Hozirgi o'zbek adabiy tili

M - [ r ) ;
b )« lab —lab — til o 'rta»
l f ] - [ y ] ; M - l y ] ;
v) «lab — lab — til orqa»
[ p j - ( k j ; [ b ] - [ k j ; [ f ] - [ x j ; [ v ] - [ g ] ;
g) «lab —lab — b o 'g 'iz»
[ f ] - [ h ] ; [ v ] - [hj;
d )«til o l d i
til orqa»
[ t ] - [ k ] ; l t j - [ q j ; [ d j - [ g ] ; [ s - x j ; [ z ] - [ g ] ; [ n ] - ( g j ;
H osil b o 'lis h u su lig a k o 'ra u n d o sh fo n em alar q u y id a g i ziddiyatli 
m u n o s a b a tla rd a b o 'lad i:
a) « p o rtlo v ch i — sirg'aluvchi»: 
l p ] - m ; l b l - М ; ( t ] - [ s j ; [d] — [z]; [ t ] - [ s h ] ; [ k ] - [ x ] ;
A yrim fo n em alar affrikat fo n em alar b ilan te n g q iy m atli zid d iy atd a 
b o 'la d i: [ t ] - [ n g ] , [d] - [dj];
S irg 'a lu v c h i fo n em alar ham affrikat fo n em alar b ilan te n g qiym atli 
zid d iy a t h o sil qiladi: [sh] — [ch], [j] — [dj].
Y ana q u y id a g i zid d iy atli ju ftlik la r m avjud:
a) « p o rtlo v ch i —sh ovqinli — b u ru n sonanti»:
[b] — [m] [d] — [n] [g] — [n];
b) « sirg 'a lu v c h i — sonant»:
[z] — [1]; [j] — [r]; 
v)«shovqinli s o n a n t —b u ru n sonant»:
[ l ] - [ n ] ; [ r ] - [ n l ;
g )« y o n so n a n t —titro q sonant»:
| I ] - ( r |;
« titro q so n a n t —til o 'rta sonant»:
[ f ] - [ y ] -
55

---

FO N E M A L A R N IN G VARIANTLASHUVI
F o n e m a va to v u sh m u n o sa b a ti in v a ria n t — v a ria n t d ia le k tik a sin i 
o 'z id a a k s e ttira d i. N u tq iy v a ria n tla n ish la rd a fo n e m a la r t u r l i — tu m a n
to v u sh sifa tid a y u z a g a c h iq a d i va u larn i sh artli ravishda, m asalan, 
(b l), (Ь2), (b3), (b4), (b5), (b6), ...(bn) ta rzid a b e lg ila sh m um kin. 
N u tq d a
v o q e la n g a n
b a rc h a
(b) 
la m i 
b itta
|b ] 
fo n em asig a 
b irla sh tirish d a
u la rn in g
u m u m iy
x o ssalari 
« y ig 'ilad i» . 
B u n d ay
u m u m iy x o ssa la rd a n biri u la rn in g fizik (akustik) va fiziologik 
(artik u ly atsio n ) 
o 'x sh a sh lik la rid ir. T urli talaffu z s h a ro itla rid a b u
u m u m iy b e lg ila r o 'z g a ris h g a u c h ra sh i m um kin. L ekin b u o 'z g a rish
m iq d o r o 'z g a rish la ri d a ra ja sid a b o 'lib , sifat o 'z g a rish i b o sq ic h ig a
y e tm a y d i. A ks h olda, u b o s h q a fo n em an in g v a ria n tig a ay la n ib k e tg a n
b o 'lu r edi. M asalan , [a] fonem asi «quyi k e n g » va « la b la n m ag an » lik
m o h iy a tig a eg a. S hu b o isd a n u n u tq iy v o q e la n g a n d a , q a n c h a lik
o 'z g a ris h g a u c h ra m a sin , b aribir, to v u sh b u fo n e m a n in g v a rian ti 
h iso b la n ish i u c h u n m a z k u r m o h iy at c h e g a ra s id a n c h iq m a slig i lozim . 
Q a la m va k a tta s o 'z la rid a 4 ta (a) to v u sh i m av ju d b o 'lib , b u la rn in g
b a rc h a s i y u q o rid a ay tilg a n «quyi k en g » , « lab lan m ag an lik » u m u m iy
b e lg isig a eg a. S hu b o isd a n u la r [a] fo n e m asin in g v a rian ti h iso b lan ad i. 
B iroq (a) to v u sh la ri y u m sh o q — q a ttiq lig i va til o ld i —til o rq a lig i b ilan
fa rq la n a d i. Q alam so 'z id a g i [a] to v u sh lari til o rq a v a q a ttiq u n lila r 
b o 'lsa , k a tta so 'z id a g i [a] la r til oldi va y u m sh o q u n lilard ir. Bu 
b e lg ila r [aj fo n em asi zo tiy m o h iy atid a m av ju d b o 'lm a y , b a lk i [aj 
to v u sh la rin in g talaffuzi ja ra y o n id a b o sh q a (q va k) to v u sh la r ta 'sirid a
y u z a g a k e lg a n h o d isa la rd ir. B o sh q ach a a y tg a n d a , (a) to v u sh lari 
m o h iy a tig a d a x ld o r b o 'lm a g a n , o 'z g a , b e g o n a m o h iy a t z a rra larin in g
(a) fo n em asi k o 'rin is h ig a y o p ish g a n tajallilard ir. Bu taja llila r b ir 
q a ra s h d a (a) to v u sh i m o h iy a tig a d a x ld o rd e k tu y u la d i. S hu b o isd a n
d a rslik va q o 'lla n m a la rd a (a) fo n em asin in g zotiy b e lg ila rid a n biri 
sifa tid a m a z k u r x o ssa h a m ajratilad i. Bir fo n em a h a m tor, h a m k e n g
y o k i h a m jara n g li, h am ja ra n g siz b o 'la o lm ag an lig i k a b i (a) fo n em asi 
h a m til oldi, h a m til o rq a to v u sh i sifatid a v o q e la n a olm aydi.
D em ak , 
zot 
va 
tajalli 
h am d a 
u m u m iy lik
v a 
x u su siy lik
m e to d o lo g iy a si 
b ilan
q u ro lla n g a n
ta d q iq o tc h i 
to v u sh la rd a g i 
m o h iy a tg a d a x ld o r v a d a x ld o r b o 'lm a g a n jih a tla rn i b o s h q a la rd a n
k o 'r a te z ro q va a n iq ro q ilg 'ay d i.
F o n e m a n in g zo tiy
m o h iy ati d o ira sid a n c h iq q a n to v u sh u n in g
v a ria n ti 
sa n a lm a y d i. 
M asalan , 
(b) 
fo n em asi 
ja ra n g li 
u n d o sh
fo n em ad ir. T alaffu zd a u ja ra n g li b o 'lsa g in a , (b) fo n e m asin in g v a ria n ti 
sa n a la d i. K itob s o 'z i k ito p tarzid a talaffu z etilsa, v o q e la n g a n (p) 
to v u sh i (b) fo n e m a sin in g n u tq iy v a rian ti h iso b lan m ay d i. C h u n k i 
ja ra n g siz la sh u v h o d isa sid a g i m iq d o r o 'z g a rish i m e 'y o r c h iz ig 'id a n
56

---

o 'tib , sifat o 'z g a rish i d a ra ja sig a c h a y e tg a n va (p) fonem asi m ohiyati 
ch e g a ra sig a k irg an . X u d d i s h u n d a y (a) fonem asi v o q elan ish id a ham 
«torlik» b e lg isin in g k e n g lik c h e g a ra sig a yetishi bilan v a ria n t (ij 
fonem asi m o h iy ati c h e g a ra s ig a kirib k etad i.
T o v u sh (v arian t)lam in g b ir fo n em ag a birlashishi u c h u n u larn in g
b a rc h a sid a o 'z g a rish siz sa q la n a d ig a n m u h im bir xossa e ’tib o rg a 
olinishi lozim . Bu b ir g u ru h g a k iru v ch i b arch a v arian tlarn in g u sh b u
g u ru h g a k irm ay d ig an b o s h q a v a ria n tla rg a b ir xil qaram a — qarshi 
tu rish i (b u n d a y belg i, o d a td a , fo n ologik farqlovchi b elg i ham
deyiladi) v a b ir xil m a 'n o farq lash id ir. B oshqacha a y tg an d a, tovush 
(variant)lar 
b ir 
fo n e m a g a
b irlash ish i 
u c h u n
ular 
fun k sio n al 
u m u m iy lik k a h a m e g a b o 'lish i lozim . M a'n o farqlash xossasi an a 
s h u n d a y fu n k sio n al u m u m iy lik d ir. F o n em a m a'no farqlash x o ssasig a 
ega. 
Lekin 
to v u sh la rn in g
b a rc h a si 
ham
h a r 
doim
m a'n o
farqlayverm aydi. Bir fo n e m a n in g n u tq iy variantlari o 'm in i ik k in ch i 
fo n em an in g n u tq iy v a ria n ti eg allasa, s o 'z o 'z g a rib ketadi: bo sh —bot, 
bo sh —b e sh kabi. L ekin b ir fo n em an in g b ir v arian ti o 'm in i u n in g
ik k in c h i b ir v a rian ti b ilan alm ash tirilsa, m a ’n o farqlash am alg a 
oshm aydi. O 't (o'sim lik) s o 'z id a g i (o') u n lisin i birov til oldi, b o sh q asi 
esa sh e v a n in g fo n e tik x u s u siy a tla rid a n kelib c h iq q a n h o ld a til o rq a 
to vushi sifatid a talaffu z e tad i. Lekin u la r b ir fonem a variantlari 
b o 'lg a n lig i sab ab li o 'z a ro m a 'n o farq lash q o b iliy atig a eg a em as.
D em ak, 
fo n em a 
d e g a n d a u n in g
fizik — fiziologik xossalari 
m ajm u id an ib o rat m a 'lu m o tn ig in a tu sh u n m a slik kerak. M asalan, 
fizik —fiziologik u m u m iy lik b o 'lg a n (b) b alk i b a rc h a tillard a b o 'lish i 
m um kin. F o n em a e sa h a r b ir tild a o 'z ig a xosdir. C h u n k i fonem a 
o 'z in in g ijtim oiy x o ssasin i m a 'lu m b ir tild ag in a bajaradi. Buni shu 
b ilan izohlash m u m k in k i, m av h u m (lisoniy) [b] ning q a ra m a — 
q a rsh ilik lar tizim i m a 'n o fa rq lash vazifa faq at m a'lum b ir til 
u c h u n g in a xosdir. B o sh q ach a a y tg a n d a , to v u sh larn in g ularn i bir 
g u ru h g a
k iritu v ch i 
fu n k sio n a l 
x u su siy atlari 
(akustik — fiziologik 
xossalari b ilan b irg alik d a) fa q a t b ir til d o ira sid a g in a am al qiladi.
F o n em a fu n k sio n al q o 'lla n is h la rd a n ta sh q a rid a am al q ilad ig an , 
m u ay y an to v u sh lar g u ru h id a n u m u m la sh tirila d ig a n m avhum tovush 
tipi em as. F o n em a s h u n d a y to v u sh la r um um lashm asiki, u lar m u ay y an
fun k siy a 
b ajarad i. 
B iroq 
fo n e m a n i 
«sof funksiya» 
bilan 
ham
c h e g a ra lab q o ’y m aslik lozim . C h u n k i u esh itish o rg an ig a t a ’sir 
q ilad ig an va fu n k siy a b a ja ra d ig a n birlikdir. Biroq u h ar ik k ala 
xossasini ham v a rian ti — to v u sh la r o rq ali n am oyon qiladi.
F o n em a va u n in g v a rian ti b o 'lg a n n u tq tovushi q a n d a y
m u n o sa b a td a b o 'lsa, yo zm a n u tq d a fo n em an in g grafik ifodasi va 
yozm a tovush s h u n d a y m u n o s a b a td a b o 'lad i.
57

---

F o n em an i talaffu z q ilib v a e sh itib b o 'lm a g a n lig i kabi, fo n e m a n in g
grafik ifodasi h a m o n g d a sh a rtli ra v ish d a o ’rin la sh g a n . T alaffuz 
q ilg an b irlig im iz fo n e m a em as, b alk i to v u sh b o 'lg a n lig i k ab i, b d e b
q o g 'o z g a y o zg an im iz h a m g ra fe m a (fonem a ifodasi) em as, b a lk i harf 
(tovush ifodasi) dir. O n g im iz d a g i b g ra fe m a si b a rc h a b h arf lari u c h u n
in v arian t e k a n , b iro rta h a rf h a m g ra fe m a n in g b a rc h a x o ssalarin i 
b ird a n ig a va u m u m a n n a m o y o n q ila o lm aydi. H a r q a n d a y h arf 
individual, v a ria n t x o ssa la rin i o 'z id a m u jassam lash tirad i.
H ar q a n d a y h a rf g ra fe m a v a ria n ti b o 'lg a n lig i kabi, b ir v a q tn in g
o 'z id a fo n em a v a ria n tin in g ifo d asid ir. H ar q a n d a y to v u sh fo n em a 
varianti h a r q a n d a y h a rf g ra fe m a v arian tid ir.
F o n e m a n i tik la sh lison, y a 'n i x u su siy lik u m u m iy lik tarzid a, 
u n in g
v o q e la n ish i 
e s a
liso n iy
n u tq , 
u m u m iy lik — x u su siy lik
y o 'n a lish id a k e c h a d i. D em ak , b o s h q a sa th b irlik la rid a b o 'lg a n i kabi, 
fo n em an in g v o q e la n ish i v a u n in g tik la n ish i b ir —b irig a q a ra m a — 
q a rsh i tu rad i. Bu h o la t g irfe m a v a h a rf d ia le k tik a sid a h a m a k s e tad i.
F O N E T IK JARAYONLAR
A y tilg an id ek , fo n e m a n u tq d a v o q e la n a r e k a n , u n in g v a ria n tla ri 
n u tq iy sh a ro it (yonm a — y o n k e lg a n to v u sh lar y o k i q o 's h im c h a la r 
ta ’siriga 
uch rash i) 
tu fa y li 
tu rlic h a
n a m o y o n
b o 'la d i. 
N a tija d a
tovushlar s o 'z m o h iy a tid a b o 'lm a g a n x o ssa la rg a e g a b o 'la d i. A yrim
to v u sh lar y o n d o sh to v u s h la rg a m o slash ad i, a y rim la rid a o 'z g a rish la r 
k uch ay ib , 
b o sh q a
to v u s h la rg a
alm ash ib
k e tad i. 
N u tq d a
so d ir 
b o 'la d ig a n
o 'z g a ris h la r 
to v u sh la rn in g
k o m b in a to r — p o zitsio n
o 'zg arish lari d ey ilad i.