Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori ipoteka qimmatli qog‘ozlar bozori reja

Ipoteka qoplanadigan obligatsiya – u bo‘yicha majburiyatlar bajarilishi to‘laligicha yoki qisman ipoteka qoplami garovi bilan ta’minlanadigan obligatsiya.
Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari bunday obligatsiyalar turlaridan biri hisoblanadi. Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari – tarkibiga faqat uyjoy binolari garovi bilan ta’minlangan huquqlar kiradigan ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar. Ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar garov bilan ta’minlangan obligatsiyalar sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin, faqat o‘ziga xos garov predmeti bilan. Bunday obligatsiyalar ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish maqsadida chiqariladi. Ipoteka kreditlarini amalga oshiruvchi bank berilgan kreditlarni qoplash (pulini qaytarish) uchun muntazam to‘lovlar olinadigan garov hujjatlari «pul»i (ipoteka qoplami) to‘playdi. Bank bu garov hujjatlari «pul»i ostida o‘z nomidan obligatsiyalar chiqarishi mumkin bo‘lib, ular bo‘yicha asosiy qarz miqdorini to‘lash va foiz to‘lovlari garov hujjatlari bo‘yicha tushumlar hisobidan amalga oshiriladi. Bank, shuningdek, garov hujjatlari «pul»ini boshqa shaxsga (ipoteka agentligiga) berishi mumkin bo‘lib, u o‘z navbatida, obligatsiyalarni o‘z nomidan chiqaradi.
Sekyuritizatsiya – aktivlar bo‘yicha qarz munosabatlarini ifodalovchi likvid qimmatli qog‘ozlarga transformatsiyasi va transfer jarayonidir. Yuqorida ko‘rsatilgan ipoteka obligatsiyasi ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi asosida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar turkumiga kiradi. Ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi bozor iqtisodiyotida quyidagi vazifalarni bajaradi:
- yuridik shaxslarning bo‘sh pul mablag‘lari va aholining jamg‘armalarini xarakatlantirib ko‘chmas mulk bozorining uy-joy sektoriga qo‘shimcha investitsiyalarni jalb kilish;
- alohida hududlar iqtisodiyoti va ko‘chmas mulk bozorining investitsiya jozibadorligini oshirish;
- qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishiga sharoit yaratish;
- yangi moliyaviy instrumentlar shakllanishi hisobiga ko‘chmas mulk bozori professional ishtirokchilarini o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun qo‘shimcha imkoniyatlar bilan ta’minlash;
- ipoteka qimmatli qog‘ozlari vositasida tadbirkorlik faolligining axborot-bashorat ta’minotini yaxshilash.
Yuqoridagilardan kelib chiqib zamonaviy ipoteka, uning qimmatli qog‘ozlar bozori instrumentlari o‘ziga xosligi bilan iqtisodiyotda alohida o‘ringa ega ekanligi sababli, jahon amaliyotidagi ipoteka shakllari va ipoteka qimmatli qog‘ozlari bozorlarining rivojlanish modellarini tasniflash asosida qiyosiy tahlil etish maqsadga muvofiq. Jahon amaliyotidagi ipoteka bozorlari omillarning ta’sir etish qonuniyatlari, darajasi va boshqa belgilari farqlanishiga qarab mavjud ipoteka munosabatlarini ikkiga ajratish mumkin: ipotekani to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish va ipotekani qayta moliyalashtirish.
Birinchi shakl dunyoning barcha mamlakatlarida ma’lum darajada qo‘llanilayotgan bo‘lib, bunda ipotekani kredit asosida moliyalashtirish uchta usulda amalga oshiriladi:
1) bank tomonidan ipotekani to‘liq kreditlash;
2) bo‘lajak qarzdorlarning jamg‘armalari asosida (kredit resurslarini o‘zaro yordam kassasi tamoyili negizida) kreditlash;
3) ochiq (erkin kredit bozori narxida) ipoteka kreditini berish asosida moliyalashtirish.
Ipotekani qayta moliyalashtirishni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin:
- birinchi shaklning uchinchi usuli doirasida berilgan ipoteka kreditining tezda qaytuvchanligi va likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar o‘zlarining garov qog‘ozlarini ikkilamchi kredit bozorida erkin muomalasini amalga oshirish maqsadida ipoteka kreditlari ikkilamchi bozori operatorlariga sotish yo‘li bilan ipotekani qayta moliyalashtirish;
- ipoteka banki yoki maxsus tashkil etilgan moliya-qurilish kompaniyalari tomonidan uy-joy sertifikatlari (obligatsiyalari)ni chiqarish asosida ipotekani qayta moliyalashtirish;
- garov qog‘ozlari yordamida ipoteka bilan ta’minlangan obligatsiyalarni chiqarishga asoslangan ipoteka sekyuritizatsiyasi yordamida ipotekani qayta moliyalashtirish.
Yuqorida keltirilgan shakllar tahlili asosida jahondagi mavjud ipoteka bilan bog‘liq ipoteka qimmatli qog‘ozlari va sekyuritizatsiya bozorini shartli ravishda quyidagi ikkita – bir pog‘onali⁴ va ikki pog‘onali⁵ – modelga ajratish mumkin. Shu o‘rinda ba’zi mamlakatlarda qo‘llanilayotgan qo‘shma – ya’ni har ikkala modelni ma’lum darajada qo‘llashga asoslangan ularning xossa va imkoniyatlaridan birdek foydalanishga yo‘naltirilgan – modelni⁶ shartli ravishda alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunda aytish joizki, bir pog‘onali modelda birinchi va ikkinchi shaklning usullari qo‘llanilib, sekyuritizatsiya asosida chiqariladigan ipoteka qimmatli qog‘ozlari ixtisoslashgan bank tomonidan chiqariladi. Ikki pog‘onali modelda ham ikki shakl qo‘llanilib, sekyuritizatsiya davlat yoki nodavlat maxsus operatorlar tomonidan amalga oshiriladi. Umuman olganda, ipoteka krediti ikkilamchi bozorining faoliyat yuritishi ipoteka banklari kapitalining likvidligini ta’minlaydi, pul massasini oborotga yo‘naltiradi, mamlakat hududlari va iktisodiyot sohalari bo‘yicha kapitalning qayta taqsimlanishiga, moliya bozori va ko‘chmas mulk, yer bozorlari integratsiyalashuviga yordam beradi, kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini barqarorlashtiradi.
Ikki pog‘onali modelning qisqacha mazmuni quyidagicha: birinchi shakl usullari asosida birlamchi bozorda berilgan ipoteka kreditlari ikkinchi shaklning birinchi usuli bo‘yicha garov qog‘ozlariga aylantirilib, ularning ikkilamchi kredit bozorida erkin muomalasini amalga oshirish maqsadida ipoteka kreditlari ikkilamchi bozorining maxsus tuzilgan agentliklarga sotish yo‘li bilan ipoteka qayta moliyalashtiriladi. Ushbu ikki pog‘onali modelni keng qo‘llash ipoteka bozorining rivojlangan infratuzilmasi mavjud bo‘lishini, davlat tomonidan ma’lum darajada qo‘llab – quvvatlanishini talab qiladi. Bu model moliya va kredit bozorlaridagi holatga bog‘liq bo‘lib, bu usul AQShda keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
O‘zbekistonda ipoteka bozori instrumental tuzilmasi munosabatlarini ipotekani to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish usulida qo‘llaniladigan bank tomonidan uni to‘liq kreditlash va ochiq ipoteka krediti berish asosida moliyalashtiriladi. U xorij mamlakatlaridagidek, asosan davlatning ijtimoiy-iqtisodiy, jumladan, uy-joy qurilishi siyosatlari doirasida faoliyat yuritadi. Bunda iqtisodiyotni kreditlash va ipotekani rivojlantirish uchun kredit tashkilotlari yildan – yilga resurslarini oshirib bormoqda. Ularning ipotekani moliyalashtirish uchun ajratgan kreditlari hajmi yildan yilga ortib bormoqda.
Umuman olganda, ipotekani moliyalashtirishning hajmi va o‘sish dinamikasi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati asosida izchil amalga oshirilayotgan ipotekani rivojlantirish talablariga to‘liq javob bera olmayapti. Chunki, davlatning hozirgi davrdagi makroiqtisodiy indikatorlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishiga qaramay, uy xo‘jaliklariga uy-joy sotib olish uchun berilgan bank kreditlari hajmining YaIMdagi ulushi juda kam (0,049 foiz). Demak, mamlakatimizda ipoteka kreditlarini rivojlantirish uchun tijorat banklarining ipoteka kreditini berishga moliyaviy resurslar jalb qilishlarini rag‘batlantirish lozim. Aholiga uy-joy qurilishini moliyaviy jihatdan qo‘llab–quvvatlashni ta’minlash bo‘yicha maxsus uzoq muddatli kamida o‘n yillik depozit sertifikatlarini muomalaga chiqarish va ipoteka kreditlarini kredit ob’ekti summasining 20 foizidan kam bo‘lmagan miqdordagi depozit sertifikatlariga ega bo‘lgan shaxslarga berishni tashkil qilish mumkin.