlətlər 
arasında münasibətlərin, siyasətin ümumi prinsipləri də daxil olmaqla 
çox geniş  vəzifələr tapşırılır. Lakin zirvə toplantıları ilə  əlaqədar 
olmayan bütün digər hallarda xüsusi missiyaların vəzifələri dəqiq 
müəyyən olunmalıdır. Bununla onların funksiyaları daimi diplomatik 
nümayəndəliklərin funksiyalarından fərqlənir.  
Xüsusi missiya yalnız öz vəzifələri çərçivəsində  fəaliyyət gös-
tərə bilər. Bu vəzifələr yalnız göndərən dövlətlə  qəbul edən dövlət 
arasında qarşılıqlı razılıq əsasında genişləndirilə bilər.  
Eyni zamanda xüsusi missiyanın konkret xarakteri onların 
vəzifələrinin məhdudlaşdırılması da demək deyildir. Məsələn, xüsusi 
missiyanı  qəbul edən tərəflə daimi diplomatik münasibətlərin 
olmadığı halda və  həmçinin də yüksək səviyyəli xüsusi missiyadan 
bəhs edildiyi bütün hallarda onların aparılması  və  vəzifələri heç də 
həmişə qabaqcadan müəyyən olunmur. Onlar adətən missiyanın işi 
gedişatında müəyyən edilir və çox geniş məsələləri əhatə edir. Başqa 
bir misal, sırf təntənə  və  mərasim məsələlərindən mühüm siyasi 
məqsədlər, görüşlər və yüksək səviyyədə danışıqlar üçün istifadə 
edilməsidir.  
1969-cu il Konvensiyasının birinci hissəsində yer almış  ən 
mühüm məsələlərdən biri xüsusi missiyaların göndərilməsi 
qaydalarıdır. Konvensiyanın 2-ci maddəsində deyilir: "Dövlət digər 
dövlətə, diplomatik və ya digər razılaşdırılmış  və ya qarşılıqlı mü-
nasib kanallar vasitəsilə qabaqcadan alınmış razılıq  əsasında xüsusi 
missiya göndərə bilər". Göründüyü kimi, xüsusi missiyaya da 
münasibətdə göndərən və  qəbul edən tərəfin qarşılıqlı razılığı  əsas 
götürülür. Lakin daimi diplomatik nümayəndəliyin təsis edilməsinə 
olan razılığın ifadə forması  və xüsusi missiyanın göndərilməsinə 
razılığın ifadə forması bir-birindən fərqlənir. Birinci halda razılıq 
yazılı formada qeyd olunmalıdır, ikincidə isə onun müxtəlif formaları 
ola bilər, məsələn, rəsmi razılıqdan səssiz razılığa qədər. Adətən 
xüsusi missiyanı  qəbul etmək öhdəliyi hər hansı bir rəsmi protokol 
formasında deyil, məhz razılıq şəklində olur.  
Dövlət vahid xüsusi missiyanı eyni zamanda bir neçə dövlətə 
göndərə bilər. Bunun üçün həmin dövlətlərin hər birinin ayrı-
ayrılıqda razılığı alınmalıdır. (4-cü maddə). Adətən, belə vəziyyət bir 
neçə dövlət arasında məsələn, sərhəd məsələsi ilə  əlaqədar 
razılaşmanın imzalanmasında və yaxud adətən, dövlət və hökumət 
başçısının, xarici işlər nazirlərinin iştirak etdikləri zirvə 
diplomatiyasında yaranır. Bundan başqa, iki və ya bir neçə dövlət 
tərəfindən başqa bir dövlətə vahid, ümumi xüsusi missiyanın 
göndərilməsinə də rast gəlinir (5-ci maddə).  
Lakin dövlət, eynitərkibli və eynivəzifəli missiyanı bir neçə 
dövlətin  ərazisinə göndərsə  də, bu hüquqi nöqteyi-nəzərdən bir 
missiya kimi deyil, bir neçə ardıcıl missiyalar zənciri kimi 
qiymətləndirilir. Çünki, bu missiyanın danışıqları  hər bir dövlətlə 
ayrı-ayrılıqda, başqa-başqa vaxtlarda və müxtəlif ölkələrin ərazisində 
aparılır.  
Xüsusi missiyanı daimi diplomatiyadan fərqləndirən mühüm 
amillərdən biri Konvensiyanın 7-ci maddəsində  əks olunmuşdur. 
Burada deyilir: "Diplomatik və ya konsul münasibətlərinin mövcud 
olması xüsusi missiyanın göndərilməsi və qəbulu üçün vacib deyil". 
Bundan başqa belə missiyanın mövcudluğu üçün dövlətin tanınması 
da  şərt deyildir. Məhz buna görə diplomatiyanın bu formasından 
müxtəlif şəraitdə istifadə etmək mümkündür.  
Xüsusi missiyanın başçısının və onun üzvlərinin təyin olun-
ması  məsələsi Konvensiyanın 8, 10 və 11-ci maddələri ilə 
tənzimlənir. Qəbul edən dövlətin xüsusi razılığı olmadan dövlət 
xüsusi missiyanın başçısını  və uzvlərini müstəqil olaraq müəyyən 
edir. Əgər aralarında xüsusi razılaşma yoxdursa, o zaman qəbul edən 
dövlət bu şəxslərin təyin olunması üçün aqreman və ya qabaqcadan 
razılıq tələb edə bilməz.  
Bütün hallarda, xüsusi missiyanın tərkibinin sayı  və buradakı 
şəxslər haqqında qəbul edən tərəfə məlumat verilməlidir. Qəbul edən 
tərəf öz növbəsində özündəki  şəraiti və missiyanın funksiyasını 
nəzərə alaraq, tərkibinin sayını münasib hesab etmədiyi xüsusi 
missiyanı  qəbul etməkdən imtina da edə bilər ki, bu halda hər iki 
dövlətin qarşılıqlı hüquq və maraqları nəzərə alınmalıdır. Qəbul edən 
 
220 
 
221

tərəf, eyni zamanda, səbəb gətirmədən bu və ya digər  şəxsin 
missiyanın üzvü kimi təyin olunmasına razılıq verməyə  də bilər 
(maddə 8).  
Daimi diplomatiya sahəsində olduğu kimi, xüsusi missiyanın 
da başçısı  və onların üzvləri akkreditiv dövlətin vətəndaşları 
olmalıdırlar. Akkreditiv dövlətin vətəndaşları olmayan şəxslər isə, 
yalnız qəbul edən dövlətin razılığı ilə  təyin oluna bilərlər. Və bu 
razılıq da istənilən zaman ləğv oluna bilər. Deyilənlər üçüncü 
dövlətin vətəndaşlarına da aid edilir.  
Daimi diplomatik nümayəndəliyin üzvlərini xüsusi missiyaya 
daxil edə bilərlər və bu zaman onlar nümayəndəliyin əməkdaşı kimi 
malik olduqları immunitet və üstünlüklərdən istifadə etməyə davam 
edirlər.  
Konvensiyanın 9-cu maddəsində deyilir ki, xüsusi missiya 
göndərən dövlətin bir və ya bir neçə nümayəndəsindən ibarət olur ki, 
onların da arasından missiyanın başçısı seçilir.  
Xüsusi missiyaya, həmçinin diplomatik, inzibati-texniki və 
xidmətçi personal daxil ola bilər.  
Yerləşmə dövləti, istənilən zaman, öz qərarını əsaslandırmadan 
akkreditiv dövlətə bildirə bilər ki, xüsusi missiyanın başçısı və ya onun 
üzvlərindən biri persona non qrata və ya arzuolunmaz şəxs elan olunur. 
Belə olan halda akkreditiv dövlət həmin  şəxsi geri çağırmalı, ya da 
missiya daxilində onun funksiyasına son qoyulmalıdır. Bu və ya digər 
şəxs qəbul edən tərəfin ərazisinə gəlmədən də öncə persona non qrata 
elan oluna bilər.  Əgər akkreditiv dövlət yuxarıda qeyd olunan 
öhdəliyini müəyyən müddət  ərzində yerinə yetirməzsə, qəbul edən 
dövlət həmin şəxsi xüsusi missiyanın üzvü kimi qəbul etməkdən imtina 
edə bilər. (12-ci maddə) 
Onu da qeyd etmək vacibdir ki, xüsusi missiyaya rəhbərlik 
edən və ya onda iştirak edən dövlət başçısına və yaxud da akkreditiv 
dövlətin digər yüksək vəzifəli  şəxslərinə (hökumət başçısı, xarici 
işlər naziri) münasibətdə  qəbul edən tərəf persona non qrata 
prosedurasını tətbiq edə bilməz. Bu akkreditiv dövlətin daxili işlərinə 
qarışmaq olardı. Bütün digər hallarda isə  qəbul edən tərəf persona 
non qrata elan etmək hüququndan sərbəst istifadə edə bilər. Lakin 
bütün hallarda həmin dövlətlər bu cür hüquqlarından sui-istifadə 
etməməlidirlər.  
Xüsusi missiyanın başçısından  əlavə, missiyanın başçısının 
müavini də müəyyən olunmalıdır. Onun da adı missiyanın başçısının 
adı kimi yerli dövlətin səlahiyyətli orqanlarına məlum edilməlidir. 
Xüsusi missiyanın başçısının müavini, yalnız missiyanın başçısı 
olmayanda missiyanın adından çıxış edə bilər. Bir sıra konkret aktların 
həyata keçirilməsi missiyanın başçısı  tərəfindən missiyanın inzibati-
texniki personalının üzvünə həvalə oluna bilər.  
Xüsusi missiyanın funksiyası yerli dövlətin xarici işlər nazirliyi 
ilə  və yaxud da müqavilə ilə müəyyən olunmuş yerli dövlətin digər 
səlahiyyətli orqanı ilə  rəsmi  əlaqəsi anından başlanmış hesab olunur. 
Yəni xüsusi missiyanın funksiyasının başlanması daimi diplomatik 
nümayəndəlik tərəfindən təqdim olunmasından, nə də etimadnamənin 
təqdim olunmasından asılı deyildir (13-cü maddə).  
Xüsusi missiyaların funksiyaları həmin missiyanın məqsəd və 
vəzifələri ilə müəyyən olunur. Geniş mənada onların funksiyalarına, 
həmçinin akkreditiv dövləti təmsil etməyi də aid etmək olar. Daha 
konkret funksiyalar isə  qəbul edən dövlətin razılığı ilə göndərən 
dövlət tərəfindən müəyyən olunur (mad. 3).  
Xüsusi missiya, əsasən dövlət başçısı, hökumət başçısı, xarici 
işlər naziri, bəzi hallarda isə göndərən dövlətin ayrı-ayrı idarələrinin 
rəhbərləri tərəfindən səlahiyyətləndirilir. Mərasim xarakterli xüsusi 
missiya, adətən, həmin konkret hal üçün etimadnaməyə malik olur.  
Xüsusi missiyanın funksiyasının bitməsi aşağıdakı hallarda olur:  
- xüsusi missiyanın müddəti bitdikdə; 
- missiyanın qarşısında duran vəzifələr yerinə yetirildikdə; 
- danışıqların bitməsi və ya kəsilməsi halında; 
- xüsusi missiyanın iştirak etdiyi konfrans bağlandıqda; 
- xüsusi missiyanın iştirak etdiyi mərasim bitdikdə; 
- göndərən tərəf missiyanı geri çağırdıqda; 
- qəbul edən tərəf missiyanın fəaliyyətini bitmiş hesab etdiyini 
bildirəndə.  
Diplomatik və ya konsul münasibətlərinin kəsilməsi öz-öz-
lüyündə xüsusi missiyanın fəaliyyətinin bitməsi demək deyildir. 
(maddə 20) 
Bir neçə xüsusi missiyanın başçısı arasında birincilik məsələsi, 
BMT-də  qəbul olunmuş adətə  əsasən, dövlətlərin adlarınin ingilis 
əlifbasına görə sıralanması əsasında müəyyən olunur.  
Missiyanın daxilində birincilik məsələsi, missiyanın başçısının 
müəyyən etdiyi qaydaya əsasən, diplomatik rütbələri nəzərə alaraq 
 
222 
 
223

 
müəyyən olunur. Lakin bunu məcburi qayda hesab etmək olmaz, 
çünki hökumət üzvləri missiya daxilində  hər zaman üstünlüyə 
malikdirlər. Texniki missiyanın tərkibində isə adətən diplomatik 
rütbəli şəxslər olmur və burada birincilik həmin şəxslərin akkreditiv 
dövlətdə tutduğu vəzifələrinə görə müəyyən olunur. (maddə 16) 
7. 3. Xüsusi missiyaların immunitet və üstünlükləri 
 
Artıq qeyd etdiyimiz kimi xüsusi missiyalar diplomatiyanın 
ilkin forması kimi meydana gəlmiş  və inkişaf etmişdir. Mövcud 
olduğu bütün dövrlərdə diplomatiyanın bu forması xüsusi rejimdən 
istifadə etmişdir. Lakin xüsusi missiyaya immunitet və üstünlüklərin 
verilməsinin hüququ əsasının mövcud olması ilə bağlı  nəzəriyyə  və 
praktikada vahid fikir mövcud deyildi. Xüsusi missiyalar haqqında 
1969-cu il Konvensiyasının layihəsinin müzakirəsi zamanı da bu 
məsələ müzakirələr yaratmışdır.  
Mərasim xarakterli missiyada isə, missiyanın başçıları arasında 
birincilik qəbul edən dövlətin protokoluna əsasən müəyyən olunur. 
(16-cı maddə,bənd 2) 
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, xüsusi missiyanın başçıları dövlətin 
rəhbər vəzifəli  şəxsləri də ola bilərlər. Məhz 1969-cu il 
Konvensiyasında ilk dəfə olaraq, beynəlxalq ünsiyyətdə iştirak edən 
dövlət və hökumət başçılarının xüsusi statusu müəyyən olunmuşdur. 
Konvensiyanın 21-ci maddəsi "Dövlət başçısının və yüksək rütbəli 
şəxslərin statusu" adlanır. Həmin maddənin 1-ci bəndinə  əsasən 
xüsusi missiyaya başçılıq edən göndərən dövlətin başçısı, qəbul edən 
dövlətdə  və ya üçüncü dövlətdə, rəsmi səfərlə digər dövlətdə olan 
dövlət başçısının beynəlxalq hüquqla tanınan imtiyaz, üstünlük və 
immunitetlərindən istifadə edir.  
Beynəlxalq Hüquq Komissiyası Konvensiyanın mətnini 
hazırlayarkən Diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Vyana 
Konvensiyasını  əsas kimi götürmüş  və  tələb olunan yerlərdə uyğun 
dəyişikliklər etmişdir.  
İlk öncə qeyd edək ki, Konvensiyanın 22- ci maddəsi qəbul 
edən dövləti xüsusi missiyanın xarakterini və  vəzifələrini nəzərə 
alaraq, onun funksiyasını  həyata keçirə bilməsi üçün lazım olan 
şəraitlə  təmin etməyə öhdələndirir. Yəni artıq bu missiyanın 
immunitet və imtiyazlarla təmin olunması nəzakət normalarına deyil, 
hüquqi normalara əsaslanır.  
2-ci bənddə isə göstərilir ki, xüsusi missiyada iştirak edən 
hökumət başçısı, xarici işlər naziri və digər vəzifəli  şəxslər qəbul 
edən dövlətdə və ya üçüncü dövlətdə Konvensiyada göstərilənlərdən 
başqa, beynəlxalq hüquqla onlar üçün nəzərdə tutulan immunitet və 
üstünlüklərdən istifadə edirlər.  
 Öz funksiyasını yerinə yetirmək üçün missiya material baza - 
mənzil, bina ilə təmin olunmalıdır. Bu haqda 23-cü maddədə deyilir: 
"Xüsusi missiya xahiş etdiyi təqdirdə, qəbul edən dövlət lazım olan 
binanın, eyni zamanda missiyanın üzvlərinin yaşayış binalarının 
alınmasında xüsusi missiyaya yardım etməlidir".  
Xüsusi missiyanın harada yerləşməsi məsələsi, yerləşmə dövləti 
və akkreditiv dövlətin qarşılıqlı razılaşması yolu ilə müəyyən olunur. 
Missiya öz nümayəndəliyini fəaliyyət göstərdiyi yerin yaxınlığında aça 
bilər.  Əgər missiya ölkə daxilində  səyahət edirsə, o zaman onun 
iqamətgahı göndərən dövlətin daimi nümayəndəliyi hesab olunur və 
yaxud da bir neçə yerləşmə yerləri ola bilər ki, bunlardan da biri onların 
özü tərəfindən əsas olaraq seçilir.  
Akkreditiv dövlət, missiyanın başçısı, missiya və onun üzvləri, 
konkret xidmət növlərinə görə ödənişlərdən başqa, missiyanın 
binasına münasibətdə bütün dövlət, rayon və  bələdiyyə vergi və 
rüsumlarından azad olunurlar. (maddə 24) 
Əgər dövlətlər arasında razılaşma mövcud deyilsə, xüsusi missiya 
xarici işlər nazirliyi yerləşən məntəqədə yerləşir. (maddə 17) 
Qeyd etmək lazımdır ki, missiyanın üzvlərinin yaşayış 
binalarının xərclərinin ödənilməsində, qəbul edən dövlətin iştirak 
etmək öhdəliyi yoxdur.  
Xüsusi missiya üçüncü dövlətin ərazisində də, onun razılığı ilə 
fəaliyyət göstərə bilər. Üçüncü dövlət özünün göstərdiyi  şərtlərlə, 
qəbul edən dövlət öhdəliklərini üzərinə götürə bilər. İstənilən zaman, 
səbəb gətirmədən, həmən dövlət missiyanı saxlamaqdan imtina edə 
bilər. (maddə 18).  
Xüsusi missiyanın binaları toxunulmazdır. Lakin bu 
toxunulmazlıq mütləq xarakter daşımır. Xüsusi missiyanın 
toxunulmazlığını nəzədə tutan 25-ci maddənin 1-ci bəndində deyilir 
ki, yerli dövlətin hökumət orqanı, missiyanın başçısının və ya onun 
müavininin və yaxud da müəyyən uyğun hallarda akkreditiv dövlətin 
 
 
224 
 
225

diplomatik nümayəndəsinin başçısının icazəsi olmadan onun binasına 
daxil ola bilməzlər. Lakin yanğın halında və ya başqa təbii fəlakət 
hallarında bilavasitə bu razılığı almaq mümkün olmayanda, belə 
razılıq ehtimal oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu müddəa 
ümumi qaydalara ziddir. Belə ki, yerləşmə dövlətinin birtərəfli qərar 
qəbul etmək hüququ rəsmi nümayəndəliklərin binalarının 
toxunulmazlığı prinsipinin pozulması hallarına səbəb ola bilər. Belə 
razılıq ehtimal olunmamalıdır. O, ya missiyanın başçısı, ya da daimi 
nümayəndəliyin başçısı tərəfindən aydın ifadə edilməlidir.  
Bütün digər məsələlərdə Konvensiya 1961-ci il 
Konvensiyasının nəzərdən keçirdiyimiz uyğun maddələri  əsasında 
hazırlanmışdır.  
Daimi nümayəndəliklərdə olduğu kimi, xüsusi missiyanın da 
arxiv və  sənədləri yerləşdikləri yerdən asılı olmayaraq istənilən 
zaman toxunulmazdır (maddə 26).  
Yerləşmə dövlətində mövcud normalar pozulmayana qədər 
xüsusi missiyanın üzvləri qəbul edən dövlətin  ərazisində öz 
funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün zəruri olan həddə azad 
hərəkət etmək hüququ ilə təmin olunurlar (maddə 27).  
 
Daimi diplomatik nümayəndəliklərin istifadə etdiyi 
vasitələrdən istifadə edərək xüsusi missiyanın azad əlaqə saxlamaq 
hüququ tanınır və təmin olunur. Missiyanın poçtu diplomatik poçtla 
eyni toxunulmazlıqdan istifadə edir və onun daşınması üçün 
missiyalar da “ ad hoc” kuryerlərdən istifadə edə bilər.  
Şəxsi immunitet və üstünlüklərə isə ilk növbədə xüsusi 
missiyanın başçısının və onun diplomatik personalının qalan 
üzvlərinin şəxsi toxunulmazlığı aiddir(maddə 29).  
Xüsusi missiyanın başçısı və onun üzvləri qəbul edən dövlətin 
yurisdiksiya immunitetindən diplomatik agentlərlə eyni qaydada və 
eyni istisnalarla istifadə edirlər (maddə 31).  
Vergi, rüsum və yığımlardan azad edilmə (maddə 33) və 35-ci 
maddədə  nəzərdə tutulan xüsusi missiyanın diplomatik personalının 
gömrük imtiyazları da diplomatik agentlərlə eyni qaydadadır. 35-ci 
maddədə  nəzərdə tutulur ki, xüsusi missiyanın diplomatik 
personalının üzvlərinin baqajı gömrük nəzarətindən və rüsumlardan 
azad olunur. Lakin əgər, onların baqajında ölkəyə  gətirilməsi və ya 
ölkədən çıxarılması qadağan olunan əşyaların olması haqqında əsaslı 
şübhə varsa, bu baqaj onun sahibinin və ya onun səlahiyyətli 
nümayəndəsinin iştirakı ilə gömrük nəzarətindən keçirilə bilər.  
Xüsusi missiyanın inzibati-texniki, xidmətçi personalının, 
onların ailə üzvlərinin immunitet və imtiyazlardan istifadə etmək 
qaydaları  və onların həcmi də daimi diplomatiya sahəsində olduğu 
kimi müəyyən olunduğuna görə təkrarlamaga ehtiyac görmürük.