Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan kurs ishi mavzu: “Bog

Qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi
1. Qo‘shma gap komponentlarining har ikkisida ham so‘roq 
mazmuni ifodalanishi mumkin, ammo so‘roq belgisi faqat yaxlit
qo‘shma gapning oxiriga qo‘yiladi: Bu o‘zingning fikringmi yo 
biror ko‘rsatma bormi?
2. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar 
o‘rtasida alohida mazmuniy munosabatlar mavjud bo‘lmay, bu 
gaplar bir paytda yoki ketma-ket sodir bo‘ladigan hodisalarni 
ifodalasa, ular o‘rtasiga vergul qo‘yiladi: Sidiqjon to‘xtadi, 
orqasidan kimdir kelayotgan edi (A. Qahhor);
3. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro zidlov 
bog‘lovchilari bilan bog‘langanda, bu bog‘lovchilardan oldin 
vergul qo‘yiladi: Shunda ham yo jasurlik, yo qaysarlik qilib 
teatrga ketsa, qaytganda yana eshik ochiq bo‘lardi-yu, ammo 
yo‘lak boshidayoq darg‘azab otaga duch kelardi (L. Qayumov).
4. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro -u (-yu), -da yuklamalari vositasida bog‘langanda, bu yuklamalardan keyin 
vergul qo‘yiladi: U kafeda navbatda turib ovqat olayotganlarni 
yonlab o‘tdi-da, ikki stakan kofe bilan ikkita bulochka oldi (R. Rahmonov «Qutlug‘ qadam»).
5. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro 
takrorlangan ayiruvchi hamda inkor bog‘lovchilar bilan 
bog‘langanda, takrorlanayotgan bog‘lovchidan oldin vergul 
qo‘yiladi: Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi (Oybek).

6. Ergashgan qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gap bilan 

chunki, negaki, shuning uchun, go‘yo kabi bog‘lovchilar yoki 
bog‘lovchi vositalar bilan bog‘lansa, ulardan oldin vergul 
qo‘yiladi: Ular mening aytganimni qilishadi, chunki men 
oilamizning kenjatoyiman (E. A’zam).
7. Ergash gap bosh gapga -ki yordamida bog‘lansa, undan 
keyin vergul qo‘yiladi: Ma’lum bo‘ldiki, yangi dastgohlar korxona 
hisob-kitobida qayd etilmagan.
8. Kesimi shart maylidagi fe’l bilan ifodalangan ergash gapli 
qo‘shma gaplarda mazkur kesimdan keyin vergul qo‘yiladi: Agar 
ular o‘ttiz yoshlarda bo‘lsa, savol sal boshqacharoq bo‘ladi.
9. To‘siqsiz ergash gaplarning kesimi -sa ham shaklida 
ifodalangandan keyin vergul qo‘yiladi: U o‘g‘lining tirishib 
o‘qiyotganini bilsa ham, talabni yanada qattiqroq qo‘yaverardi 
(T. Malik). 
10. Ergash gap bosh gapga deb vositasida bog‘lansa, undan 
keyin vergul qo‘yiladi: Vatan uchun jangga bor deb, qurol berdim 
qo‘lingga (H. Olimjon).
11. Bog‘lovchisiz yoki murakkab qo‘shma gap tarkibidagi 
gaplar bir nechta bo‘lsa, ularning mazmunan bir-biriga yaqinlari 
vergul bilan ajratilib, qolgan bir yoki bir nechtasi nuqtali vergul 
bilan ajratiladi: Unsin ko‘kragiga og‘ir bir narsa bilan urilganday 
ko‘ngli ozib ketdi-yu, yiqilmadi, lekin oyoq uzra turib hushidan 
ketdi; oradan qancha vaqt o‘tganini bilmadi, ko‘zini ochib qarasa, 
jonivor emaklab orqaga o‘tib ketdi (A. Qahhor).
12. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari orasida o‘xshatish 
munosabati ifodalanganda, ular orasiga tire qo‘yiladi: Dangasaga 
ish buyur – ketidan o‘zing yugur (maqol).

13. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasida savol-javob, 

zidlash, shart, sabab-oqibat, asos-xulosa, payt munosabatlari 
ifodalanganda, ular orasiga tire qo‘yiladi: Qo‘shning tinch – 
sen tinch (maqol); Uyda qadam bosgani joy yo‘q – hamma yoq 
o‘yinchoq (Sh. Boshbekov). 
14. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapda keyingi qism oldingi 
qismdagi olmosh bilan ifodalangan yoki ifodalanmagan ega, 
kesim, to‘ldiruvchining mazmunini aniqlab kelsa, oldingi qismdan 
keyin ikki nuqta qo‘yiladi: Muovinimga ayting: o‘rningizga 
boshqa birovni tayinlasin! (O. Yoqubov).
Qo‘shma gapdagi tinish belgilari: nuqtali vergul qo‘llash qoidasi
Bu tinish belgisi bir nechta hollarda qo'llaniladi. Birinchidan, qo'shma gapning qismlari keng tarqalgan bo'lsa kerak. Nuqtali vergul strukturani ikki qismga ajratadi, bu esa axborotni idrok etishni sezilarli darajada osonlashtiradi. U doimo unga gullar berib, go'zal erkalashdi, har qanday ayolning boshini aylantira oladigan mehrli va nozik so'zlarni aytdi; lekin u unga e'tibor bermadi, uning barcha fazilatlarini va ijobiy fazilatlarini ko'rmadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, nuqta-vergul asosan qismlar birlashma bilan ajratilgan jumlalarga qo'yiladi. ha va, lekin, ammo, lekin. Kamdan-kam hollarda, tinish belgisi birlashma oldidan qurilishda qo'llaniladi a.