Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
65
kelini Sultonimni yordamga chaqirishga va ikkovlashib Hamidani Humoyun bilan albatta 
uchrashtirishga so‘z berdi. 
*  *  * 
 
Chorshanba kuni Sultonim va Dildor begim Samandar bog‘iga Hamida bonuni choshgoh 
payti boshlab bormoqchi ekanliklarini xabar qildilar. 
Humoyun ularni ikki tomoniga sersoya sanobar daraxtlari o‘tkazilgan yo‘lka oxirida, 
zarrin naqshlar bilan bezatilgan shiyponda kutib oldi. 
ta’zim-u tavozelardan keyin Dildor og‘acha va Sultonim begim shiypondan o‘ng tomonga 
burilgan yo‘lka bilan daryo bo‘yiga qarab ketdilar, Humoyun bilan Hamida bonu atrofini 
yashil chirmovuqlar pana qilib turgan shiyponda yakkama-yakka qolishdi. 
Hamida bonu nafarmon gulli parchadan qabo kiygan. Boshidagi baland toqisi chetidan 
yelkasiga tushgan ikki o‘rim uzun sochlari qabosining etagigacha yetgan. Yuziga tutilgan 
oq harir parda uni yanada sehrli ko‘rsatadi. 
Humoyun quvonchini yashirolmay: 
— Sizni qayta ko‘rganim uchun tangriga shukurlar ayturmen! — dedi. — Shu keyingi bir 
hafta men uchun bir yildek uzun tuyuldi. Men sizga dilimni ochib so‘zlay. Umrimda hech 
bir qizni bunchalik intizor bo‘lib kutmaganmen. Hamida bonu, sizdan o‘tinamen, rostini 
ayting, mendan ne gunoh o‘tdiki, diydoringizga bu qadar nomunosib ko‘rdingiz?.. 
Hamida bonu cho‘g‘day yonib turgan ko‘zlarini yerdan olib, Humoyunning yuziga qisqa 
bir nazar tashladi. 
— Sizdan gunoh o‘tgan emas... 
— Bo‘lmasa oramizda ne monelik bor? Ayting, men bilay... 
— Monelik ham emas... Siz e’zozlagan pok bir kishining xotirasi... Balki hali tirikdir? Yoki 
tangri rahmatiga borgani rostmi? Shuni bilolmay dog‘damen... 
— Kim dedingiz? Kim? 
— Sizga Chausada yaxshiliklar qilgan yigit... iningiz bizni Alvarga olib ketib qolgan 
edilar. Biz yo‘g‘imizda siz uni taxtga chiqargan ekansiz... 
— Nizommi? 
— Ha... 
Karamnasadagi halokatli o‘pqonlar, keyin Agrada bo‘lgan kurashlar, Nizomning bir 
kechada dom-daraksiz yo‘qolgani, Humoyun qancha surishtirib, hech narsani aniqlay 
olmaganligi xotirasiga birdan bosib keldi-da, xayolini boshqa yoqqa burib yubordi: 
— Men uni avliyoday e’zozlab yurdim-u to‘satdan yo‘qotib qo‘ydim. Agar shu yigit 
yonimda bo‘lsa, ehtimol, keyingi falokatlarga uchramasmidim? Siz ham uni 
bilarmidingiz, Hamida bonu? 
— Zarafshon bog‘ida turganda ko‘rgan edim. Kichkina qizaloq paytlarimda kanizim bilan 
ikkimizni qayig‘iga solib aylantirgan edi. 
Hamida bonu Nizom bilan o‘tgan mas’ud damlarini hozir juda ma’yus bo‘lib esladi-da: 
— Meni bir o‘y ezadir, hazratim, — dedi. — Men o‘zim bilmagan holda ehtimol... uning 
o‘limiga yoki... yo‘qolishiga sabab bo‘lgandurmen? 
— Yo‘g‘-e, nechun siz sabab bo‘lursiz? 
Hamida bonuning qo‘lida ko‘zmunchoqlar va kashtalar bilan bezatilgan chiroyli atlas 
kisa* bor edi. u kisani sekin ochib, ichidan sarg‘ayib, hilvirab qolgan bir parcha qog‘ozni 
avaylab oldi. 
— o‘n kundan beri huzuringizga kelolmaganimning sababi mana shu maktub. Buni 
sizdan yashirsam dilim kuydi. Aytay desam... Meni hayosiz deb o‘ylashingizdan 
qo‘rqdim. Agar bu maktubda xotirangizga malol keladigan biron gap bo‘lsa meni ham, 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
66
uni ham kechiring. Avval shu iltimosimni qabul qilsangiz, keyin maktubni berishga jur’at 
etgaymen. 
— Iltimosingizni bajonidil qabul qilgaymen! 
Shundan keyin Hamida bonu Nizomning maktubini Humoyunga berdi. Maktubda Nizom 
Humoyunni «tanti siymo ekanlar» deb maqtagani unga yoqimli tuyulsa ham, ammo 
Hamida bonuni «Oftobim» deb muhabbat izhor qilgani, Jamna bo‘yidagi o‘sha sohilda 
yana bir uchrashishga chorlagani va to‘ydan gap ochgan joylari to‘satdan rashkini 
keltirdi. Humoyun Nizomni avliyo deb yursa, bunaqa shaytonligi ham bor ekan-ku! 
Alvardan Hindol mirzoni tezroq chaqirtirgisi kelib sabrsizlangani bejiz emas ekan-da! 
Humoyun xatning oxiriga yetgan sari avzoyi o‘zgarib, qoshlari chimirilgani Hamida 
bonuni xavotir qildi. Nahotki Humoyun Nizomning taqdiri nima bo‘lganini, bu xat 
kimlarning qo‘liga tushib, Hamida bonuga qanday yetib kelganini surishtirib bilmasdan 
oldin ikki yoshning orasida bo‘lib o‘tgan bolalarcha musaffo mehrga rashk qilsa? 
Humoyun xatni o‘qib bo‘lib boshini ko‘targanda Hamida kuyunib gapirdi: 
— Koshki bu xat o‘sha paytda mening ilkimga borib tekkan bo‘lsa! Nobakorlar buni ham 
o‘g‘irlagan ekanlar. 
— Nechuk? Bu xatni sizga kim berdi? 
— Otam... 
— A? 
Hamida bonu voqeaning tafsilotlarini hikoya qilar ekan, Humoyun Nizomning mana shu 
xat tufayli ashaddiy dushmanlari qo‘liga qanday tushib qolganini endi taxmin qila 
boshladi. Bu xat Alvarga borgan emas, hamma yovuzlik  Agraning o‘zida qilingan. 
Hamida bonular Alvardan Agraga qaytgunlaricha Nizom yo‘qolib bo‘lgan. Humoyun uni 
bir oy qidirtirib, hech qayerdan topdirolmagach, daryoga cho‘kib ketgan, degan fikrga 
kelgan edi. Shungacha Nizomning xatini yashirib yurgan g‘alamislar endi u o‘ldiga 
chiqqanidan so‘ng Hamida bonuning ham adabini berib qo‘ygilari keladi. Nizomning 
podsholik muhri bosilgan maktubini kechasi qorong‘ida notanish bir kishi Mirbobo 
Do‘stning qo‘liga tutqizadi, «qizingni tiyib ol!» deb g‘o‘ldiraydi-yu, g‘oyib bo‘ladi. Mirbobo 
Do‘st qo‘ldan qo‘lga o‘tib ezg‘ilangan bu xatni o‘qib, undagi muhabbat izhoridan, 
ayniqsa, qizining daryo sohilida begona yigit bilan uchrashganidan darg‘azab bo‘ladi. 
Hamida bonuni qiyin-qiynoqlarga soladi. «Dadajon, o‘lib ketgan bo‘lsa arvohini 
ranjitmang, menda gunoh yo‘q, u ham bolalarcha, sof muomalada bo‘lgan» deb, Hamida 
bonu otasiga yig‘lab izoh beradi. Keyin onasi oraga tushadi. Mirbobo Do‘st xatni yirtib 
tashlamoqchi bo‘lganda, xotini, «o‘lgan odamning xotirasi uvol bo‘lmasin, menga 
bering!» deb yalinib, xatni undan oladi-yu, sandiq tubiga yashiradi. Aminat yordamida 
maktub axiyri Hamidaning qo‘liga tegadi. 
Hamida bonu bu voqealarni aytib berar ekan, ko‘zlarida, yosh yiltiradi. Humoyun buni 
ko‘rganda boyagi qizg‘anchiq tuyg‘ulari endi o‘ziga ham juda noo‘rin va uyatli tuyuldi. 
Nizomning boshiga yomon bir falokat tushganligi, uni Hamida bilan uchrashtirish 
bahonasida daryo bo‘yiga olib borib o‘ldirib yuborganlari Humoyunni endi larzaga soldi. 
Axir Nizomning taqdiri uchun, avvalo, Humoyun javobgar emasmidi? Tajribasiz yosh 
yigitga hokimiyatni bergan u edi-ku? Yaxshilik qilaman deb, uni saroydagi yomon 
muhitning qurboniga aylantirganidan qanday bexabar qoldi? 
— Ilohim Nizom tirik bo‘lsin, — dedi Humoyun.— U bo‘lmaganda men o‘zim hozir tirik 
yurmas edim. 
— Balki tirikdir?... Qandoq bilish mumkin? Uning xotirasi siz bilan mening oramda tirik 
bir daryodek oqib turibdir. Shuncha kundan beri huzuringizga kelolmaganim — ana shu 
daryoni bosib o‘tolmaganim sababli edi, hazratim. 
Hamida bonuning qanchalik go‘zal qalbi borligini Humoyun uning mana shu so‘zlaridan 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
67
sezdi. Hozir uning o‘zi uchun ham Nizomning xotirasi muqaddas bir daryo bo‘lib tuyuldi. 
Endi u ham bu daryoni oyoqosti qilib bosib o‘tolmasligini, Hamida bonu turgan narigi 
qirg‘oqqa boshqa bir yo‘l topishi kerakligini his qildi. Balki bu yo‘l juda uzoqlardan 
aylanib kelar va undan juda katta sabr-bardosh talab qilar. Lekin Hamida bonuning 
visoliga tezroq yetishmoqchi bo‘lib sabrsizlanganlari hozir uning o‘ziga yengiltaklik va 
bachkanalik bo‘lib ko‘rindi. Ikkovlari ham Nizom xotirasi oldida qarzdor ekanmilar, endi 
bu qarzni uzishlari kerak. Loaqal Nizomning taqdiri nima bo‘lganini aniqlamay turib, bir-
birlariga astoydil ko‘ngil qo‘ya olmaydilar. Humoyun Hamida bonuga Nizomning xatini 
qaytarib berar ekan: 
— Balki javob yozarsiz, Hamida bonu? — dedi. — Agra tomonlarga yashiriqcha borib 
kelayotgan odamlarimiz bor. Tayinlab berib yuborgaymiz. Nizomning ota-onasiga 
Sekridan kattagina jogir bergan edik. Nizomning taqdiri qanday bo‘lganini ular bulturdan 
beri so‘roqlab bilgan bo‘lsalar kerak. Bizning Agradan chiqib ketganimizga ham yetti oy 
bo‘ldi. Ko‘nglim sezib turibdir, odam yuborsak, biron xabarini topib kelgay. 
Hamida bonu Nizomga yozadigan xatining qo‘ldan qo‘lga o‘tib yurishini o‘ylab ikkilandi. 
— Hazratim, xat yana... begonalar ilkiga tushishidan qo‘rqamen... Yurak oldirib 
qo‘yganimni bilursiz. Balki o‘zingiz mening nomimdan ham... bitib yuborarsiz? 
— Mayli, Nizomga men ham maktub yozay. Ammo siz qo‘rqmang. Maktubingizni eng 
ishonchli bir odamga bergaymiz. Surg‘uchlab bekitgaysiz. Hech kim ochmagay. Axir 
maktubga javob yozish — sizning burchingiz. To‘g‘rimi? 
Hamida bonu Humoyunning so‘zlariga ishongan kabi bosh irg‘ab: 
— Minnatdormen! — dedi. 
Humoyun uni ko‘shkka boshlab bordi. Hamida bonu gap-so‘zlardan qo‘rqmay ichkariga 
dadil kirdi. Humoyun Javhar oftobachini chaqirib pastki ayvonga miz va qog‘oz-qalam 
olib kelishni buyurdi. Hamida bonuni shu ayvonga boshlab kirib, qog‘oz, siyoh va qalam 
turgan miz oldiga o‘tqazdi-da, o‘zi xonayi xosga chiqdi va Javhar oftobachiga yana bir 
topshiriq berdi: 
— Filbon La’l Chandni chorlang! Tez! 
To La’l Chand kelguncha Humoyun ham miz yoniga kelib maktub yoza boshladi: 
«Menga tug‘ushqonimdek aziz va muhtaram Nizomiddin! 
Xudodan iltijo qilurmenkim, bu xat Sizning ilkingizga borib yetsin. Bizning boshimizga 
tushgan keyingi kulfatlardan xabaringiz bordir. Shular tufayli Sindda armon-u alam 
ichida yurganimda bir sabab bilan Hamida bonuga yozgan maktubingizdan xabar 
topdim. Aralashishim lozim bo‘lmagan bu nozik muammoga faqat Sizni qidirib topish 
niyatidagina aralashmoqdamen. Buning uchun meni ma’zur tuting. Maktubingizdagi 
rozlardan xijolat chekmang, chunki bu boralarda men sizni o‘zimdan yuz chandon 
musafforoq va ma’sumroq deb bilurmen. Men to umrim boricha sizdan qarzdormen va 
ko‘nglingiz tilagan qanday ish ilkimdan kelsa qilishga tayyorman. Agar dargohimizga 
qaytishni ixtiyor qilsangiz, bosh ustiga, taqdirda neki bo‘lsa birga baham ko‘rgaymiz...» 
Ayvonda o‘ltirib xat yozayotgan Hamida bonu esa har ikki so‘zdan so‘ng bir to‘xtab 
qolar, Humoyun ham shu binoda o‘ltirganligi xayolidan nari ketmas, nizom hayotmi-
yo‘qmi, bundan qat’i nazar, ikki yigit uni ikki o‘t orasiga tashlayotganday qiynar edi. 
Bugungi hayajonli gaplardan so‘ng Humoyun unga sirdoshroq tuyular, shuning uchun qiz 
Nizomga: 
«Qadrdon og‘am o‘rnidasiz, — deb yozmoqda edi.— Oramiz nurday pok. Faqat menga 
yozgan maktubingiz tufayli boshingizga og‘ir kunlar tushmadimikin degan 
iztirobdamen». Hamida bonu maktubni qachon va kimdan olganini bayon qildi: «Sizning 
yog‘iy ilkiga tushishingizga men ham sababchi bo‘lganim uchun ruhiy azobdamen, — 
deb davom etdi. — Ilohim hayot bo‘ling». 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
68
Hamida bonu qisqagina maktubini tugatib, o‘rnidan turganda Humoyunning munshisi 
ayvonga ta’zim qilib kirdi. Hamida boya xat yozganda ko‘tarib qo‘ygan harir pardani 
yana yuziga tushirdi. Munshining qo‘lidagi sopol idishda xiyol bug‘lanib turgan issiq 
surg‘ich bor edi. 
— Maktubni yozib bo‘ldingizmi, bonu? — so‘radi munshi. — Hazratim menga 
surg‘uchlashni buyurdilar. 
Humoyun Hamidani alohida joyda yolg‘iz qoldirib, istaganicha erkin maktub yozishga 
imkon bergani va maktubini hech kim o‘qiyolmaydigan qilib darhol surg‘uchlatgani 
qizning unga bo‘lgan ehtiromini yanada oshirdi. Hamidani ko‘pdan beri ezib yurgan ichki 
dard endi og‘ir toshday dilidan ko‘chib go‘yo qog‘ozga tushdi va shu bilan ruhiga katta 
bir yengillik berdi. 
Bu orada Humoyun ham maktubini yozib bo‘lgan ekan, munshi uni ham surg‘uchladi. 
Shu orada Javhar oftobachi filbon La’l Chandni boshlab keldi. Humoyun har ikkala 
maktubni munshining qo‘lidan oldida, Hamida bonuni o‘zining xonayi xosiga boshlab 
kirdi. So‘ng La’l Chandning bir o‘zini chaqirtirdi. 
 
_____________ 
* K i s a — xaltacha, bugungi tilda — sumka. Keyinchalik kisa — kiyimga tikiladigan kissa nomini olgan.
 
*  *  * 
 
Bundan o‘ng to‘rt yil avval G‘ozixonning qutqusi bilan Bobur askarlarini o‘rmonda 
adashtirib halok qilmoqchi bo‘lgan La’l Kumar keyinchalik La’l Chand nomi bilan 
Humoyun xizmatiga kirgan edi. Gujaratda Bahodirshoh bilan bo‘lgan janglarda La’l 
Chand mingan jangovar fil dushman fillarining birini o‘mrovi bilan urib va ikki oyoqlab 
tepib qulatganini, ikkinchisini tishlari bilan urib qochirganini Humoyun o‘zi ko‘rgan edi. 
Shundan beri La’l Chandni o‘ziga xos filbon qilib olgan, Ganga bo‘yida Chausada ham bu 
odam uning Sherxon asoratidan qochib qutulishiga yordam bergan edi. La’l Chandning 
tabib akasi Bayju o‘g‘il-qizlari va nevaralari bilan Agra atroflarida istiqomat qilardi. 
Sakkiz oydan beri Humoyun bilan birga musofirotda yurgan La’l Chand jigarbandlarini 
juda sog‘ingan, ulardan xabar olib kelish uchun «hali shoshmang, vaqti-soati kelganda 
sizni o‘zim chaqirtirgaymen», degan edi. 
Hozir podsho chaqirtirganidan umidga to‘lib shosha-pisha yetib kelgan La’l Chand qo‘lini 
juftlab boshi uzra qo‘yganicha ta’zim qildi-da: 
— Buyuring, hazratim! — dedi. 
— Sohib Chand, siz Agraga borib kelmoqchi edingiz. Biroq Agrada hozir Shershoh 
hukmron. Yo‘llar xatarli... 
— Xatarni endi ko‘rmoqdamizmi, hazratim! Men Laxo‘rga borib yurmasdan, Ajmirga 
o‘tib, undan agraga bormoqchimen. Savdogar qiyofasiga kirib filimga bozorgir mollardan 
yuklaymen. 
— Sahro orqali yursangiz balki fildan ko‘ra tuya ma’quldir? 
— Mening filim sahroda ham yaxshi yurgay! Hozir salqin, tuyadan ko‘ra filda tezroq 
borish mumkin. 
— Taxminan necha kunda borib qaytgaysiz? 
— Bu yerdan Agragacha Ajmir orqali salkam besh yuz mil. Har kuni o‘ttiz-qirq mildan 
yurganimda... nari-berisi bilan... bir oyda kelurmen. 
Humoyun yelkasiga olayotgan yuki benihoya og‘ir ekanini birdan sezib qolganday 
gavdasi mayishib: 
— O‘h! — dedi va yordam kutganday Hamida bonuga mo‘ltirab qaradi. «Nahotki bir 
oygacha filbonning yo‘liga qarab, bir-birimiz bilan uchrasholmay yurgaymiz?» degan 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
69
savolni qiz fahmladi. «Nachora, boshqa iloj yo‘q!» demoqchi bo‘lib, qiz javob qarash 
qildi. Humoyun qizning so‘z bilan aytolmagan javobini  qat’iyatli nigohidan payqadi. U 
Hamidaning xohishiga qarshi borolmay og‘ir tin oldi-da, yana filbonga yuzlandi. 
— Siz Nizomni bilar edingiz. Bedarak ketgani bizni haligacha  iztirobga solmoqda. 
— O‘zi  ham ajoyib yigit edi, — deb achinib esladi La’l Chand. 
— So‘nggi oylarda ehtimol bir xabari chiqqandir,— davom etdi Humoyun. — Sekri 
tomonda ota-onalari tursa kerak. Avval ularni toping. Agar ular orqali Nizomni 
topsangiz, mana shu ikkita maktubni ilkiga bering-u bizga javobini olib keling. 
La’l Chand maktublarni ta’zim bilan ikki qo‘llab oldi: 
— Bularni shunday maxfiy tutingki, siz-u nizomdan boshqa biror odamning ilki ham 
tegmasin, nazari ham tushmasin! 
Yoshi qirq beshlarga borib, uzun soqol qo‘ygan, lablari va iyagi atrofidagi soqol-
mo‘ylabining bir qismi oqargan La’l Chand ko‘pni ko‘rgan tajribali odam edi. Uzoq yo‘lda 
unga pul kerak bo‘lishini biladigan Humoyun xazinachini  chaqirib ikki hamyon oltin 
berdirdi. 
— Biri o‘zingizga, — dedi, — savdogar qiyofasida borsangiz pulsiz ish bitirolmagaysiz. 
Ikkinchi hamyonni esa Nizomga bergaysiz. Xazinada uning ko‘p oltinlari qolgan. Kerak 
bo‘lsa yana olishi mumkin. 
— Mabodo, Nizomni topolmasam-chi? — deb so‘radi La’l Chand. 
— U holda maktublarni qaytib olib kelgaysiz, toki surg‘uchlari buzilmagan bo‘lsin! — 
qat’iy qilib dedi Humoyun. 
— Jonimni garovga qo‘yib bo‘lsa ham buyrug‘ingizni bajargaymen! —  dedi La’l  Chand 
va orqasi bilan yurib chiqib ketdi. Shundan so‘ng Hamida bonu Humoyunga minnatdor 
ko‘zlari bilan tikildi-da: 
— Olijanob ish qildingiz, hazratim! — dedi. — Endi menga ijozat bering. Dildor begim 
kutib qoldilar. 
Humoyun uni boqqa kuzatib chiqdi. 
— Agradan xabar kelguncha... xayr! — dedi qiz. 
— Hamida bonu, Nizomga oid gap oramizda qolgani durust. 
Hamida bonuga bu taklif ma’qul tushdi. Uylariga qaytayotganlarida, Dildor og‘acha uning 
nima qarorga kelganlarini so‘radi. Hamida bonu Humoyundan bir oyga muhlat 
so‘raganini, hazrat shunga ko‘nganini aytdi. Boshqa gaplarni qiz hatto onasidan ham sir 
tutdi. 
*  *  * 
 
Ikkovlari orasidagi bu sir Hamidaning diliga tushgan uchqun bo‘ldi-yu, ilgari sokin turgan 
tuyg‘ularini alanga oldira boshladi. Humoyun bog‘da o‘zini qanday tutgani, shiyponda 
nimalar degani, ko‘shkka kirganda aytgan gaplari — hammasi Hamidaning xotirasiga 
minglab suratlardek naqshlanib qolgan edi. Endi qayerga bormasin, nima ish qilmasin, 
ana shu suratlarning goh unisi, goh bunisi ko‘z oldidan beixtiyor o‘tib turadi. Yigitning 
ehtirosli ovoz bilan, «dunyoda hech bir qizni men bunchalik intizor bo‘lib kutmagan 
edim», degan so‘zlari qulog‘iga qayta-qayta eshitiladi. Har eshitilganda qizning dilini 
yayratib, o‘zidan iftixor qiladigan darajadagi mamnuniyat bag‘ishlaydi, Hamida o‘zini eng 
toleyi baland bir qizdek sezadi. Lekin xatarli safarga ketgan filbon La’l Chand esiga 
tushganda va Humoyunning Bhakkardagi ishlari kun sayin chigallashib borayotganini 
eshitganda, «nechun Nizomning maktubini o‘rtaga soldim-u shuncha tashvish 
orttirdim?» deb o‘zidan norozi bo‘lardi. Ko‘ngli muncha nozik bo‘lmasa nima qilarkin? 
Rost, Nizom unutib bo‘lmaydigan yigit edi, Hamida hozir ham uning xotirasini behurmat 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
70
qilib bosib o‘tolmasligini sezadi. Shu bir oy tezroq o‘ta qolsa ekan, deb kun sanaydi-yu, 
tashqi olamda bo‘layotgan va o‘zlarining taqdirlariga ta’sir  qiladigan voqealarga har 
qachongidan ham ortiq bir maroq va iztirob bilan quloq soladi. 
Shershoh Panjobni olib, endi janubi g‘arb tomonlarga qo‘shin tortgani, uning lashkari 
hozir sakson mingdan ham oshib ketgani Hamida bonuga Hindol mirzoning qarorgohida 
bo‘layotgan gap-so‘zlardan ma’lum edi. Humoyunning esa bek-u navkarlaridan anchasi 
qochgan, yana bir qismi Komron mirzo tomoniga o‘tib ketgan, hozir Bhakkarda to‘rt 
mingga yaqin odami qolgan. 
Humoyunning atrofidagi adovat halqasi siqilib kelayotganini, Bhakkardagi Samandar 
bog‘i orombaxsh bo‘lsa ham, lekin daryoning o‘rtasida joylashganligi uchun qurshovda 
qolishi osonligini Hamida bonu ham sezib xavotirlanardi. Shuning uchun Humoyun o‘z 
qarorgohini Bhakkardan janubroqqa — Pothur degan joyga ko‘chirganda Hamidalar ham 
Hindol mirzoning odamlari qatorida darhol o‘sha mavzega yo‘l oldilar. Yonidagi qum 
sahrosini quruq shabada esib turadigan, sug‘oriladigan yerlarida hurmolardan tashqari 
anorlar ham o‘sadigan bu xushhavo mavzeda Humoyun dalv* oyining oxirlarigacha turib 
qoldi. Hindol mirzo akasiga yaqin joyga chodir tikkan, Humoyunning balandlikda turgan 
xirgoh va borgohlari Hamidalarga yaxshi ko‘rinib turardi. 
Filbon La’l Chand qaytishiga va’da qilgan bir oy tugab bormoqda. Kun sanab yurgan 
Hamida: «Filbon Bhakkarga kelsa biz yo‘qmiz, topolmay sarson bo‘lib yuribdimi?» deb 
iztirob chekadi. 
Biroq Pothur La’l Chand o‘tib keladigan Tar sahrosiga Bhakkardan ko‘ra yaqinroq edi. Bu 
yerda to‘rt ming odami bilan Humoyun kelib tushganligi atrof qishloqlarda allaqachon 
ovoza bo‘lgan. Ana shu ovozalarni yo‘lda kelayotib eshitgan La’l Chand Pothurni tez 
topdi. Humoyunning borgohi turgan balandlikka tomon filini qistab haydab o‘tayotganda 
Hamida bonu uni ko‘rib qoldi. 
Oradan biror soat o‘tar-o‘tmas Humoyunning qarorgohidan Mohim bibi degan o‘ttiz 
yoshlardagi juvon Hamida bonuni yo‘qlab keldi. Bu juvonning eri Nadimbek Humoyun 
bilan bir onani emgan ko‘kaldosh, og‘a-inidek birga o‘sib eng yaqin mulozimiga 
aylangan, Mohim bibi ham shu tufayli podshoga yaqin kelindek bo‘lib qolgan. 
— Hazratim iltimos qildilar, hozir biznikiga borar ekansiz. 
— Nechun siznikiga? — tushunmadi Hamida bonu. 
— U kishining o‘zlari ham biznikiga kelmoqchilar. 
Demak, Humoyun inisi Hindolning g‘ashlik qilishini sezib, bu tomonlarga kelmagan. 
Hamida onasidan Mohim bibilarnikiga birrov borib kelish uchun ruxsat oldi-da, Mohim 
bibi bilan yo‘lga tushdi. Har bir qadamida: «Nizom tirikmikin? Bu yog‘i endi nima 
bo‘larkin?» degan savollar xayolidan o‘tib turardi. Mohim bibilarning cho‘g‘day yasatilgan 
keng va yorug‘ shomiyonasi to‘rida Humoyun uni kutib o‘tirgan ekan. Hamida bonu 
eshikda ko‘rinishi bilan o‘rnidan turdi. 
— Qadamingiz qutlug‘ bo‘lsin, Hamida bonu, bu yoqqa marhamat qiling! — deb, o‘ng 
tomoniga to‘shalgan zarbof ko‘rpachani ko‘rsatdi. 
Hamida bonu tortinib Mohim bibiga o‘girilgan edi, u ham: 
— O‘ting, o‘ting — deb, qizni o‘sha zarbof ko‘rpachaga o‘tkazdi-da, — men hozir! — deb, 
orqasi bilan yurib chiqib ketdi. 
Ikkovlari qolganda Humoyun Hamidaga to‘rt buklangan bir varaq qog‘ozni berdi: 
— La’l Chand olib kelgan maktub. O‘zingiz bir o‘qing! 
Hamida bonu oyoqlarini taqimi ostiga yig‘ib odob bilan o‘ltirgan kuyicha maktubni titroq 
qo‘llar bilan ochdi. Nizomning dastxatini taniganday bo‘ldi. 
— Nahotki? — deb avval xatning tagidagi imzoga qaradi. «Nizom» degan imzoni 
ko‘rgach, — xayriyat, tirik ekan! — deb entikdi. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
71
Humoyun ham yaqin bir kishisi tirilib kelganday quvonib gapirdi: 
— Siz sabab bo‘ldingiz-u, haqiqatni bildik, Hamida bonu! 
Hamida xatni sinchiklab o‘qiy boshladi: 
«Unutilmas og‘am mirzo Humoyun! 
O‘zingiz og‘ir kulfatlarni boshdan kechirib yurgan kunlaringizda meni yod etib maxsus 
odam yuborganingiz majruh dilimga malham bo‘ldi. Sizning maktubingizni ham, Hamida 
bonuning javobini ham yig‘lab o‘qidim. Toj-u taxt qanday balo ekanki, hammamizga 
shuncha baxtsizliklar keltirdi. minba’d men shohlik dargohlariga qadam bosmaslikka ahd 
qildim...» 
 
Nizom Afzalbek degan mushrifga ish buyurganini, davlatni boshqarishda tajribasi yo‘q 
odamni saroydagi mal’unlar qanday aldab qo‘lga tushirganlarini, kechasi o‘rmonda uni 
ayovsiz pichoqlab, urib, o‘ldirgandan battar qilganlarini yozgan edi. Yo‘qolgan mollarini 
qidirib chiqqan bir dehqon ziyrak itlari yordamida qorong‘ida Nizomni behush yotgan 
joyidan topib oladi. Baquvvat yigit bo‘lgan Nizom hali jon bermagan ekan. Rahmdil 
dehqon uning yaralarini bog‘laydi, o‘g‘li yordamida uyiga olib borib, qo‘lidan kelganicha 
muolaja qiladi. Qishloq tabibi unga yordam beradi. Nizom goh hud, goh behud bo‘lib 
uzoq yotadi. Sal o‘ziga kelib tilga kirganda, «meni yashiringlar, hech kimga aytmanglar» 
deydi. O‘sha g‘alamislar bilib qolsa yana kelishlaridan qo‘rqadi. Nizom otini ham 
yashiradi, ismini so‘raganlarga «Salim» deydi. Hozir turib yuradigan bo‘lgan Nizom shu 
kunlarda ota-onasi bilan Ajmirda ekan, o‘tirgan joyida savat to‘qib tirikchilik tebratar 
ekan. La’l Chand uni tabib akasi Bayju yordamida zo‘rg‘a topibdi. 
Humoyun filbon bilan yuborgan ming tanga oltin Nizomning og‘ir kuniga juda asqatadi. 
Dushmanlari o‘shanda uni nag‘alli poshnalari bilan tepib umurtqasiga zarar yetkazgan 
ekan. U haligacha hassaga suyanib yurar, Humoyundan kelgan pulning bir qismini ota-
onasiga berib, qolganiga muolajani davom qildirmoqchi edi. 
«O‘shanda shohlik g‘ururiga berilib qilgan xatolarimdan hali ham pushaymonmen, — deb 
davom etgan edi Nizom o‘z maktubini. — Hamida bonuga yozgan xatim juda pok va 
samimiy edi. Faqat nopok odamlar shu tufayli bonuning diliga ozor yetkazgan bo‘lsalar, 
men uzr so‘rayman. Yoshlik sho‘xliklarim uchun shunchalik qattiq jazolandim. Hamida 
bonu o‘z javoblarida menga «og‘a» deb murojaat qilibdirlar. Men ham Hamida bonuni 
qiyomatlik singlim deb bilurmen. Ikkovlaringizga chin dilimdan baxt tilaymen. 
Duoyi salom bilan qiyomatlik iningiz Nizom». 
Hamida bonu xatni o‘qib bo‘lganda qarama-qarshi tuyg‘ular girdobida qoldi. Avval 
Nizomning tirik qolganidan quvongan bo‘lsa, sal o‘tgach, uning o‘rmonda qanday 
pichoqlangan va toptalganini ko‘z oldiga keltirib dahshatga tushdi. Aralash-quralash 
tuyg‘ular girdobini tig‘day yorib o‘tgan tuyg‘u — Nizomni shu ko‘yga solgan 
dushmanlarga qarshi intiqom istagi bo‘ldi-yu, Hamida bonu yoshli ko‘zlarini Humoyunga 
tikib, o‘pkasi to‘lib so‘radi: 
— Hazratim, bu Afzalbek degan mushrif jazosini olmagaymi? 
— Afzalbekni izlab topolmadik. Hozir Kobulda inimiz Komron uni o‘z qanoti ostiga olib 
yurgan emish. 
— Said Xalil-chi? 
— La’l Chandning aytishicha, Agrada uni Shershoh zindondan bo‘shatib, yana katta diniy 
lavozim beribdir. Bu dunyoda makkor-u uddaburonlarning oshig‘i doim olchi, Hamida 
bonu! 
— Ilohim qilgan yomonliklari xudodan qaytsin! Ammo Nizomni... tutingan og‘am deb 
edim... Bu maktubini o‘qib uning ulug‘ qalbi oldida sajda qilgim keldi. 
Hamida bonu Nizomning arzongina qog‘ozga yozilgan maktubini ochiq tutgan holda 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov