Ñholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Òoshkent 2010
(XVIII asrning 80-yillarida tug‘ilib
Download 2.45 Mb. Pdf ko'rish
|
(XVIII asrning 80-yillarida tug‘ilib,
XIX asrning o‘rtalarida vafot etgan) Jahon otin Uvaysiy XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan istedodli shoiradir. U Margi- lonning Childuxtaron mahallasida dunyoga kelgan. Uni Hojixon degan kishiga turmushga berishadi, biroq u Quyoshxon ismli qizi va Muhammadxon ismli ogli bilan juda yosh beva qoladi. Qadrdon bolganligi uchun Nodira uni Qoqonga kochirib olib keladi. Uvaysiy taxminan 65 yoshlarida Margilonda vafot etadi. Uvaysiy gazal, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, ruboiy, tuyuq, chiston, qita, mustazod kabi janrlarda ijod qilgan. Sheriyatining asosiy qismi sevgi-muhabbat mavzusida bitilgan. Shunga qaramay, ularda ijtimoiy ruh ham ancha kuchli ifodalangan. Ularda «zamona kulfati» «charxi båmuruvvat»dan shikoyat, «raqiblar bedodidan» bagrining jarohatli bolganligi haqidagi shikoyatga tola ohanglar ustunlik qiladi. Bular bejiz bolmasdan, real hayotiy asosga ham ega. Gap shundaki, Umarxon vafot etgach (1822) taxtga uning ogli Muhammad Alixon (Madalixon) otiradi. U Qashqarga yurish qiladi. Mana shu yurishida koplab yosh va navqiron yigitlar qatorida Uvaysiyning ogli Muhammadxon ham navkarlikka olinadi. Qizi Quyoshxon ham juda erta vafot etadi. Adibaning «Sogindim» radifli gazalida hayotning mana shunday keskin zarbalari oz badiiy ifodasini topgan. 240 1 bekas hech kimi yoq 2 benavo bechora, baxtsiz 3 mohi tobon porloq oy 4 roz-shab kecha-kunduz 5 taalluq boglanganlik 6 mosivo hech vaqosiz, yoqsil GAZALLAR (Sogindim) Bu kun, ey dostlar, farzandi jononimni sogindim, Gado bolsam ne ayb, ul shohi davronimni sogindim. Musofirman, garibman, bekas-u 1 ham benavo 2 durman,
Vujudim dardga toldi, åmdi darmonimni sogindim. Tilimning zikri-yu, konglimning fikri, yaxshi farzandim, Azizim, yolgizim, davlatli sultonimni sogindim. Kecha-kunduz yoliga muntazirdurman, tikarman koz, Kelib holim soribon ketsa, mehmonimni sogindim. Nasibin uzmadi tangri, ilojin topmagay kelsa, Onam deb bolgusi bagri qizil qonimni sogindim. Qorongu boldi olam kozima ushbu judolikdin, Koz-u konglum ziyosi mohi tobonimni 3 sogindim. Mani bekas Uvaysiy, yiglagayman roz-shab 4 tinmay, Uyimning ziynati, koz ravshani, xonimni sogindim. (Uvaysiyman) Mehnat-u alamlarga mubtalo Uvaysiyman, Qayda dard eli bolsa, oshno Uvaysiyman. Istadim bu olamni, topmadim vafo ahlin, Barchadin yumub kozni muddao Uvaysiyman, Uz diling taalluqdin 5 , band qil xudo sori, To degil kecha-kunduz: «Mosivo 6 Uvaysiyman!» 241 Kechalar figonimdin tinmadi kavokiblar 1 ,
2 uzra mojaro Uvaysiyman. To korib xarobotin tana etma, ey zohid, Bir nafas åmas xoli iqtido 3 Uvaysiyman. Faqr borgohiga 4 qoysa gar qadam har kim, Bosh agar kerak bolsa, jon fido Uvaysiyman. Vaysiy beriyozat deb sahl 5 tutma, ey orif, Ishq aro nihon dardi bedavo Uvaysiyman. (Maqsudi kongul...) Maqsudi kongul lali mayi nobinga 6 qulman, Andin sochilan ul duri noyobinga qulman. El sajda qilur masjid devoriga har dam, Olguncha bosh omon, qoshi mehrobinga qulman. Bilmasligim ifshosin eshitmakligim uchun Baxtim kabi ul kokuli qullobinga 7 qulman. Rutbangki falak toqida, ey badri 8 saodat, Zotingga yetolmay, seni mahtobinga 9 qulman. Bul dahr aro tush kabi umrimni kechurdim, Nechun ochilur bilmagan ul xobinga 10 qulman.
Vaysiy bu Jahon amricha ish qildi tun-u kun, To aydi jahon Vaysiyga: «Odobinga qulman!» 1 kavokib yulduzlar 2 arz to samo yer, osmon 3 iqtido ergashish 4 borgoh dargoh 5 sahl oson 6 mayi nob tiniq may 7 kokuli qullob gajak soch, kokil 8 badr tolin oy 9 mahtob oydin 10 xob tush, uyqu 16 Adabiyot, II
242 (Nozuk)
Meni rasvo qilan kimdirki, sen siyminbadan 1 nozuk, Solan boshimga savdo kimdur, ul gul pirohan nozuk. Xayoli kirsa konglumga chiqar dunyo-u din mehri, Qilibdur oqibat, ey dostlar, ham bevatan nozuk. Chu sabrim tirnogida har kuni yuz kohi gam qozdim, Meni oldimdadur Farhod ojiz, Kohkan nozuk. Qading nozuk, qoshing nozuk, kozung nozuk, labing nozuk, Tiling nozuk, sozung nozuk, tishing durri Adan nozuk. Xatingdur 2 sabza rayhoniy 3 , labingdur kavsar andomi, Mijang boston, yuzung gul, misli gulzori chaman nozuk. Boshingdin to ayogingga qarab tursam, baring nozuk, Xususan gabgabing ostida ul zeri zaqan nozuk. Iki nargis, iki kongul, iki tan, ikki jon birlan, Birin biriga vasl aylab, qiloli anjuman nozuk. Uvaysiy, oz-ozingcha, sozlama, tiygil zaboningni, Mabodo kelmasun nozuk diliga soz garan 4 nozuk . (Qabul etkil) Kelibman dargahingga, shohi xobonim, qabul etkil, Bagir qonim bila bul chashmi giryonim qabul etkil. Umid aylab talab olmoqqa kirdim rohi pokingga, Yolingda aylagan faryod-u afgonim qabul etkil. 1 siyminbadan kumushbadan 2 xat qizlar labi ustidagi tuk 3 sabza rayhoniy rayhon hidli sabza 4 bu yerdagi «garan» sozi, «ogir», «qadrli» manosidadir 243 Konguldin xorij olmish vasl ummidi, ne aylaykim, Muhabbat shavqi ichra dogi hijronim qabul etkil. Tushubdur boshima savdoyi ishqing, ey shahanshohim, Alam bozorida bul dardi pinhonim qabul etkil. Otubdur gavhari noyobi umrim toki gaflatda, Tazarru 1
Tegibdur novakingdin 2 necha oq jismim aro pinhon, Shahidi ishq olmoqqa oqqan qonim qabul etkil. Uvaysiy garchi noqobil, kelibdur ostoningga, Figon-u ohi sozonini 3 , sultonim, qabul etkil. (Ishqida) Oh, gulruxsora jonon, xordurman ishqida, Dil aro qon, siynasi afgordurman ishqida. Kechalar kirdim chaman, vaqti sahar zor ayladim, Qumri-yu ham andalibi 4 zordurman ishqida. Xotirim tay qilsa 5 nogah nargisi ul masti xob, Kavkabi sayyoradek bedordurman ishqida. Mordek
6 pomoldurmankim, salomat ahliga, Dard ahliga bu dam sardordurman ishqida. Aql-u, fahm-u, hush-u idrokim sazovor oldikim, Mijmari 7
8 ishqida. 1 tazarru yolborish 2 novak oq. Yorning qarashiga ishora. Uning har bir kiðrigi oqqa qiyos etiladi 3 sozon kuygan, yongan 4 andalib bulbul 5 tay qilmoq otkazmoq 6 mor chumoli 7 mijmar chogdon 8 nor olov 244 Istasam marham ajab ermaski, sendin, ey tabib, Dardsizlar zaxmidin båmordurman ishqida. Soqiyo, bergil alimga 1 sogarekim 2 , xosdin, Soginib ul sof may, xummordurman ishqida. Gul yuzi oxsharmu ul gul yuziga, ey bogbon, Och daring 3 , kormakligim dushvordurman ishqida. Xotirim zulfiga band-u ixtiyorim husniga, Din ila payvast ul zunnordurman 4 ishqida. Qilma, ey zohid, korub, ahvolima sen sarzanish 5 , Noz-u istignoli, soz bardordurman 6 ishqida. Gar kishi bolsa xaridori Uvaysiy ichra bor Ul matoyi ramzga bozordurman ishqida. (Ajab yoq...) Ajab yoq tun-kun olsam mahvashimning justujoyinda 7 ,
Dimogim kokulining nakxatidin 8 mast-u mustagraq 9 , Ki, goyo yostanib ming nofaye 10 har tora moyinda 11 .
Koram, noseh-nasihatda, xaloyiq guft-u goyinda. 1 al qol 2 sogar qadah 3 dar eshik 4 zunnor xristianlik belbogi 5 sarzanish malomat 6 bardor kotarish 7 justujoy qidirish 8 nakxat xushboy hid 9 mustagraq garq bolish 10 nofa mushk 11 moy soch tolasi 245 Falak davrinda yuv ilkingni ul maqsuddin, ey dil, Xudo xalq aylamish bul vojgunni charx xoyinda. Necha Farhod-u Majnun, necha Mansur-u Zulayhoni Dåmang har yonda jamin, qasdi bir jonona koyinda. Qadidin sarv kasb etmish, kozidin bog aro bodom, Ruhidin ul guli rano, qizil gul oni boyinda. Yozar ul husn vasfin tiyra tabidin, sabab uldur: Korub nuri ilohiy Vaysiy mahruxsor royinda. TARJIBAND (Qil amon, yo rab...) Qil amon, yo rab, aduvlar 1 mojarosidin meni, Saqlagil osiy 2 bu mardumning izosidin meni, Ser ayla lutfi sultonlar atosidin meni, Qil judo bul baxt-u tolelar qarosidin meni, Qutqar, ey xonim, Hasan boqqol balosidin meni, Qilgon ul behuda ham jabr-u jafosidin meni. Koshgar yurti buzuldi keldi, berdim xonumon. Bosh suqarga joy topolmay yurgan erkan båmakon, Yaxshilik qildim, uyimga, etmadim dod-u figon, Chiqmayin joyi imomdin, ayladi bagrimni qon. Qutqar, ey xonim, Hasan boqqol balosidin meni, Qilgon ul behuda ham jabr-u jafosidin meni. Ul mudarris sotti deb, soldi bu konglumga gubor, Oxiri boldi alar kori qoshingda oshkor, Rahm etib, arzimga yetting sen, deding: «Ey Tunqator, Yoq zamonimda mening zorliq!» deding, ey shahriyor, 1 aduv dushman 2 osiy gunohkor 246 1 sabztonlik yashil tonlik 2 songok suyak Qutqar, ey xonim, Hasan boqqol balosidin meni, Qilgon ul behuda ham jabr-u jafosidin meni. Qozilar oldida berdim on iki tillosini, Yona besh tilloni berdim, men pulni foydosini, Rozi qildi qozilar, man ayladi, igvosini, Yona chiqmas joyidin, yalgon qilur davosini, Qutqar ey xonim, Hasan boqqol balosidin meni, Qilgon ul behuda ham jabr-u jafosidan meni... CHISTONLAR Ul na gumbazdur, eshig-u tuynugidin yoq nishon, Necha gulgunposh qizlar manzil aylabdur, makon? Sindirib gumbazni, qizlar holidin olsam xabar, Yuzlariga parda tortilgon, turarlar bagri qon! (Anor)
Ul nadurkim, sabztonlik 1 , yoz yogochning boshida, Qish yalangoch aylagay barcha xaloyiq qoshida. Barcha qushlarning songoki 2 ichida,
Ul na qushdurkim, songoki toshida. (Yongoq) Ikki mahbubni kordum, bir-birisin kormagan, Ikkisining ortasiga, dostlar, qil sigmagan. (Kun va tun)
247 AMIRIY
(17871822) Amir Said Muhammad Umarxon Amiriy 1787- yilda Qoqonda, Qoqon xoni Norbotabiy oilasida dunyoga keldi. Bu oila ozbeklarning ming urugiga mansub edi. Umarxon boshlangich malumotni saroyda oz oilasida olgandan keyin, madrasada tahsil kordi, yoshlik choglaridanoq saroy xizmatiga jalb etiladi. 1808- yilda Norbotabiy vafotidan song taxtni Umarxonning akasi Olimxon boshqarar edi. U 1808- yil ukasi Umarxonga Fargona hokimligini topshiradi. Umarxonning turmush ortogi Andijon hokimi Rahmon- qulibiyning qizi Mohlaroyim (Nodira) edi. Olimxon xalq orasida «Zolimxon» nomini olgan edi. Undan norozi bolgan ayonlar Olimxon Toshkent ustiga qoshin tortib, poytaxtdan uzoqlashganidan foydalanib 1810- yil Umarxonni xon deb elon qiladilar. Olimxon oldiriladi. Ana shu davrdan boshlab Umarxon umrining oxirigacha mamlakatni idora qiladi. Umarxon Amiriy taxallusi bilan sherlar yozgan. U ozbek adabiyotining eng yaxshi ananalarini davom ettiradi, xususan, Navoiy va Lutfiy ijodiga katta hurmat bilan qaraydi. Amiriy osha davr ananasiga muvofiq ozbek va fors- tojik tillarida sherlar yozgan. Uning devonida gazal, muxam- mas, musaddas, musamman, tuyuq, ruboiy kabi lirik janrlar mavjud.
248 GAZALLAR (Qoshingga teguzmagil...) Qoshingga teguzmagil qalamni, Bu xat bila buzmagil raqamni. Butxonalar ichra hech tarso, Bir kormadi sen kabi sanamni. Oshiqlaringga tarahhum 1 etgil,
Kop aylama jabr ila sitamni. Konglum qushi toyiri hariming 2 ,
To bevatan olmasin kongullar, Zulfungdin ayurma pech-u xamni 3 .
Boshimga yeturmading qadamni. Iqlimi vafo Amiridursen, Ey shah, bu gadoga qil karamni. (Lab uyur takallumga, zulfni parishon qil...) Lab uyur 4 takallumga, zulfni parishon qil, Qand qimmatin sindur, narxi anbar arzon qil. Husn shohisen, jono, bu hazin gadolarga, Koz uchi bila boqib, xayr ayla ehson qil. Ishq diniga munkir bolsa zohidi xudbin, Ey sanam, liqo korsat, gabrni musulmon qil. 1 tarahhum rahm, marhamat 2 harim haram. Misraning mazmuni: Mening konglim sening haramingdagi qush 3 pech-u xam oralgan, buralgan, chuvalgan (zulfga tegishli) 4 uyur bur, och 249 Ehtisob
1 uchun zohid kirsa dayr 2 aro, soqiy, Bir qadah bila oning zuhdidin 3 pushaymon qil. Istasang kongullarni gamza yoyiga qirbon, Qoshlaring hilolini mohi iydi qurbon 4 qil.
Shoxi chashmi navxatsen 5 , noz dashtida sayr et, Gardi xoki poyingni surmayi gazolon 6 qil. Yor lalidin harfe ayladin Amir insho, Ey kongul, bu gavharni jon ichinda pinhon qil. (Ul yor jafosi meni bezobita 7 etti...) Ul yor jafosi meni bezobita etti, Agyora vafosi meni bezobita etti. Har qahr-u itob 8 etmakiga sabr etar edim, Xalq ichra izosi meni bezobita etti. Devona kongul birla ne deb hamnafas oldum, Faryod-u navosi meni bezobita etti. Bir sarvqad ishqida kongul muztarib 9 erdi,
Zohidni asosi 10 meni bezobita etti. Ijod bisotida edi jam guborim 11 , Ul shox havosi meni bezobita etti. 1 ehtisob taqiqlash 2 dayr mayxona 3 zuhd toat-ibodat 4 iydi qurbon qurbon hayiti 5 navxat miyigida kulgan 6 gazolon kiyiklar 7 bezobita tartibsiz 8 itob qiynoq, gazab 9 muztarib iztirobli, beqaror 10 aso hassa 11 gubor gashlik, dog, chang 250 Jon ichra nihon aylar edim tiyri jafosin, Konglumni yarosi meni bezobita etti. Bir yerda kongul zarra kibi tutmadi orom, To mehr baqosi meni bezobita etti. To gamza bila noz etib qildi tagofil 1 ,
Ul husn amiri menga kop qildi muruvvat, Lekin umarosi 2 meni bezobita etti. (Ne kozlardurki, toroj etmaka xunxordurlar...) Ne kozlardurki, toroj etmaka xunxorlardurlar, Asir etmak uchun ishq ahliga makkorlardurlar. Bahor ayyomida gul yaprogi-la lolalar dogi, Bu gulshan ichra husni ishqdin osorlardurlar 3 . Sabo gisoyi anbarborini 4 kim boshqa tarqotgach, Nazokat rishtasida goyo attorlardurlar. Xamush ol, ey kongul, oh etmagil, sirrimni oldurma, Ani koyida yotgan men kibi agyorlardurlar. Otarlar novaki mujgon 5 ila koksumga paykonin 6 , Åmas zaxme 7 jununim dafiga 8 tummorlardurlar. 1 tagofil gaflatda qoldirdi 2 umaro amirlar, amaldorlar 3 osor belgilar, asarlar 4 anbarbor qop-qora va isli, anbar isini tarqatuvchi 5 novaki mujgon kiðrik oqi 6 paykon oq uchi 7 zaxm yara 8 junun dafi telbalikni daf etish 251 Chekib jon-u kongul bedodlar hijron jafosidin, Amir olliga borib dod etarlar zorlardurlar. (Sabo lutf et, mengo ul yor paygomin ravon keltur...) Sabo lutf et, mengo ul yor paygomin 1 ravon keltur, Visoli mujdasidin 2 notavon jismimga jon keltur. Tamanno aylasang gar sham yanglig suhbatorolig, Tuganlar
3 birla bu mahfil 4 aro otlug zabon keltur. Gami shamshiridin gar olganimga qilmasa bovar, Kozum paymonasini toldurub qoshiga qon keltur. Tamalluq 5 birla ogzing nuqtasidan olmadim voqif, Takallum ayla 6 menga kashfi asrori nihon 7 keltur.
Yomon ranjur erurmen bodayi laling xumoridin, Iloj aylarga, ey soqiy, sharobi arguvon keltur. Agar ul sarv rano vaslidin xurramlig istarsen, Sirishki ol-u, ohi sard-u 8 rangi zafaron keltur. Kongul otiga taskin istasang, ey ishq, bir soat, Kozumdin qatra-qatra sel ashki xunfishon 9 keltur.
Amir abyotin 10 , ey mutrib 11 , eshitsun kochak-u buzruk 12 ,
1 paygom xabar 2 mujda xabar, darak 3 tugan belgi, dog 4 mahfil joy 5 tamalluq yalinish, iltimos 6 takallum ayla sozla 7 kashfi asrori nihon yashirin sirni ochish 8 sard sovuq, xunuk 9 xunfishon qon sochuvchi 10 abyot baytlar 11 mutrib cholguchi, qoshiqchi 12 kochak-u buzruk kichig-u katta 252 (Kongul lali tamannosi 1 bilan qon oldi oxshaydur...) Kongul lali tamannosi bila qon oldi oxshaydur, Kozim oyinadek husnungga hayron oldi oxshaydur. Korub oshufta 2 holi zorimi ahboblar aytur: Giriftori kamandi 3 zulfi jonon oldi oxshaydur. Oqing zaxmini pinhon ayladim jism ichra jon birla, Kongul ganjinasida dogi somon oldi oxshaydur. Banogoshida goshovizini 4 gavhar åmas bildim, Sharaf burjida yulduz durri galton 5 oldi oxshaydur. Kongul afgonidin shori qiyomat oshkor oldi, Asiri gardishi ul chashmi fatton 6 oldi oxshaydur. Harimi vaslima 7 vosil etarmen 8 , der edi ul shox, Bu zolim bizga qilgon ahdi yolgon oldi oxshaydur. Fano omoda boldi 9 jismi zorim ishq dashtida, Kozum yoshin tokib yer uzra tofon oldi oxshaydur. Kozum ganjinasidin durfishonlig 10 roygon
11 ketti,
Sirishki 12 shashqatorim vaqfi domon 13 oldi oxshaydur. 1 tamanno orzu 2 oshufta tozgigan, savdoyi 3 kamand tuzoq, sirtmoq, 4 goshoviz quloqda osigliq, sirga 5 durri galton yumaloq dur 6 chashmi fatton fitnakor, maftunkor koz 7 harimi vasl vasl harami 8 vosil etmoq visolga yetkizmoq 9 fano omoda boldi yoqolishga tayyor boldi (olar holatga yetdi) 10 durfishonlig dur sochish, yani yosh tokish 11 roygon tekin, yoldan topilgan 12 sirishk koz yosh 13 domon etak 253 Amir ashorina boldi musallam 1 gavharafshonlig 2 , Havoparvardai 3 ul lali xandon oldi oxshaydur. (Tushti tori zulfi yuzdin konglum ichra pech-u tob...) Tushti tori zulfi yuzdin konglum ichra pech-u tob 4 , Aylamish koksum aro siymob yanglig iztirob. Oshiqi bechorani kuydurma kop hasrat bila, Gayr bazmida jamoling shamidin ochma niqob. Men nechuk savdo bilan rasvoyi olam bolmayin, Telba bolgoy mohi ruxsoringni korsa oftob. Kop yigitni qildi piri notavon zoli falak, Ey sumanbarlar 5 , ganimat sizga ayyomi shabob 6 . Terlagan ruxsorini korgach dedim hayrat bila, Turfa guldurkim, chekar andin hayo boqiy gulob. Koz yoshim kording, falakdin qol yuvgin, Mushtariy, Download 2.45 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling