Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
79
kelganiga men ham tan berdim. 
Rana Virsal Humoyunning bu achchiq haqiqatni qiynalib aytganini sezdi-yu, unga tasalli 
bergisi keldi. 
— Sherxonning harbiy ustunligi hozir yana ham o‘sgan. Lekin harbiy ustunlik — pulga 
yollanadigan qo‘shin selday tez ko‘payib, yana selday tez tugashi mumkin. Ma’naviy 
ustunlik — har qanday sharoitda ham mard, tanti, insofli bo‘la olish qobiliyati. Bu 
ustunlik daryo suvi kabi buloqlardan, qor suvlaridan, irmoqlardan yig‘ilib, ko‘payadi. 
Ishonamenki, Sherxondagi selday muvaqqat ustunlikdan ko‘ra, sizdagi ma’naviy ustunlik 
daryoday uzoq umr ko‘rgusidir. 
Rana Virsal fors tilini yaxshi bilar, lekin Humoyun uning hurmati uchun ko‘proq hindcha 
tilda gaplashar va mezbonning yaxshiliklarini qanday qilib qaytarishni o‘ylar edi. 
Umarqutning janubida Gujarat, shimolida Sind va shimoli sharqda Rajastxon joylashgan. 
Atrofdagi bu viloyatlarning hammasiga nisbatan bir necha barobar kichik bo‘lgan 
Umarqut — o‘zicha bir mustaqil davlat, qo‘shini ham o‘ziga yarasha oz, Shoh Husayn 
arg‘un Jun daryosi bo‘yidagi Umarqutga qarashli joylarni bosib olib, o‘z mulkiga 
aylantirganiga bir yil bo‘ldi. Ammo bosib olingan qishloqlardagi rajputlar shoh Husayn 
qo‘yib ketgan zolim amaldorlardan bezor bo‘lgan, Rana Virsalga vakillar yuborib, Umar-
qutga qaytadan qo‘shilish istagini bildirishmoqda. Rananing o‘zi ham otameros yerlarni 
bosqinchilardan ozod qilish niyatida ikki mingdan ortiq qo‘shin to‘plagan. 
Humoyun Rana Virsalning shoh Husaynga qarshi yurish qilish niyati borligini eshitdi-yu, 
«biz ham yordamga borsakmikan?» deb beklari bilan maslahat qildi. 
Biroq Humoyunning mingga yaqin navkarlari sahrodan o‘tib kelguncha juda abgor 
bo‘lgan, ko‘plarining ot-ulovi yo‘q, kiyimlari to‘zigan. Umarqutda yegulik narsalar arzon, 
bir rupiyga ikkita qo‘y berar, ammo ulov qimmat, yaxshi otni yuz rupiyga ham olish 
qiyin. Humoyun xazinasida qolgan oltinlarini chamalab ko‘rsa, muhtoj navkarlarga ot 
olib berish va maosh to‘lashga yetmaydi. Xufiyalar unga Turdibekda ikki sandiq oltin 
borligini aytishdi. «Sizning xizmatingizda yurib shuncha boylik orttirgan, siz uning 
oltinini musodara qilib, navkarlarga ulashishga haqlisiz», deganlar ham bo‘ldi. 
Lekin Humoyun o‘ng besh yildan beri o‘z xizmatida yurgan Turdibek Turkistoniyga 
yomonlik qilishni istamas edi. Turdibek dag‘alroq va mumsikroq bo‘lsa ham, shuncha 
yildan beri sadoqat saqlab kelar, Tar sahrosidan o‘tish azobini ham birga kechirgan edi. 
Shuning uchun Humoyun uni xirgohga chaqirib ikki yuz ming rupiy oltin qarz so‘radi. 
Turdibek tezda javob bermay, ajin tushgan peshonasini ishqadi, siyrakkina cho‘qqi 
soqolini ezg‘iladi. 
— Hazratim, axir xazinangiz bor-ku. 
— Xazinaga kon bitsinmi, bek. Agradan chiqqanimizdan beri daromad yo‘q. Nuqul 
sarfladik. Navkarlarga durustroq maosh to‘lashim kerak. Ot qimmat. Yaxshi kunlar kelsa 
qarzingizni ortig‘i bilan qaytargaymen. 
— Ortig‘i bilan? Ya’ni, qancha ortig‘i bilan qaytarursiz? 
Humoyun Turdibekni hazil qilyapti deb, ko‘zlariga qaradi, yo‘q, bekning qalin qovoqlari 
orasidan qarab turgan qo‘ng‘irtob ko‘zlari ham, siyrak mo‘ylovi tagida qimtilib turgan 
labi ham jiddiy edi. 
— Xo‘p, o‘zingiz qancha ortig‘i bilan olishga rozisiz? 
— O‘nga o‘ng ikki. 
Humoyun ikki yuz ming rupiyni ikki yuz-u qirq ming qilib qaytarishini o‘ylaganda 
sudxo‘rlar esiga tushdi. Lekin hali u buncha pulni qaytaradigan bo‘lguncha bir yil 
o‘tadimi, besh yilmi — kim biladi? Turdibek ham ana shuni o‘ylab baland narx qo‘ygan 
edi. 
— Nachora? Mayli, nasib qilsa o‘nni o‘n ikki qilib qaytargaymen... 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
80
Shu tarzda qarz olingan pulning yuz mingi Humoyun bilan sahro azobini boshdan 
kechirgan barcha odamlarga maosh tarzida ulashildi. O‘zlariga ot va harbiy anjomlar 
olgan bek-u navkarlar xotinlari va qizlariga taqinchoqlar ham sovg‘a qilishdi. Chunki 
Umarqutga Arab dengizi yaqin bo‘lgani uchun uning bozolarida dengizdan olingan durlar, 
sadaflar va marjonlar juda arzon edi. 
Mezon kirgach, yoz issiqlari tugab, havo ham juda latif bo‘lib qoldi. Odamlar damini 
olgach, Humoyun Rana Virsal bilan uchrashib: 
— Ota yerlaringizni qaytib olishingizda biz sizga yordam bermoqchimiz, — dedi. — 
Barcha bek-u navkarlarimiz sizning qo‘shiningiz bilan birga yurish qilishga tayyor. 
Rana Virsal Hamida bonuning og‘iroyoq ekanini bilar, xotinidan «mehmon begimning oy-
kuni yaqin emish», deb eshitgan edi. Shuning uchun Virsal Humoyunning gapidan xiyol 
taajjubga tushib: 
—Begimni... qoldirib ketgaymisiz? — dedi. 
— Ha, yuzga yaqin odam begimning xizmatida bo‘lgay, maharoja, biz sizning oilangizga 
xuddi o‘z oilamizga ishongan kabi ishonurmiz. 
bu gapdan ta’sirlangan Rana Virsal: 
— Undoq bo‘lsa, men ham sizga o‘z qo‘shinimni ishonib topshirgaymen. Mening ikki 
ming rajput yigitlarimga inim Sudxir Prasad boshliq. Siz esa ham o‘z askarlaringizga, 
ham bizning qo‘shinga bosh sarkarda bo‘ling. 
— Ishonchingizdan minnatdormen, maharoja! 
Shu qaror bo‘yicha harbiy yurishga jo‘nashdan oldin Humoyun Hamida bonu bilan bog‘da 
xayrlashdi. Bodom gullarini eslatadigan besh barglik xushbo‘y kanir gullari yonida 
Hamida ma’yuslanib ko‘ziga yosh oldi: 
— Og‘ir paytda meni tashlab ketmoqdasiz... 
— Men ota-bobolarimizdan qolgan udumga binoan ketmoqdamen, Hamida! Esingizda 
bordir, turkiy ulusda onaning oy-kuni yaqinlashsa ota biron yoqqa irim qilib ketmog‘i 
kerak. To chaqaloqning chillasi chiqmaguncha men uzoqroqda yursam sizga ham, bolaga 
ham yaxshilik tilagan bo‘lur ekanmen. 
— bu udumni men ham olurmen. Lekin yana urush xavfi... 
— Urush emas... Rana Virsalning ota yerlaridan bosqinchilarni quvmoqchimiz, xolos. Ora 
uzoq emas, chopar bir kunda borgay. 
— Bo‘lmasa xabar yuborib turing. 
— Xo‘p. Sizdan ham xushxabar kutgaymen!.. 
Humoyun va’dasiga amal qilib, uch kun o‘tgach, Turdibekni Umarqutga yubordi. U 
keltirgan xabarga binoan, Humoyun bilan Rana Virsalning birlashgan qo‘shini shoh 
Husayn arg‘unning Jun daryosi bo‘yiagi qo‘shinini yengib, yetmish mil nariga uloqtirib 
tashlabdi. O‘nlab qishloqlar istilochilar zulmidan qutilib, yana Umarqutga qayta 
qo‘shilibdi. 
Bu xushxabar butun shaharda katta shodiyonaga sabab bo‘ldi. Rana Virsal gulshodalar 
bilan bezatilgan filga minib Humoyunga minnatdorchilik aytish uchun Jun daryosi bo‘yiga 
ketdi. Uning xotini Umarqutdagi beva-bechoralarga xayr-u ehson ulashdi. Shaharning 
barcha ibodatxonalarida brahmanlar ulug‘ yazdon Shiva va rajputlarga homiy ma’buda 
Kali haykallari poyida sadaqalar qilishdi, muqaddas gurunchga saryog‘ qo‘shib 
tayyorlangan taomlarni, shirinliklarni qavmlarga yedirishdi. 
Mana shunday shodiyonalar davom etayotgan kuni peshinda, Hamida bonuni to‘lg‘oq 
tuta boshladi. Humoyun uning ixtiyoriga tashlab ketgan odamlar orasida tajribali doya 
xotin ham bor. Bu ozoda, epchil, o‘rta yashar ayol Mohim bibining o‘tgan oyda tug‘ilgan 
va Adham deb ot qo‘yilgan o‘g‘liga, Jajji bibining Aziz deb atalgan o‘g‘liga doyalik qilgan, 
hamma uni «qo‘li yengil» deb maqtar edi. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
81
Lekin Hamida bonuga kelganda bu doyaning epchilligi ish bermay qo‘ydi. Hamida bonu 
besh soat qiynaldi. Sababini keyin bilishsa, bola favqulodda yirik ekan. Doya esa boshqa 
yomon xayollarga borib vahimaga tushdi. Hamida bonu zo‘riqib ko‘zlari xonasidan otilib 
chiqquday bo‘lar, «yordam beringlar», deb zorlanar edi... 
Kech kirib, qorong‘i tushdi. Sokin osmonda to‘lin oy ko‘rindi. Hamida bonu esa hamon 
qiynoqda. Maslahat so‘raylik deyishsa, Humoyun yo‘q. Hamidaning onasi yordam so‘rab 
Rana Virsalning xotiniga bordi. O‘ttiz yoshlardagi bu go‘zal ayolning o‘zi ham to‘lg‘oq 
azobini boshdan kechirgan, emizikli qizchasi endi ikki oylik bo‘lgan edi. U o‘ziga doyalik 
qilgan ellik yashar chaqqon bir ayolni chaqirtirdi-yu, Hamida bonuning onasiga qo‘shib 
yubordi. 
Tashqarida iztirob chekib o‘ltirgan Xo‘ja Muazzam: 
— Musulmon podshosining farzandiga g‘ayridin doyalik qilsa gap-so‘z bo‘lg‘ay! — deb 
avval bu doyani ichkariga kirgizmadi. 
— Bularni ham xudo bizdek inson qilib yaratgan!— dedi qizning otasi Mirbobo Do‘st. — 
Hozir din-u millat ayiradigan payt emas, Hamida bilan bolaning hayoti xavf ostida. 
Shu payt ichkaridan muslima doya sarosima bo‘lib chiqdi. 
— Bo‘lmayapti, aylanay xo‘jam! Chappa kelmasin deb qo‘rqamen! 
Shundan keyin Xo‘ja Muazzam ham yon berdi-yu, hind doyasiga: 
— Marhamat, tezroq kiring! — dedi. 
Yuvinib, toza kiyinib kelgan hind ayoli Hamida bonuga o‘ng tomondan yaqinlashdi-da, 
o‘z tilida qandaydir duoni pichirlab o‘qidi. Uning ozg‘in qoramtir qo‘llarida biron sehri bor 
ekanmi, besh-olti daqiqa uringandan keyin to‘satdan chaqaloq ingasi eshitildi. 
Hamida bonuning yumuq ko‘zlari charaqlab ochildi. Nazarida, shift va devorlar lopillab 
yurib ketayotganday ko‘rindi. O‘zining tanasi esa parday yengil bo‘lib qoldi. Biroq bosh 
ko‘tarib bolaga qarashga majoli yo‘q. O‘g‘ilmi, qizmi? Doyalar shuni aytguncha o‘tgan bir 
lahza Hamida bonuga benihoya uzoq tuyuldi. Nahot qiz bo‘lsa? Shuning uchun aytgilari 
kelmayaptimi? 
— O‘g‘il! — deya xitob qildi birinchi doya. — Muborak bo‘lsin, begim! Polvon o‘g‘il 
tug‘dingiz! Nechun bu qadar qiyin bo‘ldi desam, juda do‘lvor ekan! 
— Bismillohir rahmonir rahim! — deb birinchi doya bolaning kindigini kesdi. 
Ikkinchi doya esa: 
— Kalimayiki jay!* — deb, chaqaloqning kesilgan kindigi uchini yaxshilab tugib qo‘ydi. 
Hamida bonu goh o‘g‘liga intiq Humoyunning chappor urib quvonishini ko‘z oldiga 
keltirar, goh Jamna ustida Nizomning qayig‘ida qalqib suzib borayotgan bo‘lar, uning: 
«Muslim-u hindi hammasi bir inson, faqat brahman-u mullolar ularni bir-biridan 
ayirurlar», degan so‘zlari qulog‘iga qayta eshitilib ketar edi. 
Inson hayotining eng mas’uliyatli damlarida kishilar o‘zlarining din-u millatini ham unutib 
bir-birlariga odamiylik qo‘lini cho‘zishini Hamida bonuga hozirgina doyalik qilgan ikki 
ayolning inoqligi aytib turardi. 
Hamida sal o‘ziga kelganda ayvondan to‘lin oyning nuri tushdi. Sutday oydin kechada 
naqoralar quvonch bilan taka-tum qilar, surnay navosi yangrar, Umarqut qal’asidagi 
mehmon-u mezbonlar yangi tug‘ilgan bola sharafiga xursandchilik qilishardi. 
Turdibek Humoyundan suyunchi olish uchun sahar palla otlanib, Jun daryosi tomonga 
shoshildi. Umarqutda esa ikki kun davomida Humoyunning nomidan minglab odamlarga 
osh tortildi, shirinliklar ulashildi. Uchinchi kuni Humoyundan chopar keldi. Chillali ayol va 
bola oldiga faqat Mohim bibi bilan Aminat kirib chiqishar edi. Humoyunning maktubini 
olib kirgan Mohim bibi suyunib xabar berdi: 
— Ismi Jaloliddin Akbar bo‘lsin, debdirlar! Sizga atab she’r bitibdirlar! Chopar aytib 
berdi, quvonganlaridan barcha navkarlarga mushk ulashibdirlar. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
82
— Mushk? — taajjublanib so‘radi Hamida. 
— Ha, o‘sha paytda barcha odamlarga ulashadigan boshqa mo‘lroq narsalari yo‘q ekan. 
— Rost, xazinalari bo‘sh, Turdibekdan qarz olgan edilar... 
Hamida bonu yostiqqa yonboshlab, Humoyunning maktubini ochdi. 
 
«Men uchun bayramlar bayrami bukun, 
Humoyun xurramlar xurrami bukun. 
Dunyoning barcha davlat-u xazinalaridan ham a’loroq o‘g‘il in’om etgan suyukli yorim 
Hamida bonu! Avvalgi yillarda shuncha davronlar surib bukungidek suyunganimni 
bilmaymen. Ilohim Akbarning umri uzoq bo‘lsin, bekilgan yo‘llarimiz bari ochilsin, dildagi 
orzular istaganimizdan ham ziyoda bo‘lib ro‘yobga chiqsin!» 
 
Hamida bonu bu tilakka qo‘shilib: 
— Ilohi omin! — dedi-da, yuziga fotiha tortdi, maktubni esa o‘pib, ko‘zlariga surdi. 
Ota-onalarini va boshqa o‘nlab odamlarni shunchalik quvontirib dunyoga kelgan 
chaqaloqning o‘zi allanarsadan norozidek g‘ashlik qilib ko‘p yig‘lardi. Hamida bonu 
bolasini bag‘riga olib emizgandan so‘ng Akbar bir soat-yarim soat jim yotar, keyin yana 
inga-ingani boshlar edi. Ona-bolaga girdikapalak bo‘lib xizmat qiladigan kanizak Aminat, 
«yo‘rgagida qattiq botadigan narsa bormikan?» deb ochib ko‘rdi. Yo‘rgak juda mayin, 
bekami ko‘st edi. Aminat Hamida bonuga qarab: 
— Bolangiz juda gavdali, sutingiz yetmayaptimikin? — dedi. 
Shu gapning ustiga kelib qolgan Mohim bibi: 
— Mening sutim ko‘p, — dedi. — Hazrat begim, agar ruxsat bersangiz men o‘g‘lingizni 
emizib ko‘ray. 
Hamida bonu og‘il tuqqandan beri go‘yo birdan martabasi oshgan, endi unga «hazrat 
begim» deb murojaat qiluvchilar ko‘paygan edi. Bu narsa Hamida bonuning kulgusini 
keltirar, hozir ham u Mohim bibiga kulib boqdi-da: 
— Ruxsat emas, iltimos sizdan, Mohim! — dedi. 
Mohim ozodalikni yaxshi ko‘rar edi. O‘z xonasiga chiqib, siynasini sovunlab yuvdi. 
Hamida begim oq kiyinib yotgani uchun chaqaloq boshqa onadan begonasirashi mumkin 
edi. Shuning uchun Mohim bibi ham oq shohi ko‘ylagini o‘tlig‘* bilan dazmollab kiydi. 
Boshidagi ro‘molini ham dazmoldan chiqarib o‘radi, og‘ziga iyagi aralash toza oq lachak 
tutdi. Bu tayyorgarliklardan keyin go‘dak yana ingalab yig‘lay boshlaganda uni sekin 
bag‘riga olib siynasini berdi. 
Ajabki, chaqaloq begonasiramay Mohimni uzoq emdi va ikki soatcha miq etmay tinch 
yotdi. Uning ochiqib yig‘lagani, Hamida bonu sahroda ko‘p qiynalib ozib qolgani uchunmi 
yo boshqa sababdanmi, suti bolasiga ozlik qilayotgani endi aniq bilindi. 
Shu kundan boshlab Mohim bibi «enaga» degan unvon oldi. Shahzodaga enaga bo‘lish 
saroyda juda sharafli martaba hisoblanardi. Mohimning bir oylik chaqalog‘i Adham 
bugundan boshlab Akbarning ko‘kaldoshiga aylandi. Bir onani emgan ko‘kaldoshlar esa 
tutingan og‘a-ini sifatida goho umr bo‘yi podsho va shahzodalarning yaqin kishilariga 
aylanadilar. Shuning uchun saroyda Hamida begimga sinashta bo‘lgan boshqa emizikli 
onalardan yana bir nechasi Mohim bibidek enaga bo‘lish istagini bildirdilar. Bulardan biri 
Shamsiddin Muhammad degan afg‘on yigitining xotini, yaqinda o‘g‘il tuqqan Jajji bibi 
edi. Bu ayol nomiga yarasha mo‘jazgina, xushbichim, jajji juvon edi, nomini qisqartirib 
«Jiji» deyishardi. 
Mohim bibining o‘z chaqalog‘i Adham ham xo‘ra, ikki bolaga suti yetmaydi, shuning 
uchun Hamida begim ora-orada o‘z o‘g‘lini Jajji bibining emizishiga ham ruxsat berdi. U 
bosh enaga qilib Mohim bibini tayinladi. Avvalgi ozodalik udumiga binoan, Mohim enaga 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
83
Jajji bibiga ham xuddi o‘zidek dazmollangan oq shohi ko‘ylak kiydirib, og‘ziga oq ipak 
lachak tuttirdi va bolaning oldiga pokiza qilib kiritdi. 
Chaqaloq bu onani ham begonasiramay emdi. Uning inga-ingasi yanada kamayib ketdi. 
O‘g‘lining ishtahasi ham polvonlarcha ekanini sezib dadillangan Hamida begim kunlar 
o‘tishi bilan yana yangi enagalar toptirdi. Bulardan biri Nuriddinbek ko‘kaldoshning xotini 
Hakima, yana biri badaxshonlik tojik ayol Poyanda bibi bo‘ldi. Mohim bibi bularning har 
birini oq shohiga kiyintirib, ozoda qilib go‘dakning oldiga olib kirar, bola g‘ashlik qilmay 
ularni ham o‘z onasiday emar edi. Buni eshitgan buvisi yumshoq tumorcha ichiga yomon 
ko‘zdan asraydigan duolarni yozdirib, ko‘zmunchoq bilan qo‘shib tikdi-da, Hamidaga olib 
kirib berdi: 
— Bolangga taqib qo‘y, hamma yoqasini ushlab, hayron bo‘lib maqtaydi, ilohim ko‘z 
tegmasin! — dedi. 
Oradan yigirma kun o‘tdi, enagalardan biri tumovlab yotib qoldi, birining bolasi ichketar 
bo‘ldi. Mohim bibi bolasi yoki o‘zi sal xastalangan enagani Akbarga yaqin keltirmas edi. 
Yana enaga kerak bo‘layotganini eshitgan mezbonlar Ruparani degan emizikli bolasi bor 
yoshgina hind juvonini Hamida bonuning huzuriga yubordilar. 
Humoyun ayollar va bolalarga Xo‘ja Muazzamni javobgar eshik og‘a qilib tayinlab ketgan 
edi. Xo‘ja o‘zi Hamidaning oldiga kirolmasa ham Mohim bibini vositachi qilib bir talay 
xavotirli gap aytdi: 
— Begim oxirini o‘ylasinlar, xudo xohlasa, Akbar ulg‘ayib valiahd bo‘lg‘ay. Keyin 
ruhoniylar: «Majusiy onani emgan bola musulmon podshosiga valiahd bo‘lolmag‘ay», 
deb monelik qilishlari mumkin. Hazratimdan beruxsat hindlardan enaga olmanglar! 
Baloga qolmaylik yana! 
Bu gaplarni Mohim bibidan eshitgan Hamida bonu: 
— Tog‘amga chiqib ayting, mezbonlarning dargohida yegan non-u tuzlarining hurmatini 
unutmasinlar,— dedi. Shoh Husayndek musulmon amiri bizni quvg‘in qilganda Rana 
Virsal joy berdi. Rana din-u millat ayirmadi, biz nechun ayiraylik? Hazratim enagalar 
ixtiyorini menga berganlar, «Akbar — bani bashar farzandi bo‘lsin», deb tilak 
bildirganlar. Xo‘ja tag‘oyim bu ishga ko‘p aralashmasinlar, mezbonlarning xotiriga malol 
keladigan biron gap aytmasinlar. 
Xo‘ja Muazzam bu javoblarni Mohimdan eshitgach: 
— Nachora, jiyanimiz malika bo‘lgach, so‘zlarini rad qilolmagaymiz, — dedi. 
O‘sha kuni kechqurun hind juvoni Ruparani enagalarning oq shohi kiyimini kiyib, bir oylik 
Akbarni bag‘riga olganda Xo‘ja Muazzam tashqi xonada chaqaloqning chirqirab 
yig‘lashini kutib o‘ltirdi. «Bola ziyrak bo‘lur, agar g‘ayridinni emgisi kelmay yig‘lasa 
darhol ichkariga odam kiritib, go‘dakni tortib oldirgaymen», degan o‘yda edi. Lekin 
istarasi issiq Ruparanidan ona sutining hidi kelib turar, bola unga elikib, yig‘lash o‘rniga 
beixtiyor jilmayib qo‘yar, chaqaloqning tili va tishsiz milki ko‘rinib ketganda enaga* ham 
undan zavq olib kulardi. 
Umarqutga onalar va ko‘kaldoshlar shunday totuv yashayotgan farahli kunlarda yetmish 
mil naridagi Jun daryosi bo‘yida Humoyun bilan shoh Husayn arg‘un orasidagi qonli 
adovat kuchayib borar va buning xabari Hamida bonuga kelib turar edi. Shoh Husayn 
daryo bo‘yidagi munozarali yerlarni qaytarib olish maqsadida shimoldan sakkiz ming 
kishilik qo‘shin tortib kelgan, Rana Virsal buni eshitib, Jun yaqinida yashaydigan hind 
qabilalardan yana yetti ming navkar yollagan va hammasini Humoyunning ixtiyoriga 
bergan edi. Daryoning janub qirg‘og‘ida — bular, narigi qirg‘og‘ida dushmanlar hal 
qiluvchi jang uchun qulay payt poylab turar edi. 
Humoyun bu vaziyatda qo‘shinni tashlab Umarqutga kela olmas, Hamida bonuni 
sog‘inganini, Akbar deb atagan o‘g‘lini haligacha ko‘rolmay dog‘da yurganini aytib, 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
84
yurakni ezuvchi xatlar yozar edi. 
Bolaning chillasi chiqqach, Hamida Humoyunga javob xati yozdi: 
«Siz kelolmasangiz ijozat bering, hazratim, biz o‘zimiz boraylik». 
Oradan uch kun o‘tgach, Shamsiddin qo‘rchibegi yuztacha navkar, bir necha yuz ot-u 
tuyalar, soyabon aravalar bilan keldi-da, Hamida bonuni va Akbarni enaga-yu 
ko‘kaldoshlari bilan Umarqutdan ko‘chirib olib ketdi. 
 
____________ 
* R a y z i n — Dehlidan 350 milcha janubdagi Malva viloyatiga qarashli qal’a. 
* M a h a r o j a — ulug‘ roja degani. 
* Ma’buda Kaliga sharaflar! 
* O‘tlig‘ — keyinchalik «utyug» bo‘lib o‘zgargan. Alisher Navoiy asarlarida o‘tlig‘ bilan dazmol urilishi aytilgan. 
* Hind ayoli Ruparani va Akbarga enagalik qilgan boshqa onalarning nomlari Abulfazlning «Akbarnoma»sida keltirilgan. Akbar ulg‘ayganda o‘z 
enagalari va ko‘kaldoshlariga katta hurmat bilan qaragani ko‘pchilik tarixiy manbalarda qayd etilgan. Turkiycha «enaga», «ko‘ka» so‘zlari shu 
tarzda hindi, ingliz, fors, urdu tillariga ham kirgan.
 
* * * 
 
Jun daryosidan suv ichadigan yerlarda xurmozor va mangozorlardan tashqari paxta 
paykallari ham ko‘zga tashlanar, kech kuzda terimlar tugab, dehqonlar o‘tin uchun 
g‘o‘zapoya chopishar edi. 
Humoyun Hamida bonuga peshvoz chiqib, uni Jun daryosidan yetti mil berida ulkan 
mahva daraxtlari soya solib turgan bekatda kutib oldi. Yo‘rgakdagi Akbarni qo‘liga olib 
peshonasidan o‘par ekan, bolaning tilla suvi yugurtirilgandek qizg‘ish sochi va mayin 
qosh mo‘ylari, yuz bichimidagi yana qandaydir belgilari unga ko‘pdan tanishdek tuyuldi, 
birdan rahmatli otasi esiga tushdi-yu, quvonchiga yana boshqa tuyg‘ular aralashib, 
ko‘ziga yosh keldi. 
— Umri uzoq bo‘lsin, onasi ham ko‘p yashasin! — dedi. 
Odamlar oldida Hamida bonuni quchib o‘pishdan tortinsa ham, lekin ko‘zlari bilan uni 
erkalab bir lahza tikilib turdi: 
— Hazrat begim, men sizdan toabad minnatdormen! 
Dushman qo‘shinlaridan yigirma milcha berida daryo bo‘yida chiroyli bir bog‘ ona-bola 
uchun orasta qilib qo‘yilgan edi. Daryo suvining bir qismi bog‘ ichidan oqib o‘tar ekan, 
oynaday tiniq, ko‘lchalar hosil qilgan. Shuning uchun bu yerga «Oynabog‘» deb nom 
berilgan edi. 
Atrofi tiniq ko‘l bilan o‘ralgan va ular ustidan chiroyli ko‘priklar o‘tkazilgan, ko‘kalamzor 
orolsimon joyga ulkan saroparda tikilgan edi. Humoyun Hamida bonuni saroparda ichiga 
boshlab kirar ekan, enagalar va chaqaloqlar uchun ajratilgan chetki chodirlarni ko‘rsatdi. 
Saropardaning boshqa chetidagi uchta chodir Hamida bonu va Humoyun uchun 
jihozlangan edi. Pothurda Hamida bonu kelinchaklik paytida «murod uyi» deb atalgan 
pushtirang movut chodir hozir ko‘ziga olovday issiq ko‘rindi. Hamidaning ilgarigi 
chiroyiga hozir mayin va ulug‘vor bir onalik husni ham qo‘shilgan, yuzidagi latofat, 
ko‘zlaridagi joziba nihoyatda tiniqlashgan. Humoyun Akbarni emizgan yetti onani Saodat 
uyi deb atalgan chodirga yig‘di-da, Hamida bonuga gavhar ko‘zli uzuk taqdi. Enaga-
larning har biri marvarid shodalari, bosh-oyoq sarupolar bilan taqdirlandi. 
— O‘g‘limiz yetti onaga farzand bo‘libdir, — dedi Humoyun. — Inshoollo, o‘zi ham yetuk 
bo‘lgay! Akbarning enagalaridan biri hind, biri tojik, biri afg‘on, biri fors, qolganlari turkiy 
ulusdan. Men Hamida bonudan minnatdormenki, asli bitta Odam Ato va Momo Havodan 
tarqagan turli ellarning onalarini bir olijanob maqsad atrofiga to‘plabdir. Buning juda 
ulkan ramziy ma’nosi bor. Tilagim shuki, o‘g‘limiz Akbar shu onalar bergan oq sutning 
qarzini ularning ellariga-yu butun bashariyatga uzsin! 
Kechki payt Hamida bonu bilan Humoyun murod uyida yolg‘iz qoldilar. Odatdagi 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
85
o‘pishishlar va erkalatishlardan Humoyun o‘zini baxtiyor sezardi-yu, ammo ko‘nglining 
bir chetidan «bu baxt juda omonat, hushyor bo‘l, senga qarshi qilich qayragan g‘animlar 
atrofingni o‘rab kelmoqdalar», degan ogohlantirish eshitilib turganday bo‘lardi. 
Gap faqat Jun daryosining narigi qirg‘og‘ida unga tahdid solib turgan shoh Husaynda 
emas edi. Yuz mil narida shoh Husayndan yirikroq va xatarliroq yov — roja Mal Deva 
Humoyunni qo‘lga tushirish va Sherxonga topshirish fikrida yurardi. Sherxonning o‘zi esa 
shimolda Panjobni, sharqda Ajmirni, janubda Malvani ishg‘ol qilib, Humoyunning bu uch 
tomonga boradigan barcha yo‘llarini bekitgan va uning atrofidagi halqani tobora qisib 
kelmoqda edi. Ganga bo‘yida bir marta g‘aflatda qolib Beka begimni va qizchasi Aqiqani 
oldirib qo‘ygan Humoyun endi Akbar bilan Hamidani bunday balolardan omon saqlash 
haqida tun-u kun o‘y surardi. 
Uning odatdagidan o‘ychanroq bo‘lib qolganini sezgan Hamida bonu: 
— Biz Akbar bilan ne qilsak sizning mushkulingiz oson bo‘lg‘ay, hazratim? — deb so‘radi. 
— Uzoq yo‘lga chidab bersalaring, ikkovlaringni bexatar joylarga olib ketsam... ko‘nglim 
sal tinchirmidi? 
— Uzoq yo‘lingiz qayer — Gujaratmi? 
Humoyun og‘ir tin olib bosh chayqadi — hozir u Gujaratdan ham umidini uzgan. Chunki 
Sherxon Malvani olib, sakson ming qo‘shin bilan Gujarat chegarasiga yaqinlashgach, 
Humoyunning u yerdagi xayrixohlari tahlikaga tushib qolgan edi. Ular Humoyunga yon 
bosib, keyin Sherxonning g‘azabiga uchrashdan qo‘rqishar edi. Bayramxon Humoyunga 
chopar yuborib: «Zinhor Gujaratga kelmang, men o‘zim huzuringizga borib jon 
saqlamasam, bu yerda yana asoratga tushib qoladiganga o‘xshaymen», deb xat yozgan 
edi. Humoyun uni birga olib kelish uchun Xadang eshik og‘ani va filbon La’l Chandni 
jo‘natganiga ikki kun bo‘ldi. 
— Bayramxon kelsa, Kobulgami yoki Qandahorgami ketishdan boshqa chora yo‘q, — deb 
Humoyun Hamida bonuga ma’yus termuldi. 
— Nahotki Hindistonni butunlay tark etsak? — armon to‘la tovush bilan so‘radi Hamida 
bonu. — Kechagina hind ayoli Ruparani Akbarni bag‘riga olib siynasini berganda mening 
dilimda qancha yorug‘ orzular bor edi. Zora, butun Hindiston shu ona timsolida Akbarni 
o‘z farzandidek bag‘riga olsa. Zora, o‘g‘limiz ham shu ulug‘ mamlakatga chin farzandlik 
xizmatini qilsa. Nahotki bu orzular bari puch chiqsa, hazratim? 
— Noumid shayton, Hamida bonu! Shoyadki, bu orzularingiz kelajakda ro‘yobga chiqsa. 
Lekin Akbar o‘sha kelajakka eson-omon yetib borishi uchun uni bexatar joylarga olib 
ketmog‘imiz kerak. 
Hamida bonu Kobuldagi Komron mirzoni va Qandahordagi Hindol mirzoni ko‘z oldiga 
keltirdi-yu, ularning yoniga borishdan yuragi bezilladi. 
— Mening Hinddan hech ketkim yo‘q. 
— Mening ketkim bor deysizmi, Hamida? Hindiston et bo‘lsa, biz unda tirnoqdek o‘sdik. 
Tirnoqni etdan ajratib ko‘ring, og‘rig‘iga chiday olmaysiz! Men ikki yildan beri Hinddan 
ketolmay sargadon bo‘lib yurganim — tirnoqni etdan ajratib ololmayotganimdan. 
Bo‘lmasa bultur Bhakkardan Kobulga yo Qandahorga ketaylik deganlar ko‘p edi. Hozir 
ham, agar siz bilan Akbardan xavotir olmasam, shu yerlarda tavakkal qilib, shoh 
Husaynlar bilan olishib yuraverishim mumkin. Lekin vaziyat yomon, qavat-qavat 
g‘animlar halqasi atrofimizni o‘rab kelmoqda. 
— Men-ku, otliq yurib chiniqqanmen. Yoz issiqlarida ham ketavergaymen. Lekin Akbar 
hali ikki oylik chaqaloq. Yana o‘sha jazirama sahrodan o‘tadigan bo‘lsak, murg‘ak bola 
bardosh berolmagay. 
Panjob Sherxonning qo‘lida, Humoyun shimoldagi Kobulga yoki Qandahorga ketish 
uchun yana ulkan Tar sahrosi orqali o‘tishga majbur. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov