Христианлик дини, моҳияти, мазмуни

Xristianlikdagi okim va yunalishlar.

Tarixdan ma’lumki milodiy 395 yilda kudratli Rim imperiyasi parchalanib – Garbiy (Rim) va SHarkiy (Vizantiya) kismlarga bulinib ketdi. 476 yilga kelib esa Garbiy Rim saltanati butunlay kuladi. Natijada Rim cherkovi va uning boshligining nufuzi mislsiz oshib ketdi. CHerkov boshligi Rim papasi deb atalib, cheksiz xukukka ega buldi.
SHarkiy Vizantiyada esa imperatorlik xokimiyati kuchli bulganligi sababli cherkov xokimiyatga buysundirilgandi. 1054 yilga kelib Rim va Konstantinapol cherkovlari urtasida diniy ta’limotlarni talkin etish, yangi vujudga kelgan cherkovlarni nazorat kilish, daromadlarni taksimlash yuzasidan kelib chikkan ixtilof keskinlashdi. Okibatda Rim papasi Lev IX va Konstantinopol cherkov boshligi Kirudariy bir-birlarini la’natladilar. Xristianlik ana shu sanadan boshlab ikkiga ajralib ketdi. Ulardan biri Rim papasiga buysunuvchi katolik (butun dunyo) cherkovi, ikkinchisi esa Konstantinopol patriarxiga buysunuvchi Pravoslavie (chin e’tikod) cherkovi degan nom oldi. Buni kiska kilib Xristianlik Garbiy va SHarkiy cherkovlarga ajralib ketdi deb izoxlasa buladi.
Katolik – yunoncha suz bulib, ma’nosi «umumjaxon», «umumiy», «asosiy» demakdir.
Katolik cherkovi kat’iy markazlashtirilganligi bilan ajralib turadi. Uning yagona jaxon markazi – Vatikan davlatida joylashgan. Mazkur cherkovning bosh ruxoniysi, episkopi, birdan bir boshligi – Rim papasi sanaladi.
Rim papasiga Isoning erdagi noibi, u din va axlok masalalarida mutlok gunoxsiz, uning xokimiyati jaxon soborlari xokimiyatidan xam yukori turadi deb karaladi.
Katolik cherkovini papa va uning joylardagi kardinal (urinbosar) lari boshkaradilar. Kardinallar yigilishi Rim papasini saylaydilar.
Katoliylik, xristian dinining asosiy akida va marosimlarini e’tirof etadi. Jannat va duzox bilan birga oxirzamonda xisob-kitob mashxar kunini bor deb xisoblaydi. Mukaddas Rux fakat Ota-Xudodan emas, balki Ugil-Xudodan xam kelib chikkan deb karaydi. Ruxoniylarga uylanish – nikoxni ta’kiklaydi. Injilni fakat ruxoniylar sharxlashi mumkin deb xisoblaydi. Ruxoniylar odamlar bilan xudo urtasida vositachi deb karaladi.
Katoliylik marosimiga kura chakalokni chukintirayotganda suvga botirib olmaydilar, balki uning ustidan suv kuyadilar. CHukintirilgandan sung suritiladigan xushbuy moy gudaklikda emas, keyinchalik balogat yoshida suritilishi tayin etilgan. Diniy ibodat asosan lotin tilida olib borilishi, bu okimga xos xususiyat sanaladi.
Katolik cherkovi bid’atga va Papa xokimiyati dushmanlariga karshi kurashish uchun XIII asrdan Inkvizatsiya (cherkov sudi, jazolash tashkiloti) ni tashkil kilgan. U yuz yillar mobaynida katolik mamlakatlarida faoliyat kursatgan. Sud kilinuvchilarga nisbatan uta shafkatsiz kiynok usullari kullanilgan. Aybdorlarga nisbatan jamoa oldida aytganlaridan voz kechish, jarima solish, kamash, tiriklayin utda kuydirish kabi jazo choralari kullanilgan. Buning misoli tarikasida fan namoyondalari Nikolay Kopernik, Galileo Galiley, Jardano Bruno, fransuz xalkining milliy kaxramoni Janna D`Ark va boshkalarning boshlariga solingan kulfat, kiynok, dorga osish va tiriklayin utda kuydirish kabi jazo choralarini kullanilganligini eslash kifoya.
CHerkov statistikasiga kura, xozir Er yuzida katoliklar 900 milliondan ortik. Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Fransiya, Belgiya, Avstraliya, Lotin Amerikasi mamlakatlarida katoliylik xukmron diniy tashkilot sanaladi. Polsha, CHexiya, Slovakiya, Vengriya, Boltik buyi mamlakatlari va Kubada axolining kupchiligi katoliylikka e’tikod kiladilar.
Provaslavie – ma’nosi chin e’tikod demakdir. Provaslavie – okimining katoliylikdan farklaridan biri shuki, bu okimda yagona diniy markaz, cherkovlarning yagona raxbari yukligidir. Xozirgi vaktda pravoslavieda 15 ta avtokafel (mustakil) cherkov mavjud. Bular – Konstantinopol, Aleksandriya, Kuddus, Rus, Gruziya, Serb, Rumin, Bolgar, Alban, Polyak, CHexiya, Amerika va boshka cherkovlardir.
YUkorida kayd etilganidek Pravoslavie 1054 yilda Xristianlikning SHarkiy Rim imperiyasi urnida rasmiylashgan va uning davlat dini bulgan.
Pravoslavie – olamning yaratuvchisi va boshkaruvchisi mukaddas uchlikdan iborat yagona Xudo ekanligi, narigi dunyo, ajr tugrisidagi, dastlabki gunox tufayli azob-ukubatlarga duchor kilingan insoniyat najot topishga imkon beruvchi Iso Masixning xaloskorlik faoliyati (missiyasi) xakidagi akidalarni tan oladi. Bu okimda 7 sirli marosim asosiy urinni egallaydi. Bular chukintirish, non va vino tortish, ruxoniylik unvonini berish, tavba-tazarru, miro surtish, mukaddas zaytun moyi surtish, nikox marosimlaridir.
Provaslaviening katoliylikdan farklari shundaki, mukaddas rux fakat Ota – Xudodan kelib chikkanligi, cherkov boshliklari emas, balki cherkovning uzi gunoxsizligi va akidalarning uzgarmasligi e’tirof etiladi. Ruxoniylarning uylanishlari va nikoxdan utishlari majburiy kilib belgilangan. Provaslavieda bayramlar nixoyatda kup bulib, ular – ulug, urta va kichik bayramlarga bulinadi. Jumladan, Pasxa bayrami Xochga tortilgan Isoning mu’jizaviy kayta tirilishi xotirasiga bagishlangan bulib, baxorgi tengkunliklarda nishonlanadi.
Rajdestvo Xristovo – Iso Masixning tugilish bayrami, katoliylikda xar yili 25 dekabrda, Pravoslavieda 7-yanvarda nishonlanadi va boshkalar.
Xristianlikdagi uchinchi okim – Protestanizm bulib, norozilik bildruvchi, kelishmaslik degan ma’noni bildiradi.
1526 yilda SHpeyer reyxstagi nemis lyuteranchi knyazlari talabi bilan xar bir nemis knyazi uzi va fukarosi uchun xoxlagan dinni tanlash xukukiga ega ekanligi tugrisida karor kabul kildi. Ammo, 1529 yilda 2 –SHpeyer reyxetagi bu karorni bekor kildi. Bunga karshi Germaniyaning bir kancha shaxarlari va 5 knyazi norozilik – protest bildirdi. «Protestanizm» atamasi shu suzdan kelib chikkan. Uning cherkovi esa protestanizm cherkovi deb yuritiladi.
Protestanizm xam xudoning borligini, uning uch kiyofada namoyon buliishini, jonning ulmasligi, jannat va duzox xakidagi umumxristian ta’limotini e’tirof etadi. SHu bilan birga protestanizm 3 ta yangi koidani joriy etdi:

1. 
   SHaxsiy e’tikod bilan najot topish mumkinligi;
   
2. 
   Dinga ishonuvchi barcha kishilarning ruxoniy bulishi mumkinligi;
   
3. 
   Injilning oliy nufuzi.
   

Protestanizm katolik cherkovi gunoxdan xoli, Rim papasi birlamchi, degan ta’limotlarni rad etadi.
Xristianlikning bu okimida insonning xudoga va cherkovga munosabati soddalashtirilgan. But va sanamlarga siginish yuk. Monaxlik va ruxoniylarning uylanmasligi koralanadi.
Protestanizm sirli marosimlarning kupchiligini bekor kildi, fakat chukintirish xamda non va vino tortish marosimini koldirdi.
Protestantlar soni xozirgi davrda butun dunyoda 250 milliondan ortik. Bu okim Skandinaviya mamlakatlari, Germaniya, Britaniya, Kanada, Avstraliya, YAngi Zellandiya, AKSH va boshka mamlakatlarda keng tarkalagan.
Protestanizmdagi asosiy okimlarga – babtizm, staroverlar, duxoborlar, molokonlar, mormonlar, adventistlar, Iegova shoxidlari va boshkalar kiradi.
Baptizm – yunoncha suz bulib, «suv bilan chukintirish» degan ma’noni bildiradi. Bu ta’limot buyicha bolalar yoshligida emas, balki voyaga etganda, dinga nisbatan ongli bulgandagina chukintirilishi lozimligi ukdiriladi. Xristianlikda mukaddas xisoblanadigan avliyolar, monaxlik, ikona, but va boshkalar rad etiladi.
Baptizm ruxoniylarning dindorlar bilan insonlar urtasidagi vositachiligini rad etadi. Insonning yashashdan maksadi, uzini narigi dunyoga tayyorlashdir deyiladi. Baptitstlar xar xil yiginlarlarga, teatrlarga, xursandchilik maskanlariga bormaydilar. Begonalarga karshi kurol kutarmaydilar. Xatto armiyaga berganlarida xam kurolga kul tegizmaydilar, boshka ishlar bilan shugullanadilar. Kamdan-kam xursand bulib yuradilar, kupincha xomush yuradilar. Uz yakinlari va dushmanlarini xam birdek sevishlari, xammani kechirishlari, yomonlikka karshilik kursatmasliklari muttasil tashvikot kilinadi. Jaxonda baptistlar soni 35 milliondan ortik. 1905 yilda jaxon baptistlar ittifoki tuzilgan, uning markazi AKSHda. Uzbekistonda baptistlarning ruyxatga olingan 14 jamoasi mavjud.
Duxoborlar – ruxga e’tikod kiluvchi xristianlar, rux uchun kurashuvchilar – eski rus sektantchiligi yunalishlaridan biri. Ular ruxoniylarni, monaxlikni, butxonalarni, provaslav koida va marosimlarini, xoch va ikonalarga topinishni rad etganlar. Iso Masix oddiy inson, xudoning ugli emas, ammo unda iloxiy akl mujassam bulgan deyiladi.
Adventistlar – lotincha suz bulib, voke bulish ma’nosini bildiradi. Adventistlar jonning ulmasligini inkor etadilar. Jon tana bilan birga uladi va Iso kayta tirilib kelgan kun yana tiriladi. Bu dunyo ana shunga tayyorgarlik kurish uchun berilgan deydilar. SHanba kunini dam olish kuni deb biladilar. Uz daromadlarining undan bir kismini cherkovga berish talab etiladi. Adventistlar Iso kayta tirilib kelib oxiratdan avval ming yil xukmronlik kiladi va bu kun yakin deb ishonishadi.