Hisobga olish

4.2. Qiymat o‘lchovining mohiyati va ahamiyati
Baholash yordamida xo‘jalik mablag‘lariga sarflangan va xo ‘jalik 
jarayonlarida iste’mol qilingan, buyumlashgan va jonli mehnat 
xarajatlarini haqqoniy aks ettirish ta’minlanadi. Shuning uchun 
buxgalteriya hisobida xo‘jalik mablag‘larini baholashning negizini 
ulaming haqiqiy tannarxini hisoblash tashkil etadi. Tannarx shakllanishi 
va ishlab chiqarishning alohida uchastkalaridagi boshqa qiymat 
o ‘lchovlarining shakllanishi to ‘g ‘risida to‘laroq m a’lumotga ega bo‘lish 
uchun baholashning boshqa usullari ham qo‘llaniladi. Masalan, asosiy 
vositalar, nomoddiy aktivlar, ulami sotib olish, qurish va barpo qilish 
dastlabki qiymati bo‘yicha hamda eskirishi chegirib tashlangan qoldiq, 
y a’ni so f qiymati bo ‘yicha baholanadi. Eskirish yoki amortizatsiya 
hisoblash asosiy vositalaming bahosini aniqlashtirish usuli hisoblanadi. 
Xomashyo va materiallar, boshqa tovar-moddiy zaxiralari haqiqiy 
tannarxi bilan bir qatorda ulgurji narxlari, normativ tannarxi bo‘yicha; 
tayyor mahsulotlar-ishlab chiqarish reja tannarxi va normativ tannarxi 
bo‘yicha baholanadi. Ish haqi hisoblash mohiyatiga ko‘ra mehnat 
o ‘lchovini pul o'lchoviga o ‘tkazish usuli hisoblanadi.
67

---

Bizga m a’lumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xo‘jalik 
mablag‘lari va ulaminig tashkil topish manbalari turli bo‘lib, ulami 
o ‘lchov birliklari, shakl va tuzilishlari, tashkil topishlari har xil 
ko‘rinishga egadir. Korxona x o ‘jalik faoliyatida ro‘y beradigan x o ‘jalik 
jarayonlari natijasida m ablag‘ va ular tashkil topish manbalari ham 
miqdor, ham hajm jihatdan o ‘zgarishi ham tabiiy holdir.
Demak, ular hisobini yuritish uchun yagona o ‘lchov birligi -
puldan 
foydalanmaslikni 
iloji 
y o ‘q. 
Korxona 
mulki 
hisobi 
yuritilayotganda, ular baholanadi.
Baholash - xo‘jalik m ablag‘lari, majburiyatlar va x o ‘jalik 
jarayonlarini pul o ‘lchov birligida aks ettirish usulidir.
X o ‘jalik mablag‘larini baholash uchun haqiqiy tannarx faqat 
ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlari bilan bog‘liq 
xarajatlami buxgalteriya hisobida aks ettirish natijasida olinishi mumkin. 
Hisob-kitob asosida tannarxni aniqlash usuliga kalkulyatsiyalash deb 
ataladi. Baholash va kalkulyatsiyalash buxgalteriya hisobi metodining 
asosiy usullaridan bo‘lib, ularsiz buxgalteriya hisobining muhim 
umumlashtimvchi 
qiymat 
o ‘lchovlari 
to ‘g ‘risidagi 
axborotlami 
shakllantiradigan tizim sifatidagi asosiy tavsifi ro‘yobga chiqmaydi. 
Erkin iqtisodiyot sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivlari, 
passivlari, xo‘jalik jarayonlari va ulaming natijalari o ‘zlarining aniq 
ifodasini qiymat shaklida aks ettirishi lozim. Xarajatlar va ishlab 
chiqarish natijalari, soliq, bank va boshqa kredit muassasalari, 
korxonalar hamda tashkilotlar bilan o ‘zaro munosabatlar, xodimlar bilan 
hisob-kitoblar, xususiy kapital va kapital qo‘yilmalaming harakati faqat 
qiymat shaklida aks ettirilishi mumkin va tegishli tarzda baholashni 
talab etadi.
Baholash 
va kalkulyatsiya xo ‘jalik 
k o‘rsatkichlarini 
pulda 
ifodalash uchun foydalaniladigan buxgalteriya hisobi obyektlarini pulda 
o ich a sh usulidir. Bu usuldan foydalanish tovar - pul munosabatlarining 
mavjudligi bilan shartlangan. 
Bunday iqtisodiyotni rivojlantirish 
vositasi, qurollari hisoblangan pul, narx, tannarx, foyda, savdo,