Hozirgi o'zbek adabiy tili

4 - 0
( + / - )
[o 'g 'il] 
[bola]
N o to 'liq z id d iy a t tiln in g b a rc h a sa th la rid a am al q ilu v c h i m u h im
q o n u n iy a td ir. 
M a sa la n , 
m o rfo lo g iy a d a
le k se m a la m i 
u m u m iy
g ra m m a tik m a 'n o la rig a k o 'ra , m u sta q il va n o m u sta q il le k se m a la rg a
b o 'lis h priv ativ lik a s o s id a a m a lg a oshiriladi. B unda « lu g 'a v iy m a 'n o
ifo d a la y olm aslik» n o to 'liq z id d iy a tn in g b elg isi b o 'lib , z id d iy a td a
m u staq il le k se m a la r b e lg ila n m a g a n , k u ch siz a'zo b o 'lsa , n o m u sta q il 
le k se m a la r b elg ili, k u c h li a 'z o sifatid a n o m o y o n b o 'lad i:
« lu g 'a v iy m a 'n o ifo d alay olm aslik»
+ 
0 ( + / - )
n o m u s ta q il 
m u staq il
le k s e m a la r 
leksem alar.
C h u n k i m u sta q il le k s e m a la r lu g 'a v iy m a 'n o ifo d a la sh i ham , 
n o m u sta q il le k s e m a la r v a z ifasid a k elish i ham m um kin. M asalan , ot 
k o 'm a k c h ila r, fe’l k  m a k c h ila r, k o 'm a k c h i fe 'lla r va h .la r n o m u sta q il 
le k se m a la r k a b i lu g 'a v iy m a 'n o g a e g a b o 'la olm aydi.
N o to 'liq z id d iy a td a b e lg i ta n la sh ixtiyoriy em as. M asalan , b ir 
q a ra sh d a y u q o rid a g i z id d iy a td a b elg in i « lu g 'av iy m a 'n o ifodalash»
42

---

d e b ham «lu g 'av iy m a ’n o ifo d alay olm aslik» d e b ham q o 'y ish
m u m k in d e k
tu y u lad i. 
K eling, 
zid d iy at 
b elg isin i 
y uqorida 
q o 'y ilg a n id e k em as, b alki « lu g 'av iy m a ’no ifodalay olish» deb 
o 'z g a rtirib ko'raylik:
« lu g 'av iy m a ’no ifodalay olish»
+ 
О
m u staq il 
n o m u staq il
le k se m a
leksem alar.
Bu to 'g 'rim i? B irinchidan, n o to 'liq zid d iy atd a q ay sid ir bir a ’zo О 
(nol) b elg isin i olishi k erak. O ld in g i z id d iy a td a m u staq il lek sem alar 
u sh b u b e lg ig a eg a edi. B u n d a en d i n o m u sta q il lek sem alar olishi 
k e ra k k a o 'x sh ay d i. Y o'q, m u tla q o b u n d a y em as. C h u n k i n o m u staq il 
le k se m a la r g o h lu g 'a v iy m a ’n o ifodalash, g o h ifodalam aslik xossasiga 
e g a em as. Z id d iy atn in g ik k in ch i a'zosi [+] b elg isig a egam i? Yo'q, u 
(ya’ni m u staq il le k se m a la r h a m i sh a «lu g 'av iy m a ’n o ifodalay 
olish» b e lg isig a e g a b o 'lib , b o sh q a xil vazifada q o 'lla n ila olm aydim i? 
Y o'q, u b u n d a y x u su siy atg a e g a em as; o ld in g i zid d iy atlard a k o 'rib
o 'tg a n im iz d e k , 
m u staq il 
le k se m a la r 
« lu g 'av iy
m a'n o
ifodalay 
o lm aslik» belg isig a e g a b o 'la oladi. ( - ] b e lg isig a ham , qisqasi [O] 
b e lg ig a ega. D em ak, k ey in g i «ziddiyat» z id d iy at em as. Z iddiyat 
liso n iy b irlik la rn in g m ohiyatini, zo tiy tab iatin i o 'z id a ak s e ttirm o g 'i 
lozim . 
Aks 
h o ld a 
«su n ’iy» 
zid d iy atlar 
k elib 
chiqadi. 
B oshqa 
z id d iy a tla r kab i n o to 'liq z id d iy at ham o b y ek tiv va bizning xohish — 
iro d am izg a b o g 'liq em as.
D arajali zid d iy at a 'zo lari k a m id a u ch ta b o 'lib , bir b elgi (ziddiyat 
belgisi) n in g o 'sib b o rish ig a k o 'ra a 'zo lar q a to r hosil qiladi. M asalan, 
tiln in g k o 'ta rilish d a ra ja sig a k o 'ra u nli fo n em alar darajalanishi 
q u y id a g ic h a : [a] — [e] — [i yoki о —  — u. B unda belgi birinchi 
a 'z o d a k u ch siz, ik k in ch i a 'z o d a o 'rta c h a va k e y in g i a'z o d a ku ch li yoki 
a k sin c h a b o 'lish i m um kin. 
D arajali zid d iy at ham b arch a sath 
b irlik la rid a uch ray d i. M asalan, le k sik a d a n in n i —ch aq alo q —g o 'd a k — 
bola..., tu rq —b a sh ara —b e t —y u z —ch eh ra..., m o rfologiyada h a ra k a t 
n o m i — sifatd o sh — rav ish d o sh
(«fe’lni 
o 'z g a la sh d arajasig a ko'ra» 
b elg isi asosida) kabi.
E kvivolent (ten g qiym atli) z id d iy a td a ik k i a 'z o qarshilantirilib, har 
biri o 'z ig a xos, ik k in ch isig a xos b o 'lm a g a n b e lg ig a e g a bo'ladi.
M asalan , 
ovoz va sh o v q in g a k o 'ra ja ra n g li va jaran g siz 
u n d o sh la r te n g qiym atli (o'ziga xos b e lg ig a e g a b o 'lg a n a'zoli) 
zid d iy atn i hosil qiladi.
43

---

M u n tazam (proporsional) zid d iy atd a b ir z id d iy a t b elg isi turli 
ju ftla n g a n b irlik lar u c h u n o p p o zitiv k o 'rs a tk ic h b o 'lib xizm at qiladi. 
«jins» b elg isi ota —o n a , a k a —o pa, sin g il —u k a, to g 'a —xola lu g 'a v iy
zid lan ish lari u c h u n um um iydir.
Z id d iy at a'zo lari m iq d o rig a k o 'ra z id d iy a tla r ikki a'zo li (binar) 
va u c h (ko'p) a'zoli z id d iy a tla rg a b o 'lin a d i.
U ch in ch i b e lg isig a k o 'ra z id d iy a tla r d o im iy va m o "ta d illa sh g a n
zid d iy a tla rg a b o 'lin ad i.
M o 'ta d illa sh ish ja ra y o n id a m u n o s a b a tg a k irish a y o tg a n birliklar 
o ’rta sid a g i zid d iy at k u c h siz la n a d i. M asalan , y o t — y o d zid la n ish d a so 'z
o x irid ag i (t], [dj to v u sh lari ja ra n g li — ja ra n g siz lik b ilan farqlanm aydi. 
[d jfo n e m a sin in g n u tq d a g i v aziy atid an k elib c h iq q a n h o ld a u n d a
ja ra n g siz lik b elg isi k u c h siz la n a d i. A m m o b u sof n u tq iy hodisadir. 
M o " tad illa sh ish liso n iy b irlik la rn in g n u tq iy v o q e la n ish la rid a y u z 
b erad i. 
L ek sem alar va 
m o rfem alar h a m
n u tq iy v o q e la n g a n d a , 
u la rn in g liso n d a b o s h q a b irlik lar b ilan z id d iy a tli m u n o sab atlarin i 
b e lg ila y d ig a n xossalari, b e lg ila ri k u c h siz la n ish i m u m k in .
Y u q o rid a k e ltirilg a n
[t] 
va 
[d] 
u n d o s h la rin in g ja ra n g li — 
ja ra n g siz lilik b e lg isig a k o 'r a zid lan ish in i y o rq in n a m o y o n q ilad ig an
v aziy at [d] fo n em asin in g s o 'z b oshi v a s z o ’rta s id a v o q elan ish id ir. 
Z id d iy atn i v o q e la n tira d ig a n p o zitsiy a k u c h li v a u n i s o 'n d ira d ig a n
n u tq iy h o la t k u ch siz p o z itsiy a deyiladi.
LISONIY TASNIF VA U N IN G TURLARI H A Q ID A T U S H U N C H A
Tasnif 
(arab ch a 
« saralash», 
« ta rtib g a
solish») 
n a rsa
va 
p re d m e tla rn i an iq va d o im iy o 'rin g a e g a b o 'lg a n g u ru h (sinf)larga 
b o 'lish d ir. A gar ta sn if ilm iy a so sg a e g a b o 'ls a , u u zo q davr 
m o b a y n id a am al q ilad i. 
M asalan , 
x im iy av iy e le m e n tla r tasnifi 
b u g u n g i k u n d a u la r so n i 200 d a n o sh ib k e ta y o tg a n b o 'ls a —da, 
o 'z g a rm a sd a n am al q ilm o q d a.
T asnif o d d iy b o 'lis h d a n b a rq a ro r ta b ia tlilig i b ila n ajralib turadi. 
T o 'g 'ri, tasn iflash d a h a m o d d iy b o 'lis h d a a m a l q ila d ig a n b arch a 
ta m o y illar aso s b o 'lib x izm at qiladi. Y a'ni ta s n ifd a h a m b o 'lis h d a g i 
kabi:
Ijta sn ifla n g a n b o 'la k la r h ajm i ta sn ifla n a y o tg a n b u tu n lik h ajm iga 
te n g bo'lishi;
2 ) tasnif bir aso sd a a m a lg a oshirilishi;
3) tasn if (tasniflangan) g u ru h la r b ir — b irin i in k o r qilishi;
4)tasn if u zlu k siz b o 'lish i, y a ’ni u n d a « sak rash » b  lm aslig i lozim.
Bu q o id a la rn i q is q a c h a sharhlaym iz.