Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
99
olishga ancha-muncha zargarning puli yetmagay. Badavlat bir xaridor topsalar, otimning 
pulini ortig‘i bilan keltirib berishgay. 
Shundan keyin Anbar Nozir Xo‘ja G‘ozining xizmatkorini yashirincha so‘roq qildi. Xo‘ja 
G‘ozi bir narsani telpagi ichiga tikib olganini, kechasi shu telpagini xaltaga solib, yostig‘i 
tagiga qo‘yib yotishini aniqladi. Nihoyat, bir kun Xo‘ja G‘ozi humoyunning qabuliga 
kirganda Xo‘ja Muazzam ham ruxsat so‘rab kirdi. Podshoning ko‘zi oldida Muazzam Xo‘ja 
G‘ozining telpagini boshidan hazillashgan kabi yulqib oldi. Ikkita xo‘ja g‘ijillashib qoldi. 
Biroq ko‘p o‘tmay telpak qatiga tikib qo‘yilgan qimmatbaho la’llar topildi-yu, Humoyun 
uni tanidi. 
— Buni kim o‘g‘irladi? — deb qahr bilan so‘raganda Xo‘ja G‘ozining semiz gavdasi dir-dir 
qaltiray boshladi. U butun aybni Ravshan ko‘kaga to‘nkadi. 
Qolgan uchta la’l Ravshan ko‘kadan topildi. Boshqa vaqt bo‘lganda Humoyun o‘g‘rilarni 
ayovsiz jazolagan bo‘lardi. Lekin musofir yurtda behuda shov-shuv ko‘tarilishidan 
iymandi-yu, ularni urishib, so‘kib uch-to‘rt kun xonaki hibsda saqladi. 
Yurtdoshlari oldida bosh ko‘tarib yurolmay qolgan Xo‘ja G‘ozi bilan Ravshan ko‘ka 
hibsdan bo‘shaganlaridan so‘ng Humoyunni suymaydigan eshikog‘a Validbekning oldiga 
himoya so‘rab bordilar. Ular Validbekning boshda Humoyunga qarshi bo‘lganini, «bu 
temuriyzoda Xurosonni bizdan ajratib olgay» deb xavfsiraganini bilar edilar. Endi ular 
Validbekning haqligini ko‘rsatadigan turli gaplarni va Humoyunning ichki ishlarini shohga 
ma’lum qilmoqchi bo‘ldilar. Validbek oraga tushib ularni axiyri shohning huzuriga olib 
kirdi. 
Shoh Tahmasp avval Ravshan ko‘kani, so‘ng Xo‘ja G‘ozini yakkama-yakka qabul qildi. 
Kobuldan kelgan Komron elchisi Sulton Muhammad Humoyunning niyati yomonligini, 
Qandahor olinguncha shohga yolg‘on va’dalar berib, keyin bu viloyatni o‘ziniki qilib 
olishini aytgan edi. Xo‘ja G‘ozi bilan Ravshan ko‘ka bu haqda Humoyundan qanday gap 
eshitgan bo‘lsalar yoniga o‘zlaridan qo‘shib-chatib, shohning yuragiga g‘ulg‘ula soldilar: 
— Olampanoh, Humoyunning yolg‘onga ustaligini sizga bergan in’omlaridan ham bilmoq 
mumkin, — dedi Ravshan ko‘ka. — U kishi sizga Bayramxon orqali Ko‘hinur olmosini 
hadya qilgani yolg‘on. Ko‘hinur olmosi xotinining tumorchasida yashirig‘liq turibdir. Biz 
buni o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rdik, hazrati shahanshoh! 
Shohning qoshlari chimirilib, mo‘ylovlarining uchi pastga osilib qoldi. Nahotki o‘sha 
gumbazsimon go‘zal olmos Ko‘hinur bo‘lmasa? Shoh o‘z singlisiga: «Ko‘hinur budir!» deb 
ko‘rsatgan edi. Endi uning gapi yolg‘onga chiqadimi? Bu gapni inilari ham eshitgan, 
«Ko‘hinur endi bizim og‘amiz tojini bezayur», deb iftixor qilishgan edi. Bu iftixorning tagi 
puch chiqsa, Tahmasp o‘z yaqinlari oldida qanchalik noqulay ahvolda qoladi! 
Shoh Tahmasp ikkinchi bo‘lib kirgan Xo‘ja G‘ozining mayda-chuyda ig‘volarini 
eshitgandan so‘ng, Ko‘hinur to‘g‘risida gap ochdi: 
— Siz ham Ko‘hinurni ko‘rmishsiz? 
— Ha, olampanoh, begimning tumorida ko‘rmishmen! — dedi Xo‘ja G‘ozi. — Sizga 
Bayramxon keltirgan olmos gumbazsimonmi? Unga «Samoyinur» deb nom berilgan. 
Ammo u Ko‘hinurdan ikki barobar kichik! Faqir ikkovini ham ko‘rganmen... 
Boshqa olmosni Ko‘hinur deb xato qilgani Tahmaspga endi juda alam qildi. Humoyun 
undan panoh istab kelgan paytda ham o‘zini shunchalik baland olar ekanki, eng buyuk 
Ko‘hinur olmosini xotinida qoldirib, boshqa kichikrog‘ini shohga yuboribdi. Tahmasp 
bunday kalondimog‘larning ko‘pini ko‘rgan, ko‘pining jazosini bergan! Bu 
temuriyzodaning adabini berib qo‘yish ham uning qo‘lidan keladi! 
Shoh o‘z o‘yini shu tarzda yakunladi-yu, Validbekni chaqirib, Ravshan ko‘ka bilan Xo‘ja 
G‘oziga durustroq joy berishni va ulufa tayinlashni buyurdi. Shu kundan e’tiboran bu 
ikkovi ham Tahmasp xizmatiga o‘tdi. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
100
 
____________ 
* U l u f a — ish haqi, maosh.
 
*  *  * 
 
Musofirlikda ham o‘z yurtdoshlarining tirnog‘i tagidan kir kavlaydigan odamlar 
Humoyunning shoh Tahmaspga bog‘liq bo‘lgan mushkul ishlarini yanada 
murakkablashtirdi. Boshqa bir yurt hukmdorining qovog‘iga qarab mute bo‘lib 
yashashning qanday ruhiy azoblari borligini u birinchi bor Mashhadda qirq kun shohning 
navbatdagi ko‘rsatmasini kutib qolganda sezgan edi. Uni birga olib yurgan Ja’far Sulton 
Humoyunning shia mazhabiga o‘tishini va o‘ng ikkita qirmizi yo‘l-yo‘li bor dostor kiyib, 
imom Rizo masjidiga ziyoratga borishini maslahat berdi. Biroq Humoyun otasining 
Samarqandda shia dostorini boshiga kiyib ko‘rinish bergani qanday yomon oqibatlarga 
olib kelganini unutgan emas. Shuning uchun Ja’far Sultonga: 
— Janob beglarbegi, chin e’tiqod dostorda emas, dilda bo‘lur, — dedi. 
O‘shanda shoh oilasining eng ma’rifatli vakili bo‘lgan Som mirzo oraga tushib, 
Humoyunni mazhab bobidagi ortiqcha tazyiqlardan xalos qildi. 
Chunki halol odamlarni faqat sunniy mazhabiga o‘tmagani uchungina quvg‘in qiladigan 
o‘ta tajovuzkor shialar — mamlakatdagi ko‘p isyonlar va alg‘ov-dalg‘ovlarga sabab 
bo‘lgan edi. Shohning o‘zi ham o‘ta johil mazhabdoshlariga qarshi farmonlar chiqarishga 
va kurash e’lon qilishga majbur bo‘lgan edi. Ayniqsa, Xurosonda va yangidan qo‘shilgan 
Shirvonda safaviylar sunniy aholini o‘zlariga el qilish uchun mazhab janjallaridan baland 
turadigan siyosat yurgizishga intilishlardi. 
Oxiri mana shu siyosat Humoyurga ham qo‘l keldi. Shoh Tahmasp Humoyunga va uning 
yaqinlariga mazhab borasida ortiqcha tazyiq o‘tkazmaslik haqida ko‘rsatma berdi. 
Humoyun shohdan harbiy yordam so‘ragan, Qazvindagi muzokaralar Bayramxon 
yordamida durust boshlangan, Tahmasp kattagina ko‘mak va’da qilgan edi. Mana shu 
orada shoh tomoniga qochib o‘tgan Ravshan ko‘ka bilan Xo‘ja G‘ozilarning ig‘vosi 
boshlandi-yu, amal-taqal bilan zo‘rg‘a yechilayotgan muammolar battar chigallashib 
ketdi. Shoh muzokaralarni to‘xtatdi va bir oygacha Humoyunni qabul qilmadi. Bu orada 
Shirvondan noxush xabarlar keldi. 
Bundan besh-olti yil avval shimoldagi Ozarbayjon yerlari — Hazar dengizi bo‘yidagi 
Boku, Kuraning o‘ng qirg‘og‘idagi Shamaxi, Mug‘an dashti bari shirvonshohlar hukmi 
ostida edi. Shoh Tahmasp shirvonshohlarni yenggandan so‘ng shimoldagi ozarbayjon 
yerlari janubdagi viloyatlar bilan birlashdi. Ilgari Kura daryosining ikki qirg‘og‘i ikki 
davlatga qarar va ularning o‘zaro adovati el-ulusga tashvish keltirar edi. Endi har ikki 
qirg‘oq bir davlat bo‘lib birlashgandan so‘ng Kura ustiga qurilgan mashhur Xudofarin* 
ko‘prigi juda serqatnov bo‘lib qolgan, uning ikkala tomonidagi ozarbayjonliklar, ichki 
urushlardan bezor bo‘lgan zahmatkash va ziyoli odamlar tinch bir istiqbolga umid bog‘lay 
boshlagan edi. Ammo avvalgi shirvonshohlarning tarafdorlari hali u yerda, hali bu yerda 
bosh ko‘tarishardi. Hatto shoh Tahmaspning inisi Alqas mirzo ham Shirvonga beglarbegi 
bo‘lib borgandan so‘ng o‘zicha mustaqil davlat tuzishga urinib ko‘rgan edi. Bundan xabar 
topgan shoh Tahmasp Qazvindan Shirvonga o‘n ming qo‘shin bilan bordi. To u inisini 
qattiqqo‘llik bilan o‘ziga itoat ettirib, Xudofarin ko‘prigi orqali Qazvinga qaytib kelguncha 
Humoyun uning yo‘liga qarab kutib o‘ltirdi. 
Nihoyat, sumbula kirgan kunlarda Tahmasp uni o‘zining Chilsutun qasrida qabul 
qiladigan bo‘ldi. O‘sha vazir Validbek Humoyunni shohning xonayi xosiga boshlab kirdi. 
— Hazrati shahanshoh, Shirvondagi yangi g‘alabalar bila sizni chin dildan muborakbod 
etgali keldim, — deb gap boshladi Humoyun. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
101
Shoh avvallari Humoyunni doim o‘rnidan turib qabul qilar va o‘ng yoniga o‘tkazar edi. Bu 
gal o‘ltirgan ko‘yicha unga chap tomonidan uch-to‘rt qadam naridan joy ko‘rsatdi. 
Humoyun Tahmaspdan olti yosh katta edi. Otasining «kattalar ko‘tarimli bo‘lgay» degan 
gapini yana bir esladi. Shohning kamsitishiga ahamiyat bermaslikka tirishib, mayin 
kulimsiradi-da, ko‘rsatilgan joyga cho‘kka tushdi. 
— Olampanoh, biz sizdan ko‘p marhamat ko‘rdik,— dedi. — Endi ijozat bersangiz, 
yurtimizga qaytsak... 
— Xansi* yurtingizga qaytajaksiz? — kinoyaomuz so‘radi shoh. 
— Hozircha Qandahorga... Siz va’da qilgan ko‘mak ila uni olsak, o‘zingizga in’om 
etgaymiz. Biz o‘g‘limiz bilan Hindga qaytish orzusidamiz. 
— Hindiston sizning yurtdur? — deb shoh yana kinoya qilib so‘radi. 
Humoyun ichida, «tangrim, o‘zing bardosh ber», deb, bu istehzoga ham chidadi. 
— Hindiston — biz farzandi o‘ldig‘imiz yurtdir,— deb Humoyun bitta so‘zni ataylab 
ozarbayjoncha aytdi. 
Shoh ko‘zlarini qisib Humoyunga sinovchan nazar bilan tikildi... 
— Eron buyukmi yoki sizning Hindiston buyukroq? 
Poygakda o‘ltirgan Validbek birdan sergaklandi, shoh «Eron buyukroq» degan gapni 
eshitsa mamnun bo‘lishini Humoyun ham sezdi. Lekin bunday desa shohga ochiqdan 
ochiq xushomad qilib yolg‘on gapiradiganday ko‘rindi-yu, xiyol taraddudlandi. 
— Eronning... buyuk madaniyati, buyuk tarixi bordir... shunday tarix, shunday 
madaniyat Hindistondada var. Ammo Hindistonning aholisi ko‘proq, maydoni ham 
buyukroqdir, olampanoh. 
Bu gaplar shohning qulog‘iga: «Men ham sendan buyukroqmen, shuning uchun eng 
ulkan Ko‘hinur olmosini o‘zimda olib qolganmen!» degandek eshitildi. Shohning birdan 
jahli chiqdi. Uning qizishgan paytda mantiqni tan olmaydigan odati bor edi. 
— Siz bizdan buyukroq o‘lsangiz nechun Hindistondan bura* panoh istab keldingiz? 
Dastoringizga Ko‘hinur olmosini taqqaningiz uchungina bizdan buyukroq o‘lmayajaksiz! 
Bu achchiq izg‘irin qayoqdan esayotganini Humoyun Ko‘hinur olmosi tilga olinganidan 
so‘zdi. Bu olmosni Hamida bonuning tumorida ko‘rgan Ravshan ko‘ka bilan Xo‘ja 
G‘ozining izg‘irini. Bu razil o‘g‘rilarni zindonga tashlatish o‘rniga, ularga tanbeh berish 
bilan cheklanib, ortiqcha bir yumshoqlik qilgani uchun Humoyun yana o‘zini koyidi: «Qil-
gan xatoingning jazosi mana shu, endi shohning barcha tanbehiga chidaysen!». 
Tahmasp yuragida to‘planib qolgan gina-qudratlarni aytib, ko‘nglini sal bo‘shatgandan 
so‘ng, Humoyun sekin bosh ko‘tardi: 
— Hazrat shahanshoh, tog‘dan ko‘ra samo buyukroqdir. Shuning uchun men sizga 
Ko‘hinurni emas, Samoyinurni yuborgan edim... Oraga ig‘vo urug‘ini sochgan odamlarni 
yomonlashga esa mening tilim bormaydir. Chunki ne qilsa ham ular mening 
yurtdoshlarim. Hozir biz sizning ixtiyoringizdagi mehmonlarmiz. Bizni bor qilishga ham, 
yo‘q qilishga ham siz, albatta, qodirsiz. Bir o‘lim hamisha boshimizda bor. Men hech vaqt 
undan qo‘rqib qochgan emasmen. Agar mendan ayb o‘tgan bo‘lsa, mayli, buyuring! 
Humoyun Tahmaspning ko‘zlariga dovtalab bo‘lgan kabi tik qaradi. Shoh ham uning 
ko‘ziga ko‘zini qadagan holda: «O‘limdan qo‘rqmasligingni ko‘ryurmiz!» degisi keldi, 
ammo boshqa gapni aytdi: 
— Ayb deyil*. Ov qilyurmiz! Chorshanba kuni o‘rmonda, Albrus dog‘inda. Sizi taklif 
etyurmiz. 
Hozir Humoyunning ko‘ngliga ov sig‘masa ham, lekin bu gaplarning tagida boshqa ma’no 
borligini sezib, shohning taklifini qabul qildi. 
 
______________ 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
102
* X u d o f a r i n — bu ko‘prik hozir ham Eron bilan Ozarbayjon chegarasida turibdi. 
* X a n s i — qaysi. 
* B u r a — bu yerga. 
* D ye y il — emas.
 
*  *  * 
 
Ov uchun Elbrus tog‘ining xatarli uchmalari ko‘p bo‘lgan va mashhur temir daraxtlari 
o‘sadigan o‘rmonzor yonbag‘irlari tanlandi. Ovga chiqqan qizilbosh beklari orasida Yoqub 
Sherafkan nomli pahlavon yigit ham bor edi. U Mozandaron o‘rmonlarida yo‘lbars bilan 
olishib, uni yenggan, terisini shilib, shohga taqdim qilgan edi. Tahmasp unga Sherafkan 
deb nom bergan, yo‘lbars terisining eni yarim qarich keladigan uzun bir parchasini uning 
o‘ziga esdalik qilib qaytargan edi. Yoqub Sherafkan hozir ovda ham o‘sha bir tilim 
yo‘lbars terisini o‘ng yelkasiga bog‘lab, ikki uchini belidagi kamarining oldiga va orqasiga 
mahkam qistirib olgan edi. Bayramxon uni uzoqdan Humoyunga ko‘rsatdi-yu, qulog‘iga 
shivirladi: 
— Xundor dushmaningiz ana o‘sha! Bundan yigirma besh yil oldin uning amakisi Bobur 
hazratlaridan qasd olmoqchi bo‘lganda, shoh Ismoil qo‘ymagan ekan. 
— Bunisi endi mendan kimning qasdini olmoqchi emish? 
— O‘sha otasining qasdi. Qarshida begunoh aholini qatliom qilgan ashaddiy shialardan 
biri shu Yoqubning otasi ekan. Keyin Hisorda sizning otangiz uni shu ishi uchun o‘limga 
buyurgan ekan. Bu hodisalar bo‘lgan paytda siz ham, Yoqub Sherafkan ham ikki-uch 
yashar bola bo‘lgansizlar. Lekin bularda odat shundayki, qasd olinmaguncha xundor 
dushmanlik avloddan avlodga o‘tavergay. 
— Bu qasd — bizga qarshi suiqasdga aylansa-chi? Shohning bundan xabari bormikin? 
Bayramxon tasdiq ma’nosida bosh irg‘adi. 
— Menga Som mirzo yashiriqcha aytdi. Oraga tushgan sovuqlikni Validbek istifoda 
qilmishdir. Agar shoh qat’iy man etsa, Yoqub uning aziz mehmoniga tajovuz qila olmas 
edi. Biroq o‘zimiznikilar oraga nifoq soldilar. Shundan keyin shoh ko‘rsatma beribdir: 
«Yoqub pahlavon kuchini ko‘rsatsa mayli, ammo o‘q otilmasin, qurol ishlatilmasin», 
debdir... Bu tog‘da buzuq zovlar, o‘ngirlar ko‘p ekan. Juda ehtiyot bo‘lgaysiz, hazratim. 
Hasanali eshik og‘a, men, yana yigirma qo‘riqchi yigit sizning himoyangizda sobitmiz. 
Yoqub Sherafkanning ham yigirmadan ortiq yigiti bor. Siz arxar ovlaganda, ular sizni 
ovlashlarini unutmang. 
Bunday xatarli damlarda Humoyun o‘zining butun vujudida alohida bir safarbarlik sezar, 
borlig‘i ko‘zga va quloqqa aylanib ketganday, har bir sharpani juda tez ilg‘ardi. Bugun u 
tog‘larda yaxshi yuradigan eng baquvvat va hushyor jiyron qashqa badaxshoniy otini 
minib chiqqan edi. O‘zining yosh yigitlik paytida Badahshonda, Pomir tog‘lari orasida ot 
choptirib orttirgan barcha tajribasi yodiga tushmoqda edi. Arxarlar tog‘ning baland 
qoyatoshlari orasida bo‘lar, maxsus odamlar ularni shoh Tahmasp va Humoyun turgan 
yonbag‘irlarga haydab tushishga harakat qilishardi. Lekin bu chaqqon jonivorlar toshdan 
toshga sakrab, yana baland uchmalar tomonga qochishardi. Humoyun shohning oldida 
qo‘rqoq ko‘rinmaslik uchun o‘sha uchmalardan birining tepasiga ot choptirib chiqdi-yu, 
to‘rtta arxardan birini yoy o‘qi bilan urib yiqitdi. U bilan ketma-ket chiqib kelgan 
Bayramxon va Hasanali ham bittadan arxar otishdi. Ular ov shavqiga berilib, o‘zlarining 
ketidan pisib kelayotgan Sherafkanni unutgan edilar. Qarshidagi toshloq yonbag‘irda 
yana bir kiyik Humoyunning ko‘ziga tashlandi. Tog‘ning musaffo havosida uzoqlar ham 
yaqin ko‘rinadi. Humoyun, «pastdagi jilg‘adan o‘tsam, narigi yonbag‘irga bir lahzada 
yetaman», deb o‘yladi-yu, qizishib terlagan otining jilovini soy tomonga burdi. Biroq 
unga oddiy jilg‘a bo‘lib ko‘ringan pastdagi soy — uch terak bo‘yi keladigan uchurimli tosh 
jar ekan, uning tagidan oqayotgan suvning faqat guvillashi eshitilar, ammo o‘zi 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
103
ko‘rinmas edi. Chetlarini qalin butalar va temir daraxtlari pana qilib turgan tosh jarni 
Humoyun yaqin borganda ko‘rdi. Pastda qorayib turgan o‘ngir uning vahmini keltirdi. 
Yaqin orada ot sakratib o‘tadigan joy yo‘q, tosh jardan pastga qulagan odam chilparchin 
bo‘lib ketishi hech gap emas. Ot ham buni sezib to‘xtadi. Humoyun jarni aylanib 
o‘tadigan joy bormikan deb, jilovni o‘ngga burdi-yu, atrofga alang-jalang ko‘z yugurtirdi. 
Shu payt allanarsa shamolday chiyillab boshining yonidan uchib o‘tdi-yu, yonidagi temir 
daraxtining shohi qattiq silkinib ketdi. Shu zahoti nimadir ilonday shaloplab yerga tushdi. 
Bu — sirtmoq edi. o‘ng qadamcha narida bo‘z ot minib turgan Yoqub Sherafkan 
sirtmoqni Humoyunning bo‘yniga ilinadigan qilib tashlagan, ammo oradagi daraxt shoxi 
xalaqit bergani uchun arqon mo‘ljalga ilinmay yerga tushgan edi. Ellik qadamcha narida 
ot choptirib kelayotgan Bayramxon bilan Hasanalining yo‘lini bir talay qizilbosh otliqlar 
to‘sib olishdi. Sherafkanning o‘zi va o‘ntacha qizilboshlar Humoyunni uch tomondan 
o‘rab olishdi. Faqat jar tomon ochiq qoldi. Ular Humoyunning otiga orqadan qamchi urib, 
uni uch tomondan qisib, tosh jarga surib bora boshladilar. Jonivor jiyron qashqa boshini 
orqaga siltab, to‘rt oyog‘ini yerga har qancha tirasa ham, jar tomon nishab bo‘lgani 
uchun ortdan surib kelayotganlarning zalvori zo‘rlik qildi. Humoyun o‘ng tomonida odam 
siyrakroq ekanini, faqat bitta qizilbosh uni o‘ngga burilgani qo‘ymay qisib kelayotganini 
ko‘rdi. Jilovni  qo‘yib yubordi, oyog‘ini uzangidan bo‘shatdi-da, bir sakrab, o‘ngdagi 
qizilboshning orqasiga mingashib oldi, o‘sha zahoti uni egardan ag‘darib tashladi. Darhol 
bo‘sh egarga tarmashib, jilovni qo‘liga oldi. Otni o‘ngga burib to‘pdan chiqayotganda 
yana talpinib, egarga mindi. 
Shu asnoda Humoyunning badaxshoniy oti baland tosh jardan pastdagi o‘ngirga qulab 
tushar ekan, hayot bilan vidolashgan kabi achchiq bir kishnadi. Egardan ag‘darilgan 
qizilbosh esa otlar oyog‘i tagida qolib qichqirdi va jar labidagi butaga tarmashib, 
safdoshlaridan yordam so‘ray boshladi. Bir qism qizilboshlar u bilan andarmon bo‘ldi, 
ammo Sherafkanning o‘zi qilich yalang‘ochlab, Humoyunning ketidan ot choptirdi. 
Bayramxon, Hasanali va boshqa qo‘riqchi yigitlar oradagi yo‘lni to‘sib turib olgan 
qizilboshlarning otlariga qamchi urib, baqirib, Humoyunning oldiga o‘tishga intilmoqda 
edilar. Axiri Hasanali ham qilich yalang‘ochladi-yu, qizilboshlar qurshovini yorib o‘tdi va 
Humoyunga hamda qilib kelayotgan Sherafkanning qarshisidan chiqdi. Biroq Sherafkan 
otini jilovidan tortib old oyoqlariga turg‘izdi va yuqoridan Hasanalining boshiga shunday 
qilich urdiki, o‘tkir isfahoniy tig‘ bosh suyagini tarvuzday ikki pallaga bo‘lib tashladi. 
Hasanalining yelkalari, otining yoli qonga belanib, o‘ligi egardan qulab tushar ekan, 
Sherafkan Bayramxonga qichqirdi: 
— Araya* tushsang sen ham o‘lyursan! Qo‘y, men xundor dushmanim ila olishay! 
Humoyun ham qilichini sug‘urar ekan, qon to‘kishga tayyor turgan boshqa qizilboshlarga 
qarata: 
— Senlar ham oraga tushmanglar! — deb qichqirdi. 
Ikki ot bir-biri bilan ayqashib, ikki qilich bir-biriga balo-qazoday urilar ekan, hozirgina 
begunoh halok bo‘lgan Hasanalining qasosi ham Humoyunga kuch berganday bo‘ldi. 
Hozir u faqat o‘zini emas, begunoh qatl etilgan Qarshi aholisining xotirasini, ularga yon 
bosgan otasining ruhini, Qazvinda iztirob chekib o‘ltirgan Hamida bonuni, Qandahorda 
yetim boladay qolib ketgan o‘g‘ilchasining kelajagini ham himoya qilayotganini butun 
borlig‘i bilan his qilardi. Hozir bularning hammasi unga madad berayotganday vujudiga 
cheksiz bir kuch, jur’at, chapdastlik quyulib kelardi. U yoshlikda ikki qo‘llab qilich 
chopishga o‘rgangan edi. Qazvinda shohning qarorini kutib oylar davomida zerikib 
yurgan paytlarida o‘ng qo‘lini orqasiga bog‘lab qo‘yib, chapaqayiga qilich chopishlarni 
qayta-qayta mashq qilgan edi. Hozir ana o‘sha mashqlar unga juda asqotdi. 
Sherafkan yuzma-yuz qilich solib, uni yengolmagandan so‘ng, temir daraxtini aylanib 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
104
o‘tib, Humoyunga chap tomondan qilich urmoqchi bo‘ldi. Buni ko‘rgan Humoyun qilichini 
darhol chap qo‘liga oldi. Sherafkan uning chapaqayiga ham qilich ura olishini bilmay 
ehtiyotsiz bir harakat qilgan edi, Humoyun qulay paytdan foydalandi. Uning chap qo‘l 
bilan urgan qilichi Sherafkanning yelkasi aralash gardanini qattiq yarador qildi. 
Sherafkan qilichini qo‘lidan tushirib yubordi, hushidan ketib otdan yiqiladigan bo‘lganda 
yigitlari kelib suyab qolishdi. 
Bu olishuvni tog‘ tepasida Validbek bilan Som mirzo ko‘rib turgan edilar. Validbek ot 
choptirib kelib Humoyunga da’vo qildi: 
— Siz nechun ovda qilich yalang‘ochlab, bizim bekni yarador etmishsiz?! 
Ammo Bayramxon Yoqub Sherafkanning o‘zi aybdor ekanini aytib, begunoh halok 
bo‘lgan Hasanalining jasadini ko‘rsatdi. Som mirzo Humoyunning shunday tahlikali 
holatda o‘zini mardona tutganidan juda ta’sirlangan edi. U akasi Tahmaspning oldiga 
borganda butun voqeani batafsil aytib berib, Humoyunni yoqladi. 
Shohning singlisi Shohzoda Sultonim odatdagiday baland bir joyda otliq turib akasining 
kiyik ovlashini tomosha qilgan, tosh jar labida bo‘lib o‘tgan hodisani o‘zi ko‘rmagan 
bo‘lsa ham, boshqalardan eshitgan edi. Humoyunning oti tosh jardan qanday qulab 
ketgani, uning o‘zi boshqa otga sakrab minib qanday jon saqlagani, so‘ng chap qo‘l bilan 
qilich chopib, Sherafkanday pahlavonni qanday yenggani Shohzoda Sultonimni 
hammadan ko‘proq hayajonga soldi. Ovchilar orasida shohning xolis kuzatuvchilari ham 
bor edi. Ular ham shohga kelib axborot berganda mehmonning jasoratiga qoyil 
bo‘lganlari sezilib turardi. Atrofidagi shuncha odamning gapi bir joydan chiqqandan 
so‘ng, shoh Tahmasp ham Humoyunga tan bermay iloji qolmadi. 
— Sherafkan bizim farmonimizni buzmishdir, yaraliq o‘lgani uchun o‘zi aybdor! — dedi 
Tahmasp qurol ishlatmaslik haqida bergan farmoyishini Validbekka eslatib. — Ammo 
Mirzo Humoyun bizim oliy ko‘nag‘imizdir*. Onga oliy e’zoz lozimdir! 
Humoyunning o‘ngirga qulab ketgan oti o‘rniga shohning o‘zi uchun yetovda olib 
kelingan va egar-jabdug‘i oltin bilan ziynatlangan chiroyli oq arg‘umoq taqdim etildi. 
Otning oq rangi ham oralaridagi kudurat ko‘tarilganini hammaga namoyish etganday 
bo‘ldi. Begunoh halok bo‘lgan Hasanalining oilasiga shoh o‘z xazinasidan kattagina 
nafaqa tayin etdi. Kechki payt ovda otilgan kiyiklar, kakliklar, hilol qushlar go‘shtidan 
shohona taomlar tayyorlandi. Tahmaspning qirmizi rangli ulkan saqarlot borgohiga 
Humoyun bilan Bayramxon taklif etildi. Tahmasp Humoyunning kattaligini endi tan olgan 
kabi uni to‘rdagi joyga o‘tqazdi. Oltin jomlardagi mayinoblarga kiyik va kaklik kaboblari 
gazak qilindi. Xiyol kayf qilganlaridan so‘ng Tahmasp ochilib so‘zladi: 
— Mirzo hazratlari, men tarix kitobida o‘qimisham, Sizning bobokaloningiz Amir Temur-
da har ikki eli* ila chox yaxshi qilich chapmishdir. Siz chap el ila qilich chopmoqni Temur 
bobongizdan uyranmishsiz? 
— Siz haqsiz, olampanoh. Bugun chap el ila chopgan qilichim ham menga Sohibqiron 
bobokalonimdan meros qolmishdir. 
Shoh Tahmasp bu gapdan xiyol taajjublandi: 
— Sizda Amir Temurning qilichi bordir? 
— Bor, marhamat, ko‘ring, — deb Humoyun beliga taqilgan oltin sopli qilichni g‘ilofidan 
sekin olib ko‘rsatdi: — Amir Temurning muhrlariga «rosti-rusti» — degan so‘zlar o‘yib 
yozilgan ekan. Xuddi shu ikki so‘z bu qilichga ham bitilgan. Qarang!.. 
Shoh Tahmasp qilichning sopidan pastrog‘iga zargarona harflar bilan qadama* qilib 
bitilgan «rosti-rusti» so‘zlarini o‘qidi-da: 
— Vah! Vah! — deb zavqlandi. 
—Ma’nosini anglagandirsiz olampanoh?.. «Kuch— adolatdadir» degan e’tiqodni mening 
dilimga jannatmakon otam ham singdirganlar, bu qilichni asrab-avaylab menga yetkazib 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov