Ñholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Òoshkent 2010
Download 2.45 Mb. Pdf ko'rish
|
faryod qilib, laklakni keynidin bordilar taqi aydilar: ey laklak, san ont ichib erding, kunda bir yilondin boshqa yilonga tegmas bolub erding. Nechuk ontni buzdung? Ul aydi: sizlar bilur- musizlar, man kim tururman? Doim man minora ustida oltururman taqi minoradin turub masjidga songurman, gunohdin qorqmasman. Minora boshidin masjidga songurgon (ning) onti bolurmu, tedi. Åmdi ey Sultonim, birovkim qozi bolub xoin bolsa, erta-yu kech rishva olib olturgon bolsa, oningdek kishi nechuk ont ichmas, tedi. Bu soz Sultonga bisyor xush keldi. Sulton aydi: ul kissani maning yonimda qoyub borgil, man bir fikrin qiloyin, deb ul kissani olib qoldi, aydi: holo saning sozing birlan bul qozini oltursam, xaloyiq ayturlar: qozining puli uchun oldurdi deb malomat qilurlar, odim yamon bolur. Tolibul ilm ketti. Sulton bu kissani qolga olib boqti, hech bir yerinda teshukning gumoni yoq erdi. Sulton fikr qildikim, ajab ermas,
191 bu kissani teshub dogi tukutgon bolsa, deb gumon qildi. Bu kecha yotib, erta turgonda toshakning bir yeridin pichoq birlan yordi. Ondin song ozi ovga chiqib ketti. Ondin song farroshi kelib, tushakni yigor boldi. Korsakim, pichoq birlan kesilgon- turur. Aydi: agar muni Sulton korsa, ne qilgoyman, deb qorqunchdin. Ondin yaxshiroq yoqtururkim, muni eltib to- qutgoymen, tedi. Bir ustod toquguvchi bor erdi. Anga aydi: ey ustod, muni andog toqigilkim, hech kishi bilmosun, tedi. Ul aydi: andog qiloyin, tedi. Besh oltun berdi. Ul ustod qabul qildi, bir kun ichida toqudi, farroshning qoliga berdi. Farrosh kelturub toshakni toshakxonaga qoydi. Sulton ovdan keldi, kordikim toshak butun bolubdur. Farroshdin sordi: bu toshakni man kesib erdim, muni kim tuzatti? Farrosh aydi: siz ketkandin song toshak yigarda kordumkim, toshak kesilmish. Ondin song qorqqonimdin, bir kishi bor erkan, olib borib tuzatturdum. Sulton aydi: ul ustoni ertong birla olib kelgasan. Ajab bolur, deb yer opti, taqi tong birla borib ul ustoni olib keldi, ersa Sulton aydi: ey ustod, bu toshakni sanmu toquding? Ul aydi: ore, man toqudim. Sulton sordi: bu shaharda sandin boshqa hech usto bormu? Ul aydi: yoqtur. Sulton aydi: oz boshing uchun aygil: qozi sanga hech kissa toqutturdimu? Ul aydi: ore. Sulton aydi: korsang tonurmusan? Ul aydi: tonurman. Sulton ul kissani chiqorib, ustodning oldiga tashladi. Ustod olib kordikim, ul kissaturur dedi. Sulton aydi: borib pulchilarni olib keling, dedi. Ondin song borib pulchilarni olib keldilar. Sulton alardin sordi: qozi uchun mis tanga qoqtingizmu? Olar aydilar: ore. Sulton aydi: tonurmusizlar? Aydilar: tonurmiz. Chiqarib korguztirdi, ersa alar aydilar, shulturur. Ondin song bularni bir uyga kirguzub qoydilar. Ondin song tolibul ilm birlan qozini olib keldilar. Sulton tolibul ilmga aydi: sozlogil, tedi. Tolibul ilm har ne sozi bor erdi, borchasin bayon qildi. Qozi aydi: yolgon aytur. Manga bir muhrlik kissa berdi. Bilmadim, ichinda ne borturur erdi. Man taqi muhrin buzmoy, ul bergondek oz
192 qoliga berdum, tedi. Sulton aydi: amonatni xiyonat qilmogoning uchun ont ichormusan? Qozi aydi: ichorman, tedi. Sulton aydi: pulchi ustod birlan kissa toqugon ustod guvohlik bersalar olarmusan? Ul aydi: olarman. Sulton aydi: pulchi birla kissa toqugonni undang. Undadilar. Kissa toqugon aydi: ey qozim, kissani man toqub sanga berdim. Pulchi aydi: ey qozim, bu pulni man sanga ishlab bermadimmu, san tonorsan, tedi. Qoziga tavahhum boldi. Sulton aydi: donishmandlardin soranglar, bu qoziga ne kesilur? Donishmandlar aydilar: olum kerak. Ondin song Sulton hukm qildikim, bu qozini dorga osing. Taqi osdilar. Ondin song Sulton ul tolibul ilmga buyurdikim, san qozi bol, tedi. Ul tolibul ilm aydi: man shuncha vaqtdan beri ilm tahsil qildim xudo rizosi uchun. Åmdi Ollo taolo yorlaqagay... Åmdi san tilarsankim, man qozi bolsom, taqi olsam, imonsiz ketsam, tedi. Sulton aydi: nechuk? Ul aydi: Ozarbayjon shahrinda bir qozi bor erdi. Xasta bolgon erkan. Man ustodim birlan ul qozining kochasidin otub borur erduk. Kelib aydilar: qozini sormossizlarmu? Ustodim sorgoli kirdi, ersa man ham birga kirdim. Qozini korduk ersa, qozi bizlarga qarab yigladi, taqi kalimayi shahodat oqidi, taqi aydi: ey ustodim, man olsam, mandin rizo bolung, tedi. Ustodim aydilar: ey qozi, qorqmagil, olmassan bu xastalikdin, turarsan. Qozi aydi: ne bildingiz, tedi. Onda ustodimiz aydilar: holo kalimayi arza qilding, imon kelturding, kitob ichinda korubmankim, qozi rishva olsa, imon keltursa olmas. Taqi ul xastalikdin olmay turdi. Ondin song bir sharob ichib, otga minib borur erkan, oti urkub, kotarib yerga urmish, ul taqi olmish. Ul qozi bu dunyodin imonsiz ketmish. Åmdi manga qozilik kerakmas, deb javob berdi (tolibul ilm). Sulton aydi: qozilarga gor azobi qotigmi bolur? Ul tolibul ilm aydi: bir kun Kufa shahrida amiralmominin Ali... yonlariga bir kishi keldi, aydi: yo Ali, uch yil boldi ekin ekarman, ul yer hech hosil bermas, tedi. Ali aydilar: davot-u qalam kelturunglar. Davot birla qalam keltirdilar. Bir xat yozib berdi ekin ekoturgon kishining qoliga, aydi: bu xatni eltub ekinning orta yerinda komgil.
193 Eltib komdi, ersa ul yer ziyoda kob hosil berdi. Ul kishi tahsin qoldi, ajabtur, tedi. Bu xat ne xat erkon, ul yerdin ochib ul xatni olib oqudi, ersa yozilmishkim, ey yer, bu yil ham hosil bermasang, bir zolim qozi olgan bolsa, olikini kelturub saning ortongda komarman, degan xat erkan. Åmdi mundin malum boldikim, qozilarni yer ham qabul qilmas erkan aning azobidin qorqor... Bir zolim qozining hukmxonasining eshikidin otsa, quli ozod bolmagay. Taqi aytibdurlarkim, it har tunda aytur ermish: Ollo taologa shukurkim, mani qozi qilmay, it qilibturur. Taqi zolim qozining sozi kopdur, ammo åmdi muxtasar qilduk. Åmdi, sulton yo bek bolgon juvonmard bolmoq kerak, nechukkim Sulton Mahmud taxtga oltirmoqchi bolgonda vazirlariga aydi: bu xaloyiqqa bu sulton korkluk bolsa oni sevarlar, man korksizman, yanoqim rasvo turur, burnim ulug turur, xaloyiqlar mani tilamaslar. Vazir aydi: ey sultonim, siz molni yagmo qilishni sevmasangiz, borcha xaloyiq sizni sevarlar, tedi. Ersa jami xaloyiq, andoqturur, deb rozi boldilar. Ondin song taxtga mindi... HIKOYAT Ayturlarkim, Shayxi Bahlul devona alayhi rahma bir kun Xorun ar-Rashid xalifaning devonxonasiga kirdi. Kordikim, xalifaning ozi haramga bormishdur, korishga chiqmoydur. Ul devona borib xalifaning taxti ustiga minib oltirdi. Yasovullar Shayxi Bahlulni tonimas erdilar. Shayxni tushkil, deb boshiga tayoq birlan urdilar. Shayxning boshidin qon oqaberdi. Ushbu holda Xorun ar-Rashid haramdin chiqib keldi. Kordikim, Shayxning boshidin qon oqaturur, Shayx taxtning ustida kulub olturubdur. Xalifa Shayxning qoshiga adab va tazim birla keldi va aydi: ey Shayx, sizga ne boldi va ne uchun mundog kulasiz? Shayx aydi: man bir soat saning taxtingda olturdum, ersa urub boshimni yordilar. Sankim, yillardurki bu taxtning ustida olturubsan, saning holing ne bolgoy deb kularman. Shayx bu sozni degach, xalifa zor-zor yigladi va Shayxning ayogiga tushub uzrxohlik qilib, tazim va ikrom birlan uzotti... 13 Adabiyot, II 194 ABULGOZI BAHODIRXON (1603 1664) Abulgozi Bahodirxon yirik davlat arbobi va istedodli adibdir. U Xorazmning mashhur xonlaridan Arab Muhammadning (XVI asrning 2- yarmi 1623) ogli edi. Abulgozi Bahodirxon Xiva hokimi bolib faoliyat korsatgan (1623, 1629). Turli qiyinchilik va ozaro toj-taxt talashlaridan keyin 1644- yilda yana Xiva taxtiga otiradi. Umrining oxirigacha u xalq osoyishtaligi, mamlakat daxlsizligi va el-yurt obodonchiligi uchun mehnat qildi. Abulgozi Bahodirxon yirik adib va tarixchi olim sifatida ham ardoqlidir. Uning «Shajarayi turk» va «Shajarayi tarokima» asarlarida faqat ozbeklarning åmas, osha davrlarda ozbeklar bilan yonma-yon yashagan boshqa xalqlarning tarixi, madaniyati, urf-odatlari milliy-manaviy qadriyatlari haqida ham nodir malumotlar aks etgan. Abulgozi Bahodirxon tabiiy, sodda va samimiy tilda yozishi bilan Zahiriddin Muhammad Bobur ananalarini davom ettiradi. Uning badiiy tili shirador va tasirchanligi bilan etiborlidir. «SHAJARAYI TURK»DAN Oguzxonning dunyoga kelganining zikri Qoraxonning ulug xotinidin bir ogli boldi. Korki oy, kundin ortiq, uch kecha-kunduz onasini åmmadi, har kecha ul oglon onasining tushiga kirib aytur erdi: ey, ona musulmon bolgil, agar bolmasang, olsam olarman, ammo åmmasmen teb erdi, onasi oglini qiya bilmadi, taqi Tangrining birlikina imon kelturdi 195 va andin song ul oglon åmdi va onasi korgan tushin va musulmon bolganini kishiga aytmadi taqi yashurdi, aning uchun kim turk xalqi Yofasdin to Alinchaxon zamonigacha musulmon erdilar. Alinchaxon podshoh bolgondin song xalqning boshi va moli kop boladi, davlatga esirdilar, taqi Tangrini unutdilar va barcha el kofir boldilar va Qoraxon zamonida kofirlikda andag mahkam erdilar kim, agar otasi musulmon bolgonin eshitsa otasi olturur erdi, ul chaqda mogulning rasmi andag erdikim to oglon bir yoshga yetmagincha ot qoymaslar erdi, oglon bir yoshga yetdi ersa, Qoraxon elga savun soldi taqi ulug toy qildi, toy kuni oglonni maraka ichiga kelturub Qoraxon beklarga aytdi: mening otim Oguz turub teb, oshal bir yoshar oglon anda ravon kelib (14-bet) tilga, tedi: bilinglar ayon, otim turur Oguz, Xisrav nomvar, bilinglar yaqin barcha ahli hunar, toyga kelgan ulug va kichik barcha oglonning bu soziga tong qoldilar, taqi aytdilar kim bu oglonning ozi otini ayta turur, mundin yaxshi ot bolurmi teb, otini Oguz qoydilar taqi aytdilar kim bir yoshar oglonning mundaq sozni sozlaganini hech zamonda hech kim eshitgan va korgan yoq turur teb. Ani irim etib aytdilar, kim bu uzoq umrli va ulug davlatli uchi (avji) ozagan va yoni yoylagan bolgusi turur tedilar. Oguzxonning tili chiqib yurganinda ollo-ollo teb hamisha aytur erdi. Ani har kim eshidsa, ayturin bilmay turur derlar erdi, aning uchun kim lafz ollo arab tili turur, mogulining hech otasi arab tilini eshitgan ermas, Oguzni Xudoy taolo modarzod valiy yaratib erdi, aning uchun konglina va tilina ozining otini solaturur erdi. Chun Oguz yigit yetishdi ersa, Qoraxon inisi Korxonning qizini olib berdi. Oguz kishi yoqda, qizga aytdi: olamni, seni, bizni yaratgan bor, aning oti Ollo turur Ani bor bilgil va bir bilgil, aning buyurganindin ozga ishni qilmaqil tedi ersa, qiz ani qabul qilmadi, shul zamon qopdi taqi qizdin boshqa yotdi, kechalar boshqa yotib, kunduz sozlashmas erdi. Bir necha vaqtdin song Qoraxonga aytdilar oglingiz kochini sevmay turur, sevmaslikdin olgan kunindin beri bir yerda yotmay turur tedilar ersa, Qoraxon bu
196 sozni eshitgandin song (15-bet) taqi bir inisi Qirxonning qizini olib berdi, anga ham imon arz qil tedi. Ul qiz ham qabul qilmadi, aning birlan ham bir yerda yotmadi, voqiatdin bir necha yillar otgandin song, Oguzxon ovga chiqib, qaytib kela erdi, kordikim suvning yoqasinda bir necha zaifalar kir yuva tururlar, otasining inisi Orxonning qizi munlarning ichinda olturub turur, qizga kishi yibarib soz sozlashmakka sirim oshkora bolur teb qorqti taqi qizni goshaga chorlab, ont berib, aytdikim, otam manqa ikki qiz olib berdi, anlarni sevmaganimning sababi bu kim men musulmon, anlar kofir, harchand musulmon bolung tedim, qabul qilmadilar, agar sen musulmon bolsang erdi, seni olur erdim tedi ersa, qiz sen ne yolda bolsang men shul bolayin tedi, andin song Oguzxon otasiga aytdi, otasi Orxonning qizini ulug toy qilib Oguzga olib berdi, Ul qiz musulmon boldi, Oguz ani kop sevar erdi. Mundin kop yillar otdi, bir kun Oguz yiroq yerga ovga keldi, Qoraxon barcha kochlarin va kelinlarin chaqirib erdi, taqi sozlashib olturganda xotunindin sordikim muning sababi ne turur, Oguz songi olgan xotunini sevar va burungi olgan ikki xotunining qatiga hech bormas. Xotun aytdi, men bilmayman, kelinlar yaxshiroq bilurlar tedi. Xon kelinlardin sordi ersa, ulug kelin aytdi, oglungiz musulmon bolub turur, biz ikkimizga musulmon bol tedi, qabul qilmaduq, kichik keliningiz musulmon bolub turur, aning uchun oglingiz ani kop seva turur tedi. Qoraxon bu sozni eshitgandin song beklarni chaqirib kengashti taqi sozni munga qoydilar kim Oguzni ovda yurganda tutib olturgaylar, Qoraxon elga kishi yibardi, tez kelsunlar, ovga chiqaman teb, bu sozni Oguzxonning kichik xotuni eshitib, Qoraxonning qilgan kengashlarining barchasini aytib, Oguzxonga kishi yubordi. Ogizxon taqi bu sozni eshitgan song elga kishilar yubordi. Otam cherik tortib, meni oldurgani kelaturur, meni tegan, menga keling, otamni tegan otamga boring teb, elining kopi Qoraxonga bordi, ozroqi Oguzxon qatiga bordilar. Qoraxonning inilarining kop oglonlari bor erdi. Alarni Qoraxondin ayrilur teb, hech kimni konglina kelmas erdi. Alarni barchalari Oguzxon qatiga keldilar. Oguzxon alarga uygur ot qoydilar, uygur turk tili turur, manisi
197 barchaga malumturur. Alar kelib, Ogizxonning etagini ikki qollari bilan mahkam yopishtilar ersa, xon anlarga uygur tedi, yopishqur tåmak bolur. Qoraxon bila Oguzxon ikkisi saf tortib urushtilar, Xudoyi taolo Oguzxonni golib qildi, Qoraxon qochti, Urushda Qoraxonni boshina oq tegdikim otqonin bilmadilar, Qoraxon ul yaradin oldi. Ogizxon taxtina oltirdi. Bismillohir rahmonir rahim Ibtidosiz va intihosiz va sheriksiz, yetti qad osmon va yetti qad yerni va on sakkiz ming olamni bol deganda boldirgan tangrining hamdidin song aning dosti va barcha odam farzandlariga va jinlarga yuborganlarning alosi ulvul azim va risolat va nubuvvat va hotamat. Bu tort martabani oz fazliydin inoyat qilib yuborgan rasul Muhammad turur. Mustafoning durudidin song muhibbul ulamo va murabbiyul fuzalo Arab Muhammadxon ogli Abulgozi Bahodirxonning Chingiziy va Xorazmiy anda qaytaturur: kim Chingizxonning obo va ajdodlarini va avlodlarini kim har viloyatlarida podshohlig qilib tururlar. Muarrixlar turkiy va forsiy tili birlan onlarni podshohlig qilgan va tugqan va olgan tarixlarini va yaxshi va yomon qilgan ishlarini yozib tururlar. Bir podshoh otini bir donishmand kishi bir tarix aytib turur. Va yana, bir necha yillardin song shul podshohning avlodidin yana bir podshoh bolganda taqi bir donishmand muarrix paydo boib, man ul burunqi muarrixdin yaxshi ayturman teb bu podshohni otini taqi bir tarix aytib turur. Shunday qila-qila Chingizxon avlodidin har yurtda otgan podshohlarning otlariga bazilariga on tarix bazilariga yigirma tarix va bazilariga otiz tarix aytib tururlar. Eron bilan Turonda otgan Chingizxon oglonlarining otlarini aytulgon tariflardin ushbu zamon faqirning on sakkiz mujala hozir turur. Ammo bizning ota va aqalarimizning beparvoyliqlari va Xorazm xalqining bevuqufliki, bu ikki sababdin, bizning jamoatimizni Abdulloxonning otalari birlan bizning otalarimizning ayrilgan yeridin to bizga kelguncha tarixlarni bitmay erdilar. Bu
198 tarixni bir kishiga taklif qilali deb fikr qilduq. Hech munosib kishi topmaduq. Zarur boldi. Ul sababdin ozimiz aytduq. Turkning masali turur: «Oksuz oz kindigin ozi kesar», degan. Odam zamonidin to bu damgacha ul choqli tarixlar aytilgan turur kim hisobini tangri bilur. Hech podshoh va amir va hech hakim va donishmand oz tarixini ozi aytgon ermas turur. Bizning yurtimizning havosindin va ahli Xorazmning bebizoatligidin hech zamonda bolmagan ish boldi. Åmdi konglingga kelmasunkim faqir taraf tutib yolgon aytgan bolgayman va yo uzumni galat tarif etgan bolgayman. Bu faqirga xudoyi taolo inoyat qilib kob nimarsa bergan turur. Xususan, uch hunar bergan turur. Avval, siðohiylikning qonuni va yosinikim, nechku otlanmoq va yurumak va yovga yosoq yasamoq, kop birlan yugurganda nechuk qilmoq, oz birlan yugurganda nechuk qilmoq, dostga, dushmanga nechuk sozlashmak. Ikkinchi, masnaviyyot va qasoyid va gazaliyot va muqattaot va ruboiyot va barcha ashorni fahmlamaklik, arabiy va forsiy va turkiy lugatlarning manosini bilmaklik. Uchinchi, Odam ahdindin to bu damgacha Arabistonda, Eron va Turonda va Mogulistonda otgan podshohlarning otlari va umurlarning va saltanatlarining kam va ziyodin bilmaklik. Bu vaqtda fahmlamaklikda va tarix bilmaklikda faqirdek kishi shoyad Iroqda va Hindistonda bolsa bolgay va yoq aytsam yolgon bolgay, ammo siðohiyning yusunin bilmaklikda bu chogda musulmon va kofirda biz korib va eshitadurgon yerlarda va yurtlarda yoqturur. Yer yuzi keng turur. Qarluq elining zikri Qarluq eli Mogulistonda berk toglarining ichinda yurt qilib olturdilar. Ekin ekarlar erdi va mollari ham bolur erdi. Tort ming yilga yaqin ul yurtda olturgondin song Chingizxon mogul elina podshoh bolib, ozga ellarni ham boqindurub, Barlos Qobulay nuyon tegani elchi qilib, manga boqin teb qarluq elina yubordi. Ul vaqtda Qarluqning podshohi Arslonxon tegan erdi. Qobulay nuyonga qoshilib, ozining qizini bosh qilib kop peshkashlar birlan kelib
199 xonni kordi. Taqi ont ichdi, to olguncha bandalikdin boynumni tolgamayin teb. Xon taqi oz jamoatidin bir qiz berdi. Inoyat va shafqat qilib qaytardi. Taqi Chingizxon beklarina boqib aytdi: muni nechuk Arslonxon teb bolur. Bu kundin song Arslon sayraq tesunlar teb hukm qildi. Mogulning lugatinda tojikni sayraq teb ermish. Uygur elining zikri Uygurning manosi yopishqur tåmak bolur. Ayturlar sut uyidi. Sut erkaninda biri-birindin ayrilur, uyigandin song ayrilmas. Uyidi, yani yopishdi. Taqi ayturlarki, imomga uydim. Imom oltursa olturaturur, tursa turaturur. Bas, yopishqani bolur. Anda qaytatururlar kim mogul yurtinda ikki tog bolur uzuni kun tugishidin kun botishiga benihoyat ulug toglar turur. Birisining oti Toqratubuzluq va taqi birining oti Uskunluq. Tangrim bu ikki tog orasinda, Mogul yurtining kun botishindan taqi bir tog bor turur. Ani Qut tog derlar. Bu aytilgan toglarning orasinda bir yerda oqaturgon on soy bor turur. Bir yerda toqquz soy barchasi ulug suvlar turur. Qadim uygur eli shu soylarning orasinda olturur erdi. On soyda olturganni uygur derlar erdi. Toqquz soyda olturgonni toqquz uygur derlar erdi. Shaharlari, kentlari va ekinlari kop bolur erdi. Yuz yigirma uruq el edilar. Bir kishini podshoh kotarib, aning ogzina boqmaslar erdi. Bu sababdin buzulurga keldilar. Bir kun barchasi yigilib kengashtilar. Taqi aytdilar: «Biz ikki bolmak elmiz: har qaysimiz bir oldursin va boshin oldursin tedilar. Taqi on uygur uruqindin Mangutoy otliq kishini tora kotarib, El-elitar laqab qoydilar. Toqquz uygur Ozqandar uruqindin bir kishini tora kotarib, Kulankir laqabini qoydilar. Bu ikkisining oglonlari yuz yilgacha toraliq qildilar. Andin song taqi bir uygur boldi. On uygurga har kim tora bolsa, El elitar terlar. Toquz uygurga har kim tora bolsa, Kulerkin terlar. Kop yillar toralarning otlarini shundaq derlar erdi. Andin song har kim tora bolsa, anga Ayduq (Iduqit) terlar. Aydining manosin barcha bilursiz, yubodi tåmak bolur.
200 Ayturlarkim yibni «Ey yubor!»-tegan bolur. Sogir edi, yani sutni saqlamadi yubodi. Jonni turk xalqi qut der. Bir kishiga ayturlarkim oting va yo toning qutli bolsun. Jonli bolsun tåmak bolur. Ikkisining joni bolmasa, ul nechuk muborak bolur edi. Qut, yani barcha xalq jonini yuborgan kishi turur tåmak bolur. Bu vaqtda ozbek erlik kishi Dey turur, ikkisining manosi bir bolur. Uch ming yilga yaqin ushbu aytilgan yurta olturdilar, andin song buzuldilar. Olja-yu asir bolub toq edilar. Bir nechasi yurtinda olturib qoldi. Bir nechasi Irtish suvining yoqasina keldilar. Taqi uch bolak boldilar. Bir bolagi Irtishning togina hech mol saqlamay baliq va qunduz va kesh va savsar va tin ovlab, etin yeb, terisini kiyarlar erdi. Tirik molni va yiðak bolgon va paxtadin bolgon qumochni umirlarida kormaslar erdi. Onalari agar qizlarini qargasalar ayturlar erdi: «Yilqili va qoyli kishiga tushub, et yeb va qimiz ichub boshinga yomon kunlar toggay», teb. Chingizxon zamonida Bavarchiq tegan Aydiqut erdi. Ul Chingizxonga kishi yuborib, boqinib, har yilda mol berur erdi. Chingizxon otlanib Movarounnahr ustiga kelganda Bavarchiq Aydiqut lashkari birlan kelib, yolda Chingizxonga qoshilib yaxshi xizmatlar qildilar. Uygur xalqinda turkiy tili birlan oqigon kishilar kop bolur erdi. Daftardorlikni va devon hisoblarini yaxshi bilurlar erdi. Chingizxonning nabiralarini zamoninda Movarounnahr, Xuroson va Iroqda devonlar va daftardorlar barchalari uygur erdi. Xitoyning yurtlarinda ham Chingizxon oglonlari devon va daftardorlarini uygur xalqidin qoyib erdilar. Chingizxon ozining orninda olturgon ogli Ogaday qoon Xuroson, Mozondaron va Gilonini uygur Korkoz teganga topshirib erdi. Ul yaxshi hisobdon erdi. Uch yurtning molini yaxshi zabt qilib har yilda Ugaday qoonga yuborur erdi. Abulgozixonning podshohliqni va Xevaqni olgonin zikri Tarix hijriy ming taqi elli ikkida, yilon yilinda yurtimiz va elimizga keldim. Olti oydin song yilqi yilining avvalinda Asfandiyorxon vafot topdi.
201 Asfandiyorxon olgandin bir yil song Amu suvining tengizga quygon yerinda, ul yerni Orol derlar erdi, tarix hijriy ming taqi ellik tortda qoy yilining avvalinda faqirni xon kotardilar. Andin ikki yil burun bars yilining oyoqinda, hutning avvalinda kichik inimiz Sharif Muhammad Sulton vafot topib erdi. Asfandiyorxondin ikki ogil qolib erdi. Ulugining oti Yushan sulton, kichigining oti Ashraf sulton. Ul vaqtda Imomqulixon olub, inisi Nodir Muhammadxon ogasi Imomqulixon yeriga xon bolub erdi. Biz turkmandin ogamizning oglonlarin va viloyatini tiladuq, bermadi. Taqi Nodir Muhammadxonning otina xutba oqub Ashraf sultonni yubordi. Biz yov bolub Xevaqni ikki martaba chopduq. Andin song Nodir Muhammadxon Xevaq birlan Hazoraspning amalotini Asfandiyorxon kimga bergan bolsa, Nodir Muhammadxonning kelgan ilgor beklari shul kishidan ayurmadi. Ilgor kelganning barchasi har qaysisi bir viloyatning hokimi va yo qurlarning boshi erdi. Hech qaysisini bilgulik muayyan sen hokim bol teb tayin qilmay yuborib erdi. Ul sababdin viloyatning amaloti va hosili turkman qolinda turdi. Biz Xevaqni Oroldin otlanib kelib kop chobduq. Bu voqeotdin besh oy otgan song Nodir Muhammadxon Xisrav sulton otli oglining ogli Qosim sulton teganni Xevaqga yubordi. Ul ham Xevaqning amalot va mahsulina hech dal qilmadi. Burunqidek turkman qolinda turdi. Qosim sulton keldi teb eshitkandin song faqir Oroldin otlanib kecha yurub namoz vaqti Xevaqning darvozasining ogzinda Gandumkon tegan kendina kelib chopogil yubordim. Taqi aytdim, Toshkoprikdan nari ketganingiz Xonqohda suv labinda Oroldin kåma kelturib erduk, kåma turgan yerga yigiling teb aytdim. Chopogil ketdi. Qatimda meni qarab yuz yaxshi kishi qoldi. Ot yetgan sadaqsiz yosh oglon va yo yovga zarari tegmas, qari va qoshdaqi nari-berini saqlamak uchun chopogilning keyinindin bora erduk, Xevaqdin yov chiqdi. Xevaqga kelgan ulug ariqning shimol tarafinda biz yurduk. Qibla tarafindin yov yurdi. Yov yetmasdin ilgari ulug ariqlar otub yovga qarshi yurib
202 yasaduq. Bizning yaxshi yomonimiz uch yuz kishi yuz yigirmasi sadaqlini yaravul, yigirma sadaqlini on yasovning oldinda qoydim. Yigirma sadaqlini sol yasovning oldinda qoydim. Munlardin boshqa yigirma besh miltiqchimiz bor erdi, otkan ulug ariqon qolinda boldi. Miltiqchilarni piyoda qilduq. Onlar borib bizning birlan barobar turdilar. Biz yasab boldik. Ul vaqtda yov yetishdi. Bizday bolak-bolak yasamadi. Piyoda tushmadi. Koplikina orqa berdi. Bir bolak qaz qanati yasab keldi. Taqi turdi. Qorasi ming bor. Ammo yetti yuz-sakkiz yuz sovutli va qoyoqli va chahoroyna va dubulga va butlug va tezlik kozindin ozga ochiq yer yoq. Shundaq kishisi bor. Bizda besh sovutli kishi bor. Ul besh yigit bizning erovulga chopti. Toyma bahodir toyma teb qichqirib bizning bir ikki yigit birlan sanchishib qaytdi. Ul qaytib yerina bormasdin burun on besh kishi chopdi. Bizning erovul ani-da qaytardi. Ul qaytib yerina borganda yuz kishi chopti. Ul yetmasdin burun bizning erovul qochti. Taqi piyoda ichiga kirdi. Piyodaning oldi men erdim. Orgatib qoyib erdim, ozga piyodalarga bir kozingiz yovda bolsa, bir kozingiz menda bolsun teb. Yov ottiz qadam yerga kelguncha olturdim. Andin song tura kelib kelgan kishilarni oqga tutduq. Shul vaqtda ariq ichinda yotqan bizning miltiqchining bir nechasi bizga chopqan yovni otquladi, va bir nechasi yasovini bizga chopqon yov aralasha bilmadi. Tutduq, shaboga qocha berdi. Keyinindin ohista-ohista yururduk. Ong buyranchi, sol buyranchi, erovul barchasi mening oldimga keldilar. Biz piyoda yuruduk. Tugini ariq ichindagi miltiqchi miltiqga tutdi. Biz otli va piyoda oqga tutduq. Yasov terina boshladi. Yana bir on qadam yurugandin song buzulub yuriy berdi, bizda otli borguncha qarab turduq. Taqi andin otlanib Toshkoprik kelduk. Tur tegan yerda bir alamon yoq. Andin suv labina kåma turgan yerga kelduk. Alamonning barchasi oljasi birlan yigilib turur va bir nechasi et pishurub yeb olturur. Xoni va oqsoqollari konglinda va oq. Ul kun suv labinda yotduq. Sabo suvdin otub, bir necha kundin song evga borduq.
203 TURDI FAROGIY (16401699) Turdi Farogiyning hayoti va ijodi haqidagi malumotlar, asosan, oz asarlaridir. U Buxoroda yashab ijod etgan. Uning tuglgan yili haqidagi aniq malumotlar saqlanmagan. Biroq ashtarxo- niylardan Nodir Muhammad (16421645) hamda uning ogillari Abdulaziz (16451680) va Subxonqulixon (16811702) lar hukmronlik qilgan yillarda yashaganligi malum. 1681- yilda Miyonkolda xalq hukumatga qarshi qozgolon kotaradi. Turdi ham mana shu qozgolonchilar orasida bor edi. Song shoir Xojand va Oratepa hokimi Rahimbiy otaliq panohida boladi. Rahimbiy vafot etgach, uning ogli Oqbotabiy huzurida qoladi. Biroq shoir ancha moddiy qiyinchiliklar bilan yashaydi. Adibning sherlari shundan dalolat beradi: Qirq, yuz, ming aqrabolar ettilar mandin nufur, Ne balo, baxti qaro-vu toleyi shumTurdiman. Yani qirq, yuz, ming uruglarining kattalari mendan yuz ogirdilar, ne balodirki, baxti qora, toleyi past Turdiman. Birinchi misradagi sonlar bilan bogliq soz oyini ham bor. Unga kora ular birgalikda «kop», «barcha» degan manoni ham anglatadi. Turdi ikki tilda ijod qilgan: uning ozbekcha asarlari qatorida tojikcha sherlaridan ham ikkitasi bizgacha yetib kelgan. Bizga hozircha adibning 18 tagina sheri malum, xolos. Ular 5 ta muxammas, 12 ta gazal va bitta farddan iborat. Ulardan shoirning tiyrak va bezovta ruhini, otkir qalamining tasirchan kuchini, nihoyatda favqulodda jasoratini ilgab olish qiyin åmas.
204 Turdi ozi zamondosh bolgan jamiyat illatlarini qattiq tanqid qildi, bu illatlarni mamlakat va millat fojiasi sifatida talqin qildi, millatdoshlarini uning oqibatlarini tezroq va tolaroq tasavvur qilishga undadi. Turdi adabiyotimiz tarixida satirik-tanqidiy yonalishni ancha baland choqqiga olib chiqqan ijodkor sifatida shuhrat qozondi. GAZALLAR (Kenglik qiling...) Tor kongulluk beklar, man-man dåmang, kenglik qiling, Toqson ikki bovli 1 ozbak yurtidur, tenglik qiling. Birni Qiðchoq-u Xitoy-u birni Yuz, Nayman dåmang, Qirq-u Yuz, Ming 2 son bolub bir jon oyinlik qiling. Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir tonga kirib, Bir ongurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik 3 qiling.
Kim qoyubdur, uhdayi oz mulkungizdin chiqmayin, Ikki, uch, tort davisin etmakni, kotahlik 4 qiling.
Mardlar maydon chekib, rangin 5 kotorib zaxmlar, Sizga yoq ul javhare yuzga upo-englik qiling. (Bir sari azm ayla, joyi nomusulmondur bu mulk...) Bir sari azm ayla, joyi nomusulmondur bu mulk, Fitnayi avboshi 6 zulm-u kufr-u tugyondur bu mulk. Bir kalima hurmatidin lek islom oti bor, Mutlaqo kirdori 7 xayli kofiristondur bu mulk. 1 bovli boylam, dasta 2 Qiðchoq, Xitoy, Yuz, Nayman, Qirq, Yuz, Ming ozbek uruglari nomlari 3 yaqo, yeng tonning qismlari 4 kotah kalta, qisqa 5 rangin alvon, qizil 6 avbosh bebosh 7 kirdor qilgiliq, ish 205 Durahd-u
1 tangchashm-u besar-u yajujvash, Muxtalif mazhab 2 , guruhi ozbakistondur bu mulk. Naqdi jon bersang, topilmas, istasang, bir zarra aysh, Mehnat-u anduhni 3 sorsang, farovondur bu mulk. Joyi islom-u musulmonlig, Farogiy, istama, Poytaxti kishvari Subxonqulixondur bu mulk 4 .
Boshima bir kohi gam bir ot koh-u 5 yåmidin, Bir kongul yuz pora yoqluq zafi, vahm-u biymidin 6 . Qad bukub, boynum egib, tegdi ayoqlarga boshim, Ahli dunyo poybosi 7 xizmat-u tazimidin. Dil kabobim, qon sharobim, ashki hasrat nuqli bazm, Yetdi qassomi azalning 8 xidmati tanimidin. (Turdiman...) Qatrayam nochiz 9 , ammo zoti qulzum 10 Turdiman, Kelturan amvojga 11
bahri 12 talotum 13 Turdiman. 1 durahd ahdiga amal qilmaydigan 2 muxtalifmazhab xilma-xil aqidaga mansub 3 anduh gam 4 mulk mamlakat 5 koh somon 6 biym qorquv 7 poybosi sozma-soz: oyoqdan bosa olish, m a j o z a n: xushomad, tazim manolarida 8 qassomi azal taqdirni belgilovchi, taqsimlovchi 9 nochiz arzimas 10 qulzum dengiz 11 amvoj mavjlar, tolqinlar 12 bahr dengiz 13 talotum portana 206 Qirq, Yuz, Ming aqrabolar 1 etdilar mandin nufur 2 , Ne balo baxti qaro-yu toleyi shum Turdiman. Rishtadek 3 ming pech-u tob 4 jismi sozondin 5 otar,
Bovujudi etibori chashmi mardum Turdiman. MUXAMMAS
Muxammasi turki dar viloyati Xojandi Jubrandi va Suprandi noma dar asri Oqbotabiyi shahid tahrir namud... (Xojand viloyatida, shahid Oqbotabiy asrida bitilgan turkiy muhammas) Yod mandin kim berur: yaxshi zamonlar kordiman 6 ,
7 xush ayshi damodam surdiman, Halqayi ushshoqda 8 bazmi majolis 9 qurdiman, Mushti xokam 10 , davr-u davronlar(ni lekin) kordiman, Xushdimog etgan mayi sofi hariflar 11 durdiman 12 . Qilmadim shukronaye, soldurdi tufrog oshima, Qolmadi juz dard-u gam hamdam, musohib 13 qoshima, Haq ozi rahm aylagay ohi sahar, koz yoshima, 1 aqrabo yaqinlar, qarindoshlar 2 nufur nafrat 3 rishta ið 4 pech-u tob buralgan, oralgan 5 jismi sozon ortanayotgan vujud 6 kordiman men kordim 7 rind sarxayli rindlar sardori 8 halqayi ushshoq oshiqlar halqasi 9 bazmi majolis ilohiy ishq bazmi 10 mushti xokam bir siqim tuproqman 11 harif dost, ulfat 12 durd quyqa 13 musohib suhbatdosh 207 Tafriqa toshini yogdurdi zamona boshima, Xonumon ovora, selobi havodis 1 surdiman. Nozili 2 hukmi qazo hech kim rad-u man etmadi, Barcha boyniga solan bu rishtani qat 3 etmadi. Ahli hole topmadim, boshdin balo daf etmadi, Kulfati gurbatni tuzluk sunnati raf 4 etmadi,
Xor-u beqadramki, inson otanib, Jubrandiman. Voqife yoq, bu musofirligda mandin ne otar, Baski yuz koyi bila roze 5 kelib, rozi ketar, Ozmagay mundin baloye, bolmagay mundin batar, Aqrabolar suhbatimdin or etar, qoshin chatar 6 ,
7 suðrundiman. Yaxshi vaqtlar yod etib, ozdin ketib, eldin qolib, Harza
8 tifli
9 ashkdek
10 ayni nazarlardin solib, Nosara dirham sifatliq rad qilib, qolga olib, Dasta farsuda 11 , yuzi qaytib, ayaglarda qolib, Kohna tigi tah-batah gam zangi tutgan kundiman 12 . Oh, bu umri kiromi 13 sarfi gaflat ayladim, Gussayi behuda asbobi nadomat ayladim, 1 havodis hodisalar 2 nozili ayon bolish; bajo qilmoq 3 qat kesish 4 raf yuksak 5 roz kun 6 chatar chimirmoq 7 karih jirkanch 8 harza behuda 9 tifl bola 10 ashk koz yosh 11 farsuda eskirgan 12 kund otmas 13 kiromi aziz 208 Bilmadim oz aybimi xalqqa mazammat 1 ayladim, Shukr shahdin bilmadim, kufroni nemat ayladim, Zaxmi neshi rozgor ahlini talx-u tundiman 2 .
3 edim,
Ahli davlatlar bilan yor-u harif, hamdosh edim, Hoy-u hoyi bazmlarda shahdi nosho-nosh 4 edim,
Xush zamonlar Yuz qazoni boshida sarjosh 5 edim, Bu zamon yavgon qozon ostida qolgon yundiman 6 . Charxi dun qildi manga javr-u jafolar behisob, Gardishi davron berur har lahza yuz ming pech-u tob, Har sori yeldim-yugurdim suvsanib mavji sarob, Tashna lab, gardi kudurat 7 zeri poyinda 8 xarob,
Bahri davlatdin yiroq gardanshikasta 9 mondiman. Kasrati 10 yoqluq, tama kettirdi qadr-u qiymatim, Yuz sariglig yerga urdi obro-yu izzatim, Gayrdin izhori matlab ayladi dun fitratim 11 ,
12 , umr kam, besh oldi dard-u mehnatim, Davlat urgan pushti po, baxti (qaro suprindiman). 1 mazammat uyaltirish, kulgi qilish 2 talx-u tundi achchiq 3 dar gosh quloqda 4 nosho-nosh siðqoruvchi, ichuvchi 5 sarjosh sara, shoir bir paytlar Yuz urugining oqsoqoli bolganligini xotirlamoqda 6 yundi yuvindi 7 kudurat gam 8 zeri poy oyoqosti 9 gardanshikasta boyni egik 10 kasrat mollik 11 fitrat tugma tabiat 12 zoyil sonish 209 Man kimam? Gumnom-u 1 nokom-u
2 jahon ovoraye, Diyda namnoku 3 giribon chok-u 4 bagri poraye, Noqabuli marham-u nosur 5 , bitmas yoraye, Bekase, mushti xase, bir bandayi bechoraye, Sobiram, rozi qazo, tiyri baloga 6 kondiman. Xeshman, darvish-u miskin, mustahiq 7 devonadin, Bahramand et iltifot-u himmati mardonadin, San turub loyiqmidur qilmoq tama begonadin, Qiblagoho, mandin ikroh 8 etma bir mayxonadin, Josh bir xum sof maysan, man gubor-u durdiman. Yuz farozidin 9 ozib, tushdum nishebi 10 qirqqa,
Xavf-u biym-u vahm arosinda qaribi 11 qirqqa, Dona deb pobast 12 olub, domi 13 garibi qirqqa, Voy, yuz ming voy, yuz boldim firibi qirqqa, Hokimi Dizzax 14 muteyi payravi jurqundiman. 1 gumnom nom-nishonsiz 2 nokom nochor, baxtsiz 5 diyda namnok kozi yoshli 4 giribon chok yoqasi vayron 5 nosur bitmaydigan yara 6 tiyri balo baloning oqi 7 mustahiq loyiq 8 ikroh jirkanish 9 faroz balandlik 10 nisheb pastlik 11 qarib yaqin 12 pobast oyogi boglanmoq 113 dom tuzoq 14 Dizzax Jizzax 14 Adabiyot, II 210 SOFI OLLOYOR (16341721) Sofi Olloyor ozbek xalqining otarchi urugiga mansub edi: Garchi Olloyor otarchidir, erur ul ham yomon, Oning ham qadri otar bir nechaga olgan zamon. Sofi Olloyorning hayoti oson kechgan åmas. U hayotning koplab qiyinchiliklariga, taqdirning sonsiz-sanoqsiz sinovlariga duch keladi. Òongich oglining bevaqt vafoti, akasi Farhodbiyning Buxoro hukmdori Abulfayzxon qolida katta amaldorlardan biri bolishiga qaramay, qatl etilishi ana shunday ogir sinovlardan edi. Adib ikki tilda ozbek va fors-tojik tillarida asarlar yozgan. «Maslak ul-muttaqiyn» («Òaqvodorlar maslagi») fors-tojik tilida yozilgan. Adib ayni shu goyalarni turkiy tilda yoritish zaruratini sezganligi uchun ham asarni «Sabot ul-ojizin» («Ojizlar saboti») nomi bilan boshqatdan yaratadi. Uning «Maxzan ul-muteyin» va «Murod ul-orifin» asarlari ham mavjud. «Maslak ul-muttaqiyn» fiqh, shariat ahkomlari, manaviyat, axloq qoidalari haqida bahs yuritadi. Asar forsiy til bilan sheriy shaklda masnaviy tarzida yozilgan. Uning umumiy hajmi on ikki ming baytdan koproqdir. Qiyoslash uchun eslatish mumkinki, Yusuf Xos Hojibning «Qutadgu bilig» asari 6500 baytdan ortiqroq edi. Sofi Olloyor asarlaridagi asosiy goya diniy-tasavvufiy, marifiy fikr va etiqodni omma orasiga tarqatishdan, yoyishdan iborat edi. Bu maqsad yolida u turkiy til imkoniyatlaridan juda unumli 211 foydalandi. Bu yolda unga Ahmad Yassaviy hamda Sulaymon Boqirgoniylar tajribasi juda qol keldi. «SABOT UL-OJIZIN»DAN Har bir ishda bir yåtuk ustoz istamakning bayoni Kål, ey tolib, bu dundin 1 yuz ogirsang, Tariqi kabayi maqsudga yursang. Qadam qoysang agar bul vodiyga 2 ,
Ajab yoldir aning poyoni yoqdir, Xatarlik yårlarni soni yoqdir. Talab qilgon oshal rohi adamda, Halokat chohidur har bir qadamda. Ajab yoldir tamomi måhnat-u ranj, Va låkin har qarichda bir nihon ganj. Oshal ganji nihon yotqon zaminda, Muhayyodur qaroqchilar kaminda 3 .
Solur boyniga Shayton domi tazvir. Agar bolmasa bir sohib karomat, Åmas mumkin kishi yåtgay salomat. Qachon har pir bilur qutlug yolingni, Tanib er yaxshisin topshir qolingni. Oshal piriki erning eri bolgay, Tariqat påshasining shåri bolgay. 1 bu dun bu yerda soz oyini bor: bu yaramas dunyo hamda xalq, kopchilik. 2 hodiy togri yol korsatuvchi 3 kamin pana, xilvat joy 212 Taxalluf
1 qilmasa håch shar ishidin, Tamalik bolmasa hargiz kishidin. Olib qolga charogi ilmi zohir, Ulumi botinida bolsa mohir... Qayu ermish fano bolgon nishoni, Takabbur bolmasa miqdori doni. Kishi oz nafsini gar bilmasa pok, Bolib qulluqda aytsa mo abadnok. Agarchi bolmasa forig ishidin, Ozin kam tutsa har momin kishidin. Eshitmasa kishi håch man dågonin, Ozi ham bilmasa foniy ekonin. Ozi aytsa fano boldum, åmasdur, Fano bolgon kishi hargiz dåmasdur. Ozining boshini sotsa ozi qul, Qachon oqil kishi bårgay anga pul... Ozin aygon kishi albattadur xom, Viloyat taxtiga bosqon åmas gom 2 . Agarchi har kåcha kok bolsa tavfi 3 , Burungiydin ziyoda bolsa xavfi. Mabodo girrayi 4 tushsa kongulga, Bu girra boshlasa ofatli yolga. Bolur holatlik er albatta xomush, Agar yåtmasa may håch qilmagay josh. 1 taxalluf ixtilof, nomuvofiqlik 2 gom qadam, odim 3 tavf aylanish, ziyorat 4 girra gulgula 213 Kotarmas un viloyatlik xiradmand 1 ,
Dåmak har kimga asrori haqoyiq, Agar topilsa ganj ixfosi 2 loyiq.
Kishi uchgon bilan soyi samovot 3 , Tavarru 4 qilmayin bolmas kamolot. Valiy uldur chiqarsa mosivoni, Havodindur talab qilmoq havoni. Nabiy tabiyyatidur rishtayi xubb, Vara
5 qilmoq kamolot-u taharrub 6 .
Vara ashobi ayturlar hazar qil. Agarchi kop erur jud-u 7 sujudi,
Korinmas zarracha orif vujudi. Agarchi zohir-u botin dåsa dars, Saqar 8
Rasulullohning amrin qoyma zinhor, Shayotin shattalar ayrilsang, ey yor. Nabiyning amriga qilsang itoat, Saodatdur, saodatdur, saodat. Gadoyi kochayi dargohi bolsang, Umiddur mulki dilni shohi bolsang... 1 xiradmand aqlli, dono 2 ixfo yashirish, sir tutish 3 samovot samolar, osmonlar 4 tavarru parhez qilish, tiyilish 5 vara man qilingan ishlardan chekinish, parhezkorlik 6 taharrub yaqinlashish 7 jud inom, ehson; saxiylik, qoli ochiqlik 8 saqar dozax 214 Kishi qilsa xilofi hukmi shariy, Ani jinni dågil yo mardi sariy. Agar suv ustida yursa oshal kas 1 ,
Kårak kop tolib ichra bir nåk-u roy, Yoritmas muncha yulduz bolmasa oy. Uluv himmat yigitlarga kårak pir, Kamonsiz uchmagay kop bolsa ham tir. Oshal jundiyki xarb olotin osar, Agar bosar yurusa yovni bosar. Sog aytar tålbani piri zabardast, Quyunning shorishin daryo etar past. Tushib shoh ilgina bozi qochar boz, Bolur zoglarga bozi, ey sarafroz. Bu tariflarga sodiq bolsa raying, Va låkin bolmasa ravshan zamiring. Erur nuqson ozingdin, korma kimdin, Bolur say, albatta, momin dågondin. Rasul farmonidan qilsang taxalluf, Taassufdur, taassufdur, taassuf. Sharobi muhabbatni piri komildan ichmak kårak Kål, ey soqiy, ikovlon aylali shurb 2 , Oshal shurbiki xalq andin topar qurb 3 . 1 kas kishi, shaxs, kimsa 2 shurb ichish, ichmoq 3 qurb yaqinlik, yaqin bolish 215 Sharobå bårki dil andin bolur sahv 1 ,
Agar Fagfuri Chindur, Qaysari Rum, Muhabbat ahlini oldida madum 2 .
Na qilsun mulki moli Movarounnahr. Kongil mulkiga bir oliy sifatdur, Muhabbat ganji bogi marifatdur. Rizoyi hazrati mabud oshanda, Jamiyi istagon maqsud oshanda. Aningdåk mulkni sultoni bolsang, Na hojat yår yuzini xoni bolsang.. Nachukkim zarracha xas tushsa kozga, Qilur albatta kormaklikni ozga. Qazoga rozi va baloga sabrli bolmoqning bayoni Kål, ey soqiy, muhabbat jomidin may, Xaridor ilgina bårgil payopay. Xaridor ul erur juz niyyati fard, Kongil koylokina yuqtirmagay gard. Qayu holatda bolsa erta-yu kåch, Xilofi hukmi mahbub etmagay håch. Bu yolning barchasin tay qilgon erlar, Rizo bårmak maqom alosi dårlar. 1 sahv xato, yanglish; unutish 2 madum mavjud åmas, yoq, yoq bolgan 216 Agar boshida yursa osiyo sang 1 ,
Agar har kunda ichsa zahr ayogin, Suyuklik bandasi chatmas qabogin. Kishikim rozilik nominda bolsa, Qilur shukr ajdaho kominda bolsa. Rizo ayvonida topgon kishi jo, Dåmas vo bobi ofat bolsa ham vo. Agar magzi diling ayrilsa to post, Yigini yig agar chin qulsan, ey dost. Solar gam tushsa ham ozoda erga, Ochar ot tushsa chandin xoli yårga. Xudo amriga oqil gam yåmasdur, Dåmas gardun qilur gar dun åmasdur. Aning hukmiga har kim bolsa mamnun, Kotarmas un agar boshin qilur un. Bu togqa sursalar tashlab u togdin, Sanodin ozga chiqmas aqli sogdin... Qayu holat bilan jon bolsa tanda, Bolar shokir hamisha rozi banda. Ulug yoldin adashqon nåcha båaql, Qilur erlardin ul yolgonchilar naql. Kishikim oshiqi diydori haqdur, Muhabbat ahli birlan ham sabaqdur. Na hojat ozgacha toatlar andin, Bolur yuzi qaro mundog dågondin. 1 osiyo sang tegirmon toshi 217 Buyurgoniga har kim bolsa munkir, Gumon yoqdur bolur albatta kofir. Oshal xalqiki kop båaql åmishlar, Xudoning dushmanin oshiq dåmishlar. Dil-u jon birla bolgon oshiqi zor, Xilofi hukm qilmas zarrayi kor. Buyurgon ishlarin shodi-yu gamda, Qilur birdåk farogatda, alamda. Agar toldirsalar yårni yuzini, Qizil tillo bilan solmas kozini. Balo oqi qadalsa urmagay oh, Qilich boshiga kålsa buzmagay roh 1 . Kishikim qilsa oshiqlikni lofin, Qilurmu håch mashuqin xilofin 2 .
Oshal ozodadin håch chiqmadi un. Dådi bir nozirå qob, hokima bor, Bu aydi ðokimim hozirdur, ey yor. Tan-u jon barchasi amloki 3 rabdur,
Maqosid 4 istamak bizdin ajabdur. Xotimat ul-kitob Kål, ey Olloyor, soz kotoh 5 qilgil, Bålingni bogla azmi roh qilgil. 1 roh y ol 2 xilof qarshi, teskari, zid 3 amlok mulklar, yer-suvlar, kishi tasarrufidagi buyumlar 4 maqosid maqsadlar, niyatlar, muddaolar 5 kotoh kalta 218 Qaro sangdur sani asling qarosang, Båribdursan riyo qoni bila rang. Olum tofoni bu sirni qilib fosh, Agar ich bolmasa sud aylamas tosh. Qarib jisming qarib bolding havasga, Nachuk sharmandalik san tusli kasga. Oqardi soch, nadomat ashkini 1 soch,
Yaqong ushla dahoni mazirat och. Yoling ogi asar qilmadi hola, Uyola yur boqib har dam u yola. Havo birlon tuzuk ish qilmading håch, Bolubdur kåch, havas bozoridin kåch. Sango aydi oshal piri kuhansol, Agar qol ahlida topilmasa hol. Amalkim aylagoy oz holi birlon, Qolur izzat va hurmat oli birlon. Bolur ortuq havas birlon havosi, Erur hol ushbu illatning davosi. Qalam qilding qaro, konglungni qil oq, Oshal erning sozin halqa qilib toq. Ozung qilmoy kongil bozorini tay, Kishiga sozlamak to chand-u tokay 2 . Agar bolsa kongilning ixtiyori, Na bolgoy qolsa mandin yodgori. 1 ashk- koz yoshi 2 to chand-u tokay qancha va qachongacha 219 Bitibsan forsiy tilda kitobi, Tamom anda masoilning javobi. Hama fatvo-vu taqvoning bayoni, On ikki mingdin ortuq bayti oni. Dåding shayi qalili turkiy tildin, Kåch åmdi albatta bu qol-u qildin. Agarchi yaxshi soz qand-u shakardur, Xatosidin valå xavf-u xatardur. Xatosi bolmagay aygon sozungni, Tazarru holiga surgil yuzungni. Xudoga nola qilgil erta-yu shom, Ishingni puxta qilgil qolmagoy xom. Hijobi magfirat yopqoy xatoga, Sazovor aylogoy turluk atoga.
220 BOBORAHIM MASHRAB (1653 1711) Boborahim Mullavali ogli Mashrab mumtoz adiblarimiz orasida ozidan keyin alohida va takrorlanmas maktab yaratgan ulug ijodkorlarimizdan biridir. Sharqda mashrabxonlik xuddi hofizxonlik, fuzuliyxonlik, navoiyxonlik, bedilxonlik singari katta shuhrat tutgan. Mashrabning el-yurt orasidagi obro-etibori kamdan-kam ijodkorlarga nasib boladi. Uning asarlari xalq orasida «Devoni Mashrab», «Devonayi Mashrab», «Eshoni Mashrab», «Hazrati shoh Mashrab» nomlari bilan keng yoyilgan edi. Mashrab sheriyatida inson ruhiyatidagi nozik nuqtalarning, qalb evrilish- larining tasviriga katta etibor berilgan. Mashrabning hayoti va ijodiga oid qarashlarda xilma-xilliklar mavjud. Uning lirik merosi bilan birga «Mabdayi nur» va «Kimyo» asarlari ham yetib kelgan. Mashrab lirikasining mavzu qamrovi juda keng. Unda olam va odamga aloqador bolgan barcha mavzular qamrab olingan deyish mumkin. Ammo ularning barchasi goyoki ishq-muhabbat mavzusi atrofiga birlashgandek tuyuladi. Mashrab sheriyatida insoniy fazilatlar: mehnat va mehnatkashlik tarannumi, rostgoylik va haqiqatparastlikka etiqod, yolgon va riyoga nafrat ochiq sezilib turadi. Mashrabning tasavvufona qarashlari uning sheriyatida mujassamlashgan. Ularning bosh mavzusi esa ishqdir. Ishq Mashrab sheriyatining ozak muammosini tashkil etadi. Mashrab gazallarida tasavvufga xos bolgan ramz va obrazlar kop uchraydi.
221 Bularning barchasi Mashrab sheriyatining juda katta manaviy-adabiy mohiyatga ega ekanligini korsatib turadi. Mashrab shoir sifatida ozbek sheriyatini ozigacha bolgan davrdagiga qaraganda bir necha marta yuksaltirdi. Mashrab sheriyati xalqonaligi bilan ajralib turadi. Bu xislat uning vaznida, ohanglarning qaynoqligida, tilining shiraliligida, sozlarning tushunarli va samimiyligida, xalqona ifodalar, iboralarning kopligida, tasvirning aniq va tasirchanligida namoyon boladi. Mashrab sheriyati bugungi kun kishilari, ayniqsa, yoshlar uchun ham ibrat maktabi bola oladi. Ularning zamiridan joy olgan yuksak insoniy fazilatlar tarannumi, ezgulik va yaxshilik targibi, insonlarni marifatli bolishga undash goyasi bugun ham motabar va azizdir. Ularning yosh avlod qalbiga juda katta marifiy, axloqiy, estetik tasir korsatishiga shubha yoq. GAZALLAR (Har kishini dardi bolsa, yiglasun yor oldida...) Har kishini dardi bolsa, yiglasun yor oldida, Qolmasun armon yurakda, etsun izhor oldida. Andalibi benavodek nola-yu afgon bila, Doimo yiglab turarmen ayni gulzor oldida. Mansuri Xallojdek ichirib sharobi antahur, Charx urub, yiglab turarmen ushbu dam dor oldida. Har kishi bir jurayi nosh aylasa bu bodadin, Ul qiyomatda qilur arzini Jabbor oldida. Telba Mashrab, qilmagil sirringni zohidga ayon, Aytib-aytib yiglagaysan oshiqi zor oldida.
222 (Kokulung anbardurur, jon ichida jonon qiz...) Kokulung anbardurur, jon ichida jonon qiz, Kozlaring axtardurur, yuzi mohi tobon qiz. Lablaring erur laldek, yuzlaring qizil guldek, Barcha sengakim quldek, xizmatingga qurbon, qiz. Tar orazing gul, soching sunbulki, tishlaring dur, Sarvqadlig, qosh korung oftobi davron qiz. Bir korib seni, jono, qolmadi mening holim, Tang bolibdur ahvolim, bilmadingki, nodon qiz? Oy yuzungni korganda, lablaringni sorganda, Mashrabing bolur banda, qilsang ani mehmon qiz. (Ishqing otiga kuygoli keldim...) Ishqing otiga kuygoli keldim, Oydek yuzungni korgoli keldim. Savdoyi ishqing tushdi boshima, Sendin davosin sorgoli keldim. Bahringga kirdim gavvos bolay deb, Bir durri maqsud olgoli keldim. Mani sorasang, ey guluzorim, Mahvi jamoling bolgoli keldim. Qofila ketti, manzilga yetti, Men ham boray deb ketgoli keldim. Soqiy, qadahni qilgil muhayyo, Vahdat mayidin ichgoli keldim. Rahmat eshigin Mashrabga ochgil, Ishqing koyida olgoli keldim.
223 (Bu tani xokini-yu ruhi ravonni na qilay?!) Bu tani xokiyni-yu ruhi ravonni na qilay?! Bolmasa qoshimda jonon bu jahonni na qilay?! Yorsiz ham bodasiz Makkaga bormoq ne kerak?! Ibrohimdin qolgon ul eski dokonni na qilay?! Urayinmu boshima sakkiz behisht-u dozaxin, Bolmasa vasli menga ikki jahonni na qilay?! Zarraye nuri quyoshdek bu jahon ichra tamom, Oshkora bolmasa sirri nihonni na qilay?! Arshning kungurasin ustiga qoydum oyogim, Lomakondin 1 xabar oldim, bu makonni na qilay?! Bir xudodin ozgasi barcha galatdur, Mashrabo, Gul agar bolsa qolumda, ul tikanni na qilay?! (Chidayolmas...) Ishq mazhabiga taqvi-yu toat chidayolmas, Tasbih-u sano, zuhd-u ibodat chidayolmas. Kim korsa oshal dilbari ranoni bayakbor, Betoqat olub, aysh-u farogat chidayolmas. Faryod-u figonlar qiladurman kecha-kunduz, Hayratda qolib qad ila qomat chidayolmas. Adham
2 sifati kirsa kishi faqr yoliga, Osoyish ila xayr-u saxovat chidayolmas. Arbobi muhabbatga bitibon kelsa sanamdin, Aqli ketar-u, sabr-u qanoat chidayolmas. 1 lomakon makonsiz 2 mashhur Ibrohim ibn Adham (VII asr) kozda tutiladi 224 Ey zohid, agar korsang oshal mah liqoni 1 ,
2 vara-yu
3 kashf-u karomat chidayolmas. Devona qilur ishq-u sanam vasli chu Majnun, Nomus-u hayo, ayb-u qabohat chidayolmas. Kim jomi muhabbat mayidin jura-yi 4 ichsa, Shoh-u hasham-u izzat-u rohat chidayolmas. Mashrab, kelibon kongul ila xayr-u saxo qil, Ishq mazhabida obi tahorat chidayolmas. (Kordum yuzungni devona boldum...) Kordum yuzungni devona boldum, Aql-u hushimdan begona boldum. Tortib jafoni olsam koyingda, Qaytmasman hargiz mardona boldum. Bolub jahonda rasvoyi olam, Yaxshi-yamonga afsona boldum. Kavsar sharobi yodimga kelmas, Lali labingdin mastona boldum. Yumdum kozumni sendin bolakdin, Kechdim baridin, rindona boldum. Kordum tushumda shami jamoling, Charx urub ondin parvona boldum. Ishqing mayiga sundi bu jismim, Ham soqi-yu ham paymona boldum. 1 liqo yuz 2 zuhd dunyodan voz kechish, taqvodorlik 3 vara parhezkorlik 4 jura qultum 225 Bir qatra erdim, chomdum dengizga, Kirdim sadafga durdona boldum. Kuydurmasa ot, bolmas yagoch chog, Ishq oti birlan hamxona boldum. Boldum fano men tufrog ichinda, Bir dona erdim, ming dona boldum. Ul yuz otida bud boldi nobud, Jon jonga kirdi, jonona boldum. Tegdi kozingdin har damda ming tiyr, Avval edim dasht, gulxona boldum. Bir necha yildur yordin judoman, Bilmay ozumni hayrona boldum. Kuymas, dedilar, mamurayi ganj, Obod edim men, vayrona boldum. Mashrabga may sun mayxona ichra, Kechtim baridin, rindona boldum. (Dunyoga kelib...) Dunyoga kelib loyiga bilmay bota qoldim, Darmon yoqidin zahri balosin yuta qoldim. Kordum men oni dushmani ruhi tan ekandur, «Lo» oqi 1 bila ikki koziga ota qoldim. Mayxonaga kirdim, bila qoldim kuyarimni, Masjidga kirib, zohidi yaxdek qota qoldim. Zohid, menga bir shishada may, senga namozing, Ming taqvini bir kosayi mayga sota qoldim... 1 «Lo» oqi «lo» yoq dåmakdir, ishora oqi inkor etish manosini anglatadi 15 Adabiyot, II 226 Vahdat mayini 1 piri mugon ilgidin ichtim, Mansur 2 kibi dorga boshimni osa qoldim. Bu telbaligim shuhrati olamga tolubdur, Bir jilvasiga ikki jahondin ota qoldim. Ayb aylamangiz Mashrabi bexudni, yoronlar, Naylayki, bu gurbat kochasidin ota qoldim. (Nogoh korubon...) Nogoh korubon mahvi jamoling bola qoldim, Oydek yuzingga boqtim-u hayron bola qoldim. Otdek tutashib kuydi yurogim bila jonim, Parvona bolub, otqa ozumni ura qoldim. Yuz gamza bila chiqti sanam maykadasidin, Zunnor uzub, din ila imon sota qoldim. Kordimki, ajab ishvagar-u dilbari tannoz, Devona bolub, ishqida otdek yona qoldim. Diydori jamolini korub, ishq yolida, Gul-gul yonibon mahvi tamosho bola qoldim... Hojat åmas Kabayi jononaga bormoq, Men gavhari maqsud bolayin deb yona qoldim. Mashrab boshiga tushdi oshal kun gami dildor, Shaydosi bolub jumla havasdin qola qoldim. (Oromi jonim qaydasan?) Ey meni nozik nihol oromi jonim, qaydasan? Bu kongul bostonida guncha dahonim, qaydasan? 1 vahdat mayi birlik mayi, Olloh bilan birlashish timsoli 2 Mansur Mansur Xalloj (X asr) 227 Necha kundur bu kongul mushtoqi diydoring erur, Orgulay, ey dilbari shirin zabonim, qaydasan? Ayrilib men yordin bir necha kun boldum judo, Axtarib keldim seni, oromi jonim, qaydasan? Holimiz behad yomondur, kelmasang holim sorab, Ey meni xush mehribon, ruhi ravonim, qaydasan? Kozlarim giryon bolub qoldim bu gam sahrosiga, Hasratingda chiqdi bu oh-u figonim, qaydasan? Tashna labdur Mashrabing, chunkim yurak-bagri kabob, Furqatingda, ey meni, sarvi ravonim, qaydasan? (Tushti savdoyi muhabbat boshima...) Tushdi savdoyi muhabbat boshima, Or etar mardum kelurga qoshima. Vah, muhabbat koyida qon yigladim, Yetti iqlim garq boldi yoshima. Sajda aylar zohid ul mehrob aro, Men qilurman sajda egma qoshima. Muhtasib tokturdi soqiy bodasin, Yetmadi aqli meni sirdoshima. Kunda yuz ming jabr qilsang, orgulay, Qoy qarab gam yukini bardoshima. Mashrabi devonani hayron etib, Ne sababdin kelmading bir qoshima? (Mashrabman...) Sanamning shavqida tinmay yurub ovvora Mashrabman, Kozi yoshlig, qadi xamlig, dili sadpora Mashrabman.
228 1 mardud rad qilingan Kongulda zarracha dunyoni mehri bolmayin menda, Seni deb ikki olamdin kechib, bezora Mashrabman. Olub ketsam, sening darding songaktin ketmagay aslo, Lahad ichra figon aylab, ozum bechora Mashrabman. Anodin qay kuni tugdum, sening ishqingda oh urdum, Muhabbat dogida ortab, ozum sayyora Mashrabman. Muhabbat jomidin may tuttilar, ichmasga choram yoq, Kozumdin qon yoshim tinmay oqar, xunbora Mashrabman. Boshimga ming balo kelsa, tilarmen vaslin, ey zohid, Boshim kessang toyorim yoq, degan diydora Mashrabman. Xaloyiqlar meni quvlar, yomon deb, har shahar borsam, Ajab mardud 1 , ajab mahrum, ajab sangsora Mashrabman. Ozumni xalq aro rasvoligimni hech kishi bilmas, Dil-u jonim fido aylab, ajab ayyora Mashrabman. Meni devona Mashrabga muhabbatdin bayon aylang, Namoz-u rozadin forig bolib makkora Mashrabman. (Biryona yiglarman...) Muhabbat otiga bagrim kuyub, biryona yiglarman. Visolingni tilab, ey nozanim janona, yiglarman... Siyah zulfing menga zunnor, oldum kofir ishqingda, Bolub rasvoyi olam sokini butxona yiglarman. Gahi bulbul dar afgonman, gahi chun qumri nolonman, Gahi chugzi parishonman, vatan vayrona yiglarman.
229 Ayo Laylivashim, bir gamzayi noz birla oldurding, Firoqing dashtida Majnun ila hamxona yiglarman. Na hojat menga dasht-u tog-u sahroni vatan qilmoq, Agar bolsa bu yolda jazbayi devona yiglarman. Meni tofoni hasrat qildi xamkim ul parirolar, Tokib mijgondin obi ashki jayxunona yiglarman. Jamoling partavi 1 olamga tushti, barcha ortandi, Kuyub, Mashrab, misoli ul pari parvona yiglarman. (Agar oshiqligim aytsam...) Agar oshiqligim aytsam, kuyub jon-u jahon ortar, Bu ishq sirrin bayon qilsam taqi ul xonumon ortar. Kishiga ishq otidin zarraye yetsa bolur giryon, Bolub besabr-u betoqat, yurak-bagri chunon ortar. Meni bexonumon tinmay kuyub-yondim firoqingda, Oting tutsam, «Nigoro» debki, zavqidin zabon ortar. Qayu til birla, ey jono, seni vasfing bayon aylay, Tilim lol-u kozum giryon, songaklarim nihon ortar. Na qattiq kun ekan, jono, visolingdin judo bolmoq, Meni ohim tutuniga zamin-u osmon ortar. Bu dard ila xarob oldum, kelib holimni sormassan, Gaming boshqa, alam boshqa, yurakimni figon ortar. Bu Mashrab dardini, jonoki, har kim boshiga solma, Agar mahsharda oh ursam, behishti jovidon 2 ortar.
1 partav nur 2 jovidon abadiy 230 (Setor ila savti navo...) Setor 1
2 navo aylaganing xob, Xoblar ichida masnad-u 3 joh 4 aylaganing xob. Bir bokirayi hur-u pari husniga tarjih 5 , Ishrat samaniga minibon haydaganing xob. Pargor
6 bolub gavhari daryoyi muhabbat, Bir nuqtayi jon gavhar aro boglaganing xob. Gar bod
7 masal charx urub Mashrabi miskin, Mastona qaro kozga nigoh chekmaganing xob. (Malaksan yo bashar...) Malaksan yo bashar 8 , yo hur-u gilmonsan bilib bolmas, Bu lutf-u, bu nazokat birla sendin ayrilib bolmas. Tikansiz gul, sadafsiz dur, mashaqqatsiz hunar bolmas, Riyozat 9
Ajab berahm dilbarsan, ajab shoxi sitamgarsan, Charogi husni royingdin kongulni ham uzub bolmas. Yuzungni oftobini korub hayron bolub qoldim, Falakga qol uzotib shamsi anvarni 10 olib bolmas. Yuzung misli qizil guldur, kongul chun bulbuli shaydo, Bu gulni ishqidin, bulbul, chamandin ayrilib bolmas. Kel, ey Mashrab, agar oshiq bolubsan bolmagil gofil, Bu gaflat uyqusidin, ey yoronlar, uygonib bolmas. 1 setor musiqa asbobi 2 savt ovoz 3 masnad orin, taxt 4 joh mansab, davlat 5 tarjih ustunlik 6 pargor pargar, sirkul 7 bod shamol 8 bashar inson 9 riyozat mashaqqat 10 shamsi anvar nur sochuvchi quyosh 231 (Oxir umrum otti...) Tinmayin yurdum bu gam dashtida hayronliq bilan, Oxir umrum otti, sad 1 afsus, nodonliq bilan. Bir guli shodim ochilmay baxt gulistoni aro, Hayf, umrum oqibat otti parishonliq bilan. Baski ilmi hol-u qolning 2 yolida qilsang amal, Ushbu mullolar bari buxl-u 3 havodorliq 4 bilan.
Necha mullo ilm oqub, rohi 5 shayotinni 6 topib,
Chun ribo-vu 7 rishvani 8 yerlar xushdorliq 9 bilan.
Rost soz aytsang alarga zarra qilmaslar qabul, «Kufr aytting», deb ururlar necha ozorliq bilan. Mashrabing har bir sozidur gavhari qiymatbaho, Aytma bu sozlarni har nokasga nodonliq bilan. (Korsat jamoling...) Korsat jamoling mastonalarga, Ishqingda kuygan parvonalarga. Mendin duodur, sendin ijobat, Jonim tasadduq jononalarga. Ey kongli qattig, rahm aylamaysen, Qilgil nazar sen bechoralarga. Kuygan garibman, shafqat qil oxir, Koyingda yurgan devonalarga. 1 sad yuz 2 ilmi hol va ilmi qol ilm turlari 3 buxl baxillik 4 havodorliq takabburlik 5 roh yol 6 shayotin shaytonlar 7 ribo pulni foizga qoyish 8 rishva pora 9 xushdorliq xursandchilik 232 1 sumanbo suman hidli, xushboy 2 fash sallaning pechi Mashrab seni deb kechti jahondin, Boshini qoyub ostonalarga. MUXAMMAS (Kelmadi) Vada qildi bir kelay deb, kozga uyqu kelmadi, Telmurub yolida qoldim shoxi badxo kelmadi. Necha keldi shum raqiblar, ul pariro kelmadi, Dardidin oldum, tabib, dardimga doru kelmadi, Men shahidi ishq boldum qatrayi suv kelmadi... Oh-voh aylab, garibliq shahrida båmorman, Gar olur bolsang jonimni ol, sanam, bezorman. Pardani yuzdin kotargil, oy yuzungga zorman, Soqiyo, tolgincha may ber, necha kun xummorman, Barcha majlislar guli zulfi sumanbo 1 kelmadi. Tashna lab oldum gamingdan, mehribonim, qaydasan? Oh urub istab yurubman, jonajonim, qaydasan? Izlasam yoqtur makoning, lomakonim, qaydasan? Mahrami sirrim meni, ey rozdonim, qaydasan? Yuz tuman savdoye tushti, maslahatgo kelmadi... Ich-u toshim gamga toldi, gamgusorim, kelsango, Harna qilsang, sen ozing qil, dilda borim, kelsango! Jumla shohlarning ulugi, nomdorim, kelsango, Marhamatlik podshohim, tojdorim, kelsango, Dilni zangin korsaturga oyinaro kelmadi... Zohido, Mashrabga deding: «Masjid ichra qoy qadam!» Fashidin
2 qildim ibo, hech urmadim men anga dam, «Olturub mehrobda, debdi, xotiringni ayla jam!» Turfa ishdurkim korung masjidga kirmish dard-u gam, Necha kun zohid bolub, kongulga bir «hu» kelmadi.
233 XOJANAZAR HUVAYDO (Tugilgan yili nomalum 17801781- yillarda vafot etgan) Xojanazar Huvaydo Osh shahrida dunyoga kelgan. Lekin u Huvaydoyi Chimyoniy nomi bilan mashhur bolgan. Otasi Goyibnazar Sofi nomi bilan tanilgan. Xojanazar Huvaydoning avlodlari ham badiiy ijodga moyil bolishgan. Xususan, ogli Sirojiddin (Sirojiy) va nabirasi Salohiddin (Sohib) ham shoir bolishgan. Sohib bobosining kitobini «Kulliyoti Huvaydo» nomi bilan Toshkentda (1908) nashr qildirgan. Adibning «Rohati dil» manzumasi, «Ibrohim Adham» dostoni ham mavjud. Huvaydo madrasa talimini tola egallagan. Chimyonda maktabdorlik, shuningdek, kosiblik bilan shugullangan. Huvaydo lirik shoir sifatida shuhrat qozongan. Sherlarida inson tabiatidagi yaramas xislatlar qoralanib, kamtarlik, samimiylik, rostgoylik, chin insoniylik uluglanadi. Bularning barchasi yuksak badiiyat bilan ijro etilgani uchun Huvaydo asarlari hozir ham sevib oqiladi. «ROHATI DIL»DAN Dar bayoni kitob va ismi musannif rahimahullohu taolo Kitobimning otidur «Rohati dil», Erur har er sozi tanbihi gofil. Oqub yod aylangiz Ollohu akbar, Duo aylab deyingiz, ey birodar. Duodin sizlarga sozum yoq, Bu dunyoda sozum qolgay, ozim yoq. 234 Kaminaning oti Xojanazardur, Otasining oti Goyibnazardur. Nasabda Oshi-yu, mavludi 1 Chimyon, Garibi xoksori dil parishon. Kongul shahri yagona azm qildim, Kitobim nasr edi, man nazm qildim. Bu Chimyon shahrining pir-u javoni, Tamomiysi erurlar turkixoni. Alar garchi sozga benuharroq, Dedim: «Bolsa kitobim turkiy behroq 2 ». Inoyat boldi tangridin bayakbor, Savod etdim necha manzuma nochor. Ki har jo belgulikdir kori omiy, Bolur har korida albatta xomi. Nechukki donishim yoq omiydurman. Jiydaning mevasining xomidurman. Buzuq bolsa sozimni sokmangizlar, Yuzumdin obi xijlat tokmangizlar. Xato bolsa sozumni otkazinglar, Negaki, omiyman, mazur tutinglar. Uch qarindosh safarda ganj tovub nafs shaytoniga ovvora bolub halok bolgonlari Safar qildi banogah uch birodar, Oga erdi, birisi edi dodar 3 .
mavlud tugilgan 2 behroq yaxshiroq 3 dodar uka 235 Biri erdi ham ota ham onasi, Ki bir tugma edi ham ikkalasi. Borar erdilar onlar soyi 1 sahro,
Tamosho qilubon ul chol-u daryo. Duchor oldi alarga yolda bir ganj, Xudo berdi dedilar bizga beranj. Ki har kim hissasina bolsa rozi, Åmasdur munda hojat bizga qozi. Biri aytdiki taom keltiroli, Ichib, yeb fotiha birla bololi, Barisi aytdilar bu sozi maqbul, Alarni mehri dunyo ayladi gol. Inisiga ogasi amr qildi. Aning bir pora zar ilgiga berdi. Tavaqquf
2 aylama åmdi basurat, Olib kelgil dedilar bizga nemat. Inisi yolga kirdi boldi nochor, Borar erdi yugurub soyi bozor. Ogalari bu ganj oldida qoldi, Alarning kongliga dunyo yugurdi. Dedi: «Åmdi iningni oldurunglar, Iki hissa qilib begam olunglar». Ikovi oltururnikim kengashti, Alar kongliga dunyo hirsi tushti. 1 so y tomon 2 tavaqquf toxtamoq, jim turmoq. 236 Inisi oltururni kor qildi. Pichoq argamchidin tayyor qildi. Yana dunyo yugurib unga keldi, Aning kongliga mundog fikr soldi. Dedi, ey bachayi beaqli nodon, Olursan åmdi molni-yu sen farovon. Ikovini bayakbor olturursan, Tamomi ganjni begam olursan. Alarni olturarga qilsang angez, Nechuk yolguz ikovini olturay tez. Oshal dam kop xayoli pesha qildi, Kongilda ushbu ish andisha qildi. Sol åmdi san taomlar ichra ogu, Yegandin song ular bolgay ikov go 1 . Alar olsa qolur bolgay hama ganj, Sanga bolgay muyassar ganji beranj. Taomlar ichra ul dam zahr soldi, Alarni eltibon oldiga qoydi. Ani tutdi oshal dam ikkalasi, Boshin kesti inisining ogasi. Inisin olturub dil jam boldi, Taomlarin olib oldiga qoydi. Taomni qildilar uldam tanovul, Vafosiz dunyo uchun boldilar gol. 1 go najas, axlat 237 Bevafo dunyo uchun toktilar qon, Zamon otmay alar ham berdilar jon. Muningdek nechalarni olturubdur, Alarning qoni ilgini yuvubdur. Bu dunyogakim sen kop bolma soyil, Sarosar ganji dunyo zahri qotil. Bu dunyo ganjida san bolmagil gol, Tamizing bolsa dunyodin qorqgul. Talab qilgilki ganj beziyone, Saning bolgayki umring jovidone. Talab qil ganji mano, ey birodar, Vagarna sandin avlo gav ham xar. Kishi bolmasa manodin xabardor, Oni odam dåma bil naqshi devor. Huvaydo san faqirlik ixtiyor et, Ozingni xalq ichinda xor-u zor et. Xudoyo, qilmagil dunyo elidin, Mani qutqar bu dushmanning qolidin. Netay ul pirazan afsun qilibdur, Hushim olub mani Majnun qilibdur. Xudoyo, bolmasa sandin inoyat, Bololmasman bu dushmandin salomat. GAZALLAR (Firoq) Oh, mani dard-u baloga mubtalo qilgon firoq, Taxti baxtimni buzub oxir gado qilgon firoq. 238 Gavhari qiymatbaho erdim nasab bozorida, Sindurib qadrimni naylay kambaho qilgon firoq. Bulbuli shirin navodek maskanim erdi chaman, Chugzdek vayronalar ichra ado qilgon firoq. Man zaif bechoranikim doimo fursat bilan Kuydurib xokistarimni zeri po qilgon firoq, Tovusi xurram edimman totilarga hamnishin, Voy netaykim, zog-zaganga oshno qilgon firoq. Kabki xurramdek yurushim doimo kohsor edi, Oh bu chobin qafasda mubtalo qilgon firoq. Gulcharor erdim, yuzum gulshandagi gullar aro, Bevalik otida rangim qahrabo qilgon firoq. (Otdilar bu dunyodin...) Otdilar bu dunyodin dilxohlar, gumrohlar, Qolmadi dunyoda boqiy ham gado, ham shohlar. Hasrato, ey dostlarim, zolim olimning zulmidin, Bu qaro yer ostiga kirdi bori ul mohlar. Nogahon olsa yaqongdin qoymagay dam urgali, Hech osig qilmas sanga qilsang figon-u ohlar. Gofil ersang qil ibodat berma dunyoga kongul, Berdi dunyoga kongulni aqli kam kotohlar. Dunyo hasratxona erur, ey Huvaydo, dunyodin, Hasrat ila otdilar ming-minglabo hamrohlar. |
ma'muriyatiga murojaat qiling