Huquq normalarini sharhlash tushunchasi

Huquq normalarini sharhlash deganda davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat tashkilotlari va alohida fuqarolaring huquq normalari mazmunini aniqlash, ularda ifodalangan davlat hokimiyati irodasi mazmunini ochib berishga qaratilgan maxsus faoliyatdir.²
Huquq normalarini sharhlash murakkab, ko’p qirrali faoliyatdir. Uni ikki jihatdan ko’rib chiqish mumkin: anglash (“o’zi uchun”) va tushuntirish (“boshqalar uchun”). Huquqni sharhlash natijasida uning mazmuni, ijtimoiy vazifasi, amaliy ahamiyati aniqlanadi va tushuntirib beriladi.
Sharhlashning maqsadi qonun chiqaruvchi idoraning huquq normasida belgilangan irodasini ifodalash, huquq normasining asl mazmun-mohiyatini yoritish hamda huquq normasini yagona ma’noda, bir xilda tushunilishiga erishishdan iborat.³
Huquqni sharhlash jarayonida sharhlovchi subyekt qonunning asl mazmunini avval o’zi to’liq anglagan holda keyin boshqa shaxslarga tushuntirib beradi.
Tarixiy nuqtayi nazardan huquq normalarining hammasi ham sharhlashga muhtojmi yoki faqat tushunarsiz bo’lgan normalargina sharhlashga muhtojmi, degan savol tug’iladi? Sharhlash qonunlarning noaniqligi bilan bog’liq: u noaniqlikdam paydo bo’ladi, noaniqlik qanchalikkuchli bo’lsa, qiyinchilik shunchalik o’sib boradi. Faqat noaniq qonun emas, balki har qanday qonun sharhga muhtoj.
Zamonaviy yuridik adabiyotlarda barcha normalar sharhlash—aniqlashga tegishli, lekin ularni tushunib olish darajasi muayyan shaxslarning huquqiy ongiga bog’liq, degan fikr hukmronlik qiladi.
Huquq normalarini sharhlash jarayonida huquq normalari yaratilishining tarixiy-siyosiy sharoitlarini, maqsadi va ijtimoiy yo’naltirilganligini aniqlab olish lozim. Huquq normasining asl ma’nosini ochib berishda asosiy e’tiborni matnga, uning muqaddimasiga, dispozitsiyasining mazmuniga qaratish hamda ushbu normaga o’xshash boshqa normalaring mazmunini ham tashkil etish lozim.
Sharhlashni keng ma’noda tushunishda, tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni tushunishda, tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni tushuntirishga qaratilgan har qanday bilish jarayoni nazarda tutiladi. Tor ma’noda esa – so’zlar, iboralar, formula va ramzlarni, ya’ni tabiiy yoki sun’iy til belgilarini aniqlashtirishni anglatadi.
Huquqni sharhlash tushunchasi adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Ba’zi bir mualliflar, huquqni sharhlash deganda—faqat huquq normasi mazmunini aniqlab olishni tushunsalar, boshqalar esa, huquqiy norma mazmunini tushuntirishni sharhlash deb hisoblaydilar. Uchinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, huquqni sharhlash—huquq mazmunini ham aniqlash, ham tushuntirib berishdan iborat.Huquqni sharhlash tushunchasini idrok etishda dastlabki ikki yondashuvda bir tomonlamalikka yo’l qo’yilgan. Aslida, sharhlash—huquq mazmunini aniqlash va tushuntirib berishdan iborat murakkab ijodiy jarayon bo’lib, har ikki jihatning yagonaligida namoyon bo’ladi. ¹
Huquqni sharhlashning ikki jihati quyidagilardan iborat:

1.